Nagpanggap na magsasaka ang mag-asawang milyonaryo upang subukin ang nawala nilang anak. Subalit nasurpresa talaga sila sa sumunod na nangyari. Magandang araw sa inyo mga kaserye. Ngayon ay buklatin natin ang panibagong pahina na naglalaman ng paksang puso’t lupa. [Musika] Mataas ang sikat ng araw sa isang malawak na hasyenda sa labas ng lungsod.

Sa kabila ng lawak at kagandahan ng lugar, kapansin-pansin ang katahimikan sa loob ng isang malaking mansyon na tila ba may mabigat na alon ng lungkot na bumabalot dito. Sa loob ng silid pahingahan, nakaupo sa mahabang sofa sina Don Rafael at Donya Clarita Alvarez, isa sa pinakamayamang mag-asawa sa buong probinsya ng San Rafael.

Nakatingin lang si Donya Clarita sa hawak niyang lumang litrato, isang batang babae. Mga apat na taong gulang, nakangiti habang bitbit ang isang maliit na staff toy. Rafa, mahinang sambit niya. Hindi ko alam kung ilang gabi pa ako makakatulog ng maayos kung hindi natin siya mahahanap. Inilapag ni Don Rafael ang hawak na tasa ng kape sa mesa.

Kita sa mga guhit ng kanyang noo ang lalim ng iniisip. Sa likod ng kanyang tuwid na tindig at maamukha, naroon ang isang ama na pinipilit pang hawakan ang pag-asa. “Klara!” sagot niya habang hinahaplos ang likod ng kamay ng asawa. Ginawa na natin ang lahat ng kaya natin. Ilang beses na tayo nagpaimbestiga. Nakipag-usap na tayo sa pulis.

Nag-hire tayo ng pribadong detective. Nagpalabas ng pabuya. Pero parang binibiro tayo ng tadhana. Napapikit si Donya Clarita. Pilit pinipigilan ang pagbagsak ng luha. Sa labas, naririnig nila ang mga trabahador na nag-aalaga ng kanilang mga tanim sa taniman ng mangga. Tunog ng kasaganahan pero para sa kanilang mag-asawa, ito’y parang musika na walang saysay.

Rafa, alam mo bang minsan naisip ko baka galit sa atin ang Diyos. Binigyan niya tayo ng lahat. Kayaman. respeto, kapangyarihan pero kinuha niya ang pinakamahalaga. Umiling si Don Rafael. Huwag mong sabihin yan. Hindi tayo sinumpa. Siguro sinusubok lang tayo. Napahinga ng malalim si Donna Clarita. Bumaling siya sa bintana at pinagmasdan ng mga ulap na dumaraan sa maaliwalas na kalangitan.

Kung alam mo lang kung gaano ako nananalangin gabi-gabi na sana sana makita pa natin siya bago mahuli ang lahat. Tahimik na bumukas ang pintuan ng silid. Si manang Rosing ang kanilang matagal ng katiwala ay dahang-dahang pumasok. Don Rafael, Donna Clarita, may dumating pong sulat. Galing po ito sa pribadong detective na inupahan ninyo.

Anya sabay abot ng sobre. Napamulagat si Donna Clarita. Rosing. Salamat. Agad niyang pinunit ang sobre habang si Don Rafael ay mabilis na sumilip sa balikat niya. Isang larawan ang nakaipit sa sulat. Isang dalagang may mahaba at maayos na nakapusod na buhok. Naka-Unipolmen ng isang maliit na opisina. Mukhang simpleng empleyada.

May nakasulat sa likod. Maaaring ito po ang inyong anak. Ginagamit niya ang pangalang Maya. May bakas ng pagkakahawig. Nakatira siya sa isang mumurahing apartment malapit sa palengke ng San Andres. Nanlaki ang mga mata ni Donya Clarita. Rafa, siya na kaya ito? Tingnan mo ang mga mata niya.

Parang ikaw at ang ngiti niya. Diyos ko, yun ang ngiti niya noong bata pa siya. Inagaw ni Don Rafael ang larawan. Halos manginig ang kanyang kamay. Hindi dapat tayo magpadalos-dalos. Kailangan nating tiyakin. Pero Clarita, kung siya nga ito? Napahaulgol si Donna Clarita at napayakap sa asawa. Ayokong mabigo. Ayokong masaktan ulit. Pero Rafa, kailangan natin siyang puntahan.

