Nagbebenta ng kakanin si misis sa gabi. Araw-araw ko siyang hinahatid… Isang gabi, lihim ko siyang sinundan—at ang natuklasan ko, binago ang buong pananaw ko sa kanya.

Ako si Dante, 35 taong gulang, trabahador sa isang maliit na talyer sa Caloocan. Ang asawa ko, si Nina, tatlong taon ang bata sa akin, tubong Lucena, Quezon. Nagkakilala kami noong nangungupahan pa ako sa isang barung-barong malapit sa Monumento.

Tahimik si Nina, mahinhin, pero mahusay sa buhay. Marunong magbudget, mapagkalinga sa pamilya.

Sa Maynila, hindi madali ang buhay. Lalo na kung may dalawang anak ka pang pinag-aaral.

Ang sahod ko bilang manggagawa ay sapat lang pambayad sa upa, kuryente, tubig, at matrikula ng mga bata. Hindi makahanap si Nina ng regular na trabaho sa opisina dahil kailangan niyang maghatid-sundo, maglaba, magluto.

Kaya matapos ang matagal na pag-iisip, nagdesisyon siyang magbenta ng kakanin sa gabi.

Ayaw ko sana. Gabi na, delikado para sa babae. Pero matigas ang loob niya.

“Ikaw nagtatrabaho sa araw, ayokong tambay lang ako. Kahit maliit, dagdag na rin ’yon sa gastusin.”

Kaya nangutang kami: bumili ng kaldero, bilao, malagkit, gata, munggo, itlog na maalat.

Gabi-gabi, alas-diyes, hinahatid ko siya sa kanto ng North Cemetery, malapit sa mga terminal ng jeep at tricycle.

Mga call center agent, delivery rider, sekyu—sila ang madalas bumibili. Inaayos ko ang pwesto niya, tinutulungan siya, tapos uuwi na ako para makatulog at pumasok kinabukasan.

Noong una, okay naman. Laging nauubos.

“Ang sarap ng biko ni ate!”
“Malinis at mura.”

Pero habang tumatagal, napapansin kong palaging mahaba ang pila—pero wala masyadong kinikita.
Pag-uwi niya, pagod, masakit ang katawan, minsan hindi na nagsasalita.

“Pagod lang siguro, Dante,” sabi niya.

Pero hindi ako mapalagay.

Biyernes ng gabi, nagkunwari akong may trangkaso.

Hindi ako sumama. Nang umalis siya, nagbihis ako, nagmask, nagcap, at lihim na sumunod.

Tumago ako sa likod ng kariton ng prutas.

Nandoon si Nina. Maliit na mesa, ilang monobloc chair. Ilaw sa poste, liwanag ng motor.

Pareho pa rin: mabait, kalmado, nakangiti.

Pero habang papalapit ako sa pila, napansin ko: halos lahat ng customer ay lalaki.
Mga truck driver, tricycle driver, at may ilan pang naka-long sleeves.

“Ate, may ‘espesyal’ ba ngayon?”
“Isang biko na may halong ‘tamis,’ ha.”

Si Nina, mahinhin lang ang sagot:

“Alam na ’yan ng suki.”

Nanlamig ako.

Nagkakamali ba ako? Biro lang ba ito?

Pero nakita ko — may lalaking lumapit, inabot kay Nina ang ₱100.
Hindi na siya nagsukli. Inabot ang biko, at… isang maliit na bagay na binalot sa tissue.

Hindi ko makita kung ano iyon. Pero sa ekspresyon ng lalaki, at sa kilos ni Nina,
hindi ito normal.

Umalis akong nanginginig.

Hindi ako makapaniwala. Buong gabi, hindi ako nakatulog.

Ano ’yon? Bakit ginagawa ni Nina ’to? Dahil ba sa pera? Pinilit lang ba siya?

Kinabukasan, normal ang kilos ni Nina.

Naglutong lugaw, ginising ang mga bata, naghugas ng pinggan.

Pero sa akin, may distansyang malamig.

Nagdesisyon akong alamin ang totoo.

Tatlong gabi pa, bumalik ako — nagkunwaring customer.

Ngayong gabi, umuulan ng kaunti. Kakaunti ang tao.
Pero nakita ko ulit — isang lalaki, binigyan ni Nina ng maliit na bagay na nakabalot sa tissue.

Pagdating ng turn ko, humingi ako ng biko.

“Suki? Sandali lang po.”
Sabi niya, ngumiti. Pero nagulat siya sa tinig ko.

Kinuha ko ang biko at tumawid. Umupo sa karinderya sa kabila.
Binuksan ko ang biko. May kasamang maliit na balot ng tissue sa loob.

Dinala ko ito sa kaibigan kong guwardya sa ospital.

Sabi niya agad:

“Dante, mukhang ito ay malakas na painkiller. Reseta lang dapat ’to. Pero ginagamit ng ilan para sa matinding sakit — o minsan, naaabuso na.”

Hindi ko alam ang mararamdaman ko.

Nagbebenta si Nina ng gamot—illegal. Pero para saan?
Para sa mga delivery rider? Mga construction worker?

Kinagabihan, kinausap ko siya.

Tahimik siya. Pilit umiiwas.

“Alam ko na,” sabi ko. “Tayo ay mag-asawa. Hindi na dapat nagtatago.”

Si Nina, biglang umiyak. Humagulhol.

“Hindi masama ang binebenta ko, Dante… gamot lang. Painkiller. Galing sa dating nurse na kakilala ko. Hindi ko binibenta kung kani-kanino lang. Mga suking rider lang na may rayuma, mga mason na may iniinda. Hindi nila kaya magpatingin. Ako lang ang paraan nila.”

“Bakit hindi mo sinabi?”
“Ayokong isipin mong… nawalan ako ng respeto sa sarili.”

Yakap ko siya.

Ang babaeng inaakala kong may tinatagong madilim —
ay gumagawa lang ng paraang makatulong… kahit ilegal.

“Tama na, Nina. Kahit kanino pa ’yan, hindi tayo puwedeng lumabag sa batas. Ako na ang mag-overtime. Kung kailangan, ibenta na lang natin ang motor.”

Tumango siya. Umiyak habang nakayakap.

Mula noon, nagbenta pa rin siya ng kakanin — pero wala nang “espesyal.”
Ang mga suki, naiintindihan. Tumigil na rin sa pagbibiro.

Ako? Nagtrabaho ng doble. Mas mahirap, pero…
mas payapa.

Minsan, naaalala ko pa rin ang gabing iyon.

Ang gabing nakilala ko muli ang sarili kong asawa.
Hindi sa pagkukulang, kundi sa kabayanihan na walang tunog.

Doon ko naunawaan:

Ang tunay na pagmamahal, hindi lang pagtitiwala… kundi lakas ng loob na harapin at patawarin.