Kailangan natin malaman ng totoo. Tahimik na sandali ang bumalot sa kanila. Si manang Rosing ay maingat na umalis at isinara ang pinto upang bigyan sila ng sapat na pagninilay. Makalipas ang ilang minuto, tanging tunog ng relo sa dingding ang maririnig. Nagbuntong hininga si Don Rafael. Kung siya nga si Maya, paano natin siya lalapitan? Anong sasabihin natin? Anak, kami ang mayaman mong magulang na matagal ng naghahanap sa’yo.

Baka lalo siyang lumayo. Tumingin si Donya Clarita sa asawa. Matalim ngunit puno ng determinasyon ang mga mata. Subukan natin siya. Hindi natin siya pinalaki. Hindi natin alam kung ano ang ugali niya ngayon. Rafa, baka baka maging iba ang motibo niya kung malalaman niyang milyonaryo tayo. Napakagat labi si Don Rafael.

Ang ibig mong sabihin? Magpanggap tayo. Tumango si Donna Clarita. Oo. Subukan natin kung tatanggapin niya tayo kahit wala tayong pera. Kung hindi niya tayo itataboy kahit wala siyang makukuhang yaman. Tahimik na napayuko si Don Rafael. Alam niyang kahit may katiting na pagdududa sa puso ng asawa, mahal na mahal niya ito para hindi tutulan ang nais nito.

Pagkatapos ng ilang minutong katahimikan, napalitan ito ng mahina ngunit tiyak na tinig. Sige, magpanggap tayong magsasaka. Gagawin ko ang lahat para malaman kung ano ang nilalaman ng puso ng anak natin. Napangiti si Donna Clarita sa gitna ng luha. Salamat Rafa. Alam kong hindi ito madali para sa’yo. Lumipas ang gabing iyon sa ilalim ng malamlam na ilaw ng kanilang silid.

Ang mag-asawa ay buong gabi na nag-usap. Paano sila magsisimula? Paano sila magpapanggap at anong ipapaliwanag nila kung sakaling magtanong si Maya? Kinabukasan, isang truck na puno ng mga gulay ang umalis sa bakuran ng hasyenda. Sa loob, nakasuot ng simpleng damit pangbukid sina Don Rafael at Donya Clarita.

Si Don Rafael ay nakatsinelas, may sumbrero at may bitbit na sako ng kamote sa likod. Si Donya Clarita naman ay naka-duster at may lumang bag na puno ng mga damit. “Parang naninibago ako sa suot ko.” Sabay tawa ni Don Rafael na pilit pinapagaan ang bigat ng loob ng asawa. “Kung nakita tayo ng mga kasosyo ko sa negosyo, baka mahimatay sila sa kakatawa.

” Napangiti si Donna Clarita. At least mukhang totoo. Ang mahalaga Rafa. Sabay natin itong haharapin. Pumara sila sa may dulo ng palengke ng San Andres. Malayo sa kinasanayang limusine, bumaba sila sa likod ng truck na parang ordinaryong tindo. Unti-unti nilang tinunton ang address na nakasulat sa papel. Mainit ang paligid.

Amoy ng tuyong isda at bulok na prutas ang bumati sa kanila. Ang mga kalsada ay makitid, puno ng mga bata at naglalaro habang ang ilang mga tindahan ay nagtitinda ng kape at pandesal. Dumating sila sa isang lumang apartment, tatlong palapag gawa sa pinagtagpi-tagping kahoy at semento. May mga sampay na damit na lumulutang sa hangin.

Bumababa ang alikabok mula sa mga hagdang gawa sa bakal. Huminga ng malalim si Donya Clalita. Ito na nga siguro, Rafa. Narito na tayo. Nagkatitigan silang dalawa. Sa kabila ng hirap na pinili nilang suungin, daman nilang ito ang tama. Hindi nila alam kung ano ang kahihinatnan pero alam nilang kailangan nilang malaman ang totoo. Handa ka na ba? Tanong ni Don Rafael habang pinapahid ang pawis sa noo.

Hindi ko alam kung handa na ako. Sagot ni Donna Clarita. Pero para sa anak natin, handa kong tanggapin kahit anong sakit. Hinawakan ni Don Rafael ang kamay ng asawa. Sabay silang lumakad patungo sa pinto ng unit sa ikalawang palapag. dala ang bitbit na pangarap na sana sa kabila ng lahat ng taong nawala, sa kabila ng karangyaan at pagkukunwari, may puwang pa rin para sa kanila sa puso ng nawawala nilang anak.

At sa pintong iyon, nagsisimula ang pinakamabigat nilang pagsubok hindi bilang milyonaryo kundi bilang mga magulang na nananabik sa yahap ng isang anak na hindi pa nila lubos na kilala. Tahimik ang gabi sa isang maliit na transent in malapit sa palengke ng San Andres. Sa sulok ng lumang kwarto na inuupahan nila pansamantala, nakaupo sina Don Rafael at Donna Clarita sa isang makalumang mesa na gawa sa kahoy.

Ang ilaw mula sa bumbilyang dilaw ay nagbibigay ng anino sa kanilang mga pagod na mukha. Sa ibabaw ng mesa, nakalatag ang isang lumang bag na naglalaman ng kanilang kaunting damit na dala. Sa tabi nito, maingat na inayos ni donya Clarita ang ilang piraso ng bagong labang kamiseta, lumang palda at ilang pirasong tsinelas nabili lang nila sa ukay-ukay kanina.

Rafa, sigurado ka ba sa ginagawa natin? Mahina niyang tanong habang hinahaplos ang luma niyang blusa. Hindi ko alam kung paano natin ito mapagtatagumpayan. Pinalaki tayo ng marangya. Paano kung mabuko niya tayo? Umupo si Don Rafael sa tabi niya. Marahang tinapik ang balikat ng asawa. Clarita, ito ang pinakamabuting paraan.

Hindi natin siya pwedeng lapitan ng dala ang yaman natin. Kung malaman niya agad ang totoo, baka isipin niya na gusto lang nating ipilit ang buhay na iniwan niya. Napabuntong hininga si Donya Clalita. Pero Rafa, hindi ko yata kayang magsinungaling sa anak natin. Hindi ito kasinungalingan para saktan siya. Ginagawa natin ito para makita natin ng totoo.

kung sino siya, kung ano ang ugali niya, kung handa ba siyang tanggapin tayo kahit wala tayong maipagmamalaki.” Napayo si Don na Clarita at pinahid ang luhang pilit na bumabalong. “Kung tutuusin, kasalanan natin kung bakit siya nawala.” “Maliit pa siya, Rafa.” Sandali lang akong lumingon sa kalsada. Sandali lang. Napayakap sa kanya si Don Rafael.

Tama na Clarita. Huwag mo ng paulit-ulit sisihin ang sarili mo. Pareho tayong may pagkukulang. Pareho tayong nasaktan. Pero ngayon binibigyan tayo ng pagkakataon na maibalik siya sa atin. Tahimik na umalingawngaw ang pagaspas ng hangin mula sa bintana. Dumaan ang ilang minuto ng tanging ingay lang ng kuliglig sa labas ang maririnig.

Makalipas ang ilang sandali, bumangon si Don Rafael at inilabas mula sa maliit na kahon ang ilang papel. Mga detalye na ibinigay ng pribadong detective. Heto Clarita sabi niya sabay lahat ng mga papel. Ayon sa detective, nagtatrabaho raw si Maya sa isang maliit na opisina ng lending company. Hindi raw kalakihan ng sahod.

Ang inuupahan niya, maliit lang na unit na walang maayos na bentilasyon. Kapag day off, tumutulong daw siya sa tindahan ng kapitbahay niya sa palengke para kumita ng dagdag. Dahang-dahang binasa ni Donna Clarita ang mga detalye. Ang anak natin nagtitiis pala siya sa ganitong buhay. Samantalang tayo, Rafa, bawat kagat ng pagkain natin sa mansyon hindi natin alam kung siya ba’y nakakakain.

Tumayo si Don Rafael at lumapit sa bintana. Pinagmasdan niya ang mahihina at malalaking poste ng ilaw sa labas. Kung kaya ko lang ibalik ang oras, kung kaya ko lang. Sana hindi na siya nawala. Pero hindi na natin mababalikan yun. Ang kaya lang natin ngayon ay bumawi. Nagkatinginan silang mag-asawa. Kapwa, tigib ng lungkot at kaba.

Pero may pag-asa. Tila ba sa mata ni Donna Clarita naroon ang larawan ng kanilang anak? Ang munting batang mahilig maglaro sa damuhan. Ang batang mahilig mangulit at ang batang nawawala pa rin sa kanyang mga panaginip. Maya-maya’y bumalik sila sa mesa at nagsimula ng planuhin ang mga susunod na hakbang. Paano natin sisimulan? Tanong ni Donna Clarita.

Hindi naman tayo pwedeng basta-basta humatok sa pinto niya at sabihing magulang tayo. Hindi rin naman tayo pwedeng magpanggap na pulub eh. Hindi yun kapananiwala. Napaisip si Don Rafael. Hindi tayo dapat magkunwari na wala tayong alam sa kanya. Magpakilala tayo bilang mga magsasakang bagong salta rito. Sabihin natin napunta tayo sa Maynila para maghanap ng mabebentahan ng Annie.

Tapos magpapa-boarding tayo sa apartment niya. Natural na mapapalapit tayo sa kanya. Napakunot noo si Donna Clarita. Arafa. Hindi ba’t delikado iyon? Baka pagdudahan tayo. Paano kung hindi tayo patirahin? Ngumiti si Don Rafael bakas ang pilit na pag-asa sa tinig. Anak natin siya, Clarita. Kung kahit hindi niya alam na tayo ang magulang niya, mararamdaman niyang totoong tao tayo.

Madarama niya ang koneksyon. Hindi ba’t iyun ang sinasabi nila? Hindi nabubula ang koneksyon ng dugo. Natahimik si Donna Clarita saka bumuntong hininga. Sana nga. Sana nga, Rafa. Dumating ang madaling araw na wala pa rin silang tulog. Pinag-usapan nila ang lahat mula sa detalye ng kanilang bagong katauhan hanggang sa kwento ng buhay na ibabahagi nila kay Maya.

Anong magiging pangalan natin? Tanong ni Donna Clarita. Ramon at Luisa. Sagot ni Don Rafael. Simple. Karaniwang pangalan ng magsasaka. Tapos taga Bicol tayo kunwari lumuwas para magbenta ng gulay dito sa palengke. Naghahanap ng matitirahan kasi masyadong mahal ang boarding house sa tabi ng palengke. Pilit na tumawa si Donya Clalita.

Bagay naman sayo ang Ramon. Ako naman si Luisa. Gagawin ko ang lahat para mapaniwala siya. Pero Rafa, kung sakali bang malaman agad ang totoo, handa ka bang masaktan? Napangiti si Don Rafael at humawak sa kamay ng asawa. Kung iyun ang kapalit para bumalik siya sa pilig natin, tatanggapin ko ang lahat. Nang mag-umaga, maingat nilang plinansya ang mga lumang damit na gagamitin nila.

Bumili sila ng mumurahing bayong at sako na magmumukhang pinamili nila sa palengke. Binalot nila ang mga alahas sa tela at itinago sa ilalim ng lumang baol na iniwan nila sa hasyenda. Ayaw nilang magdalawang isip kapag nakita ito ni Maya. Sa palengke ng San Andres, maaga silang pumwesto sa tabi ng kalsada.

Kunwari nagtitinda ng gulay habang minamatyagan kung anong oras lalabas si Maya. Hindi nila magawang lumapit agad. Mas gugustuhin nilang pagmasdan muna ito mula sa malayo. Rafa. Mahina ngunit nanginginig ang tinig ni Donna Clarita habang nakatulo sa isang babaeng palabas ng kanto. Tingnan mo siya. Iyun. Siya si Maya. Tumigil ang mundo ni Don Rafael.

Sa gitna ng dami ng tao, parang lumabo ang paligid at tanging ang imahe lang ng anak ang malinaw. Ang babaeng payat ngunit matikas ang tindig, naka-unipolme. May hawak na lumang bag. Mukha itong pagod pero ang mga mata nandoon pa rin ang ngiting naaalala niya. Huwag muna tayong lalapit. Bulong ni Donna Rafael. Bigyan natin ng tamang pagkakataon.

Pero Clarita, tingnan mo ang tapang ng anak natin. Tahimik silang napaluha habang pinagmamasdan si Maya na sumakay ng jeep. Hindi man nila maramdaman ang init ng araw o ang alikabok na bumabalot sa kalsada, ramdam nila ang bigat at saya sa puso. Ang patunay na naroroon pa rin ang anak na inakala nilang tuluyan ng nawala.

Sa gabi, muling bumalik ang mag-asawa sa lumang Transent In. Doon, pinag-usapan nila ang susunod na hakbang. Bukas lalapit na tayo sa kanya. Annie Don Rafael habang nagpapahid ng pawis. Sabihin natin na galing tayong probinsya. Hihingi tayo ng tulong kung pwede kaming makitulog sa bahay niya. Alam ko mabuti ang puso ng anak natin.

Pakikitunguha niya tayo ng maayos. Napatingin si Donna Clarita sa asawa. Kita sa mukha ang pagod pero may kaunting ning sa ngiti. Sana Rafa. Sana tama ka. Hindi ko na kayang madurog pa ang puso ko kung tatanggihan niya tayo. Lumapit si Don Rafael sa kanya at niyakap siya ng mahigpit. Hindi na tayo babalik hangga’t hindi natin siya nakakamit muli.

Ipaglalaban natin siya. Hindi bilang milyonaryo kundi bilang tunay na magulang na handang maging kahit sino para sa anak. Sa likod ng mga dingding ng mumurahing kwarto, hindi alintana ng mag-asawa ang siksikan ng mga ingay mula sa labas. Ang busina ng mga tricycle, ang kantsawan ng mga lasing, ang cars cause ng mga paa sa pasilyo.

Para sa kanila iyon ang unang hakbang patungo sa tunay na pamilya. Maya-maya ay napalingon si Clarita. Mula sa dulo ng palengke, lumitaw ang pamilyar na mukha ng ilang araw na nilang pinagmamasdan. Si Maya nakasuot ng simpleng puting blusa, may dalang lumang sling bag at ilang plastic bag na halatang puno ng bigas at gulay.

Biglang bumilis ang tibok ng puso ni Clarita. Rafa, siya na iyon. Diyos ko, ang laki na niya. Ang ganda-ganda niya. Parang kahapon lang. Baby pa siya sa bisig ko. Nanlambot ang binti ni Ramon. Pinilit niyang ituwid ang likod at ngumiti ng maayos. Ngayon na ba? Lapitan na natin. Sandali lang. Bulong ni Clarita. Hintayin nating makalapit siya.

Lumingon si Maya sa mga paninda sa tabi. Bahagyang napatigil sa harap ng pwesto nina Ramon. Nakakunot ang noon niya habang pinagmamasdan ng mga gulay. Tila nag-iisip kung bibili ba o hihintay na lang ang susunod na sahod. Nagkatinginan ang mag-asawa. Isa na lang itong hakbang para tuluyang mag-close muli ang mga daan nila bilang mag-ina at mag-ama.

Ngumiti si Ramon at maingat na tinawag ang pansin ni Maya. Ining, gusto mo bang bumili? Murang-mura lang, sariwa pa. Napatingin si Maya sa mag-asawa. kita sa mukha niya ang kabaitan at pagkamahiyain. “Ah hindi po. Nagtitipid po kasi ako. Pero magkano po ba ang talong niyo?” Lumapit si Clarita at kinuha ang ilang piraso.

Bente lang ang isang kilo, anak. Ay iha pala. Sariwa yan. Kinuha pa namin kaninang madaling araw. Napangiti si Maya. Mukhang sariwa nga po. Sige po, pabili po akong kalahati lang. Habang tinitimbang ni Ramon ang talong, hindi mapigilan ni Clarita ang mangilid ang luha, ang simpleng boses, ang paggalang ni Maya, parang bumalik ang mga taon.

Pasensya na po kayo, Tito, Tita ha. Kalahati lang kasi ang kaya ko. Mahirap po ang budget eh. Annie Maya. Napangiti si Ramon pilit na pinipigilang mapaluha. Walang problema Iha. Pasalamat nga kami at may bumibili sa amin. Mahirap ang buhay sa bukid. Alam mo ‘yan. Inabot ni Maya ang bayad. Napansin ni Clarita ang maliit na wallet nito.

Gawa lang sa lumang tela at butas na sa gilid. Lalong bumigat ang dibdib niya. Anak, iha, wala na. Sa susunod mo na bayaran para pambili ka pa ng iba. Napakunot noo si Maya. Ay, huwag naman po, tita. Naku, nakakahiya po. May pera naman po ako. Ngumiti si Clarita. Huwag kang mag-alala para sao na yun.

May kaunti kaming itinabi. Makakaahon din kami. Hindi malaman ni Maya kung ano ang sasabihin. Salamat po ha. Ang bait niyo naman. Napatango lang si Ramon. Basta mag-iingat ka lagi. Anong pangalan mo, Iha? Maya po. Diyan lang po ako sa kabilang kanto nakatira. Apartment lang po. Maliit lang pero okay na. Sagot ng dalaga. Napatingin si Clarita kay Ramon.

Palihim na kumapit sa kamay nito. Napakagatlabi si Ramon. Pilit pinapakalma ang damdamin. Gusto na sana niyang sabihing, “Anak, kami ito.” Pero pinigilan niya ang sarili. “Saan ka ba nagtatrabaho, Maya?” tanong ni Clarita. Sa lending po maliit lang pero okay naman po ang sahod kahit papaano. Pag day off ko po tumutulong din ako sa tindahan ng kapitbahay para dagdag kita.

Bumagsak ang katahimikan saglit. Tila ba hinahaplos ng mga salita ni Maya ang bawat bahagi ng puso nina Ramon at Clarita. Ang anak na dapat sanay’y lumaki sa karangyaan. Ngayo’y nagpapakahirap para mabuhay. Alam mo? Sabat ni Ramon. Napakabuti mong bata. Bihira na yan ngayon. Napangiti si Maya kahit bahagyang bakas ang pagod sa kanyang mga mata.

Salamat po, Tito. Sandaling nagkatinginan ang mag-asawa. Ito na ang tamang pagkakataon. Ah iha! Sabay nabungad ni Clarita at Ramon. Maypagtatanong sana kami. Napakunot ang noon ni Maya. Ano po yun tito? Tita. Napalunok si Ramon. Ganito kasi. Bagong salta lang kami rito. Galing kaming Bicol. May kaunting lupang sinasaka.

Kaso matumal ang benta kaya lumuwas kami rito para maghanap ng mabebentahan. Kaso mahal pala ang paupahan sa Maynila. Wala na kaming mapuntahan. Napalunok si Maya. Ah ganun po ba? Oo eh. Naisip lang namin baka meron kang alam na pwedeng matuluyan kahit isang linggo lang. Kung okay lang sa’yo. Dagdag ni Clarita. Pilit ang ngiti.

Napatigil si Maya. Halatang nag-isip. Kita sa kanyang mukha ang pag-aalala pero naroon ang natural na kabaitan niya. Um, actually po may bakanteng kwarto sa unit ko. Maliit lang po. Pero kung okay lang po sa inyo, pwede kayong tumuloy doon. Libre lang po muna. Hindi po kasi ako mapakali kung sa kalsada kayo matutulog.

Biglang nanikip ang dibdib ni Clarita. Pinilit niyang huwag mapaluha at sinapo ang kamay ni Maya. Maya, anak. Ah, Iha, napakabuti mong bata. Hindi mo alam kung gaano kalaking tulong yan sa amin. Napangiti si Maya. Ah, naku. Wala po ‘yun. Basta po maghati-hati tayo sa tubig at kuryente. Konti lang naman ang gamit ko kaya po natin yon.

Muling nagkatitigan sina Ramon at Clarita. Isang tingin, isang ngiti, isang luhang patago. Sa loob ng isang araw, tinanggap sila ng sariling anak ng walang halong pagdududa. Kinagabihan, bitbit ang ilang sako ng gulay at ang mumurahing bayong. Dumating sila sa maliit na apartment ni Maya. Mababa ang kisame.

May kalumaan ng dingding na yari sa plywood. Sa sulok may lumang kama. Isang electric fan na halatang sira-sira na at isang maliit na kalan. Pasensya na po kayo tito. Tita ha. Sabi ni Maya habang nag-aayos ng sapin sa sahig. Ito lang po ang kaya ko. Kung gusto niyo po dito kayo sa kama. Ako na lang po sa banig. Halos mapahugulgol si Clarita.

Anak, Iha, huwag na. Kami na lang sa sahig. Napakaputi mo. Tumawa si Maya. Pagod ngunit masaya. Ayos lang po ‘yun. Parang nanay at tatay ko lang din po kayo. Wala kasi akong pamilya kaya masaya po ako na may kasama. Napatingin sina Ramon at Calita sa isa’t isa. Sa bawat salitang binitawan ni Maya, tila ba pinupunasan ang sugat ng nakaraan.

Mula sa bata na nawala, ngayon ay isa siyang dalagang walang alin langan na sumalo sa kanila bilang pamilya kahit hindi niya alam ang katotohanan. Nang gabing iyon, sabay-sabay silang kumain ng tinapa at kaning lamig. Tahimik na nag-uusap tungkol sa simpleng buhay, sa bukid, sa mga panaginip at pag-asa. Ang mag-asawa pilit na pinapanday ang ugnayang minsan ay winasak ng kapalaran.

At sa maliit na kwartong iyon, sa pagitan ng lumang banig at kaluskos ng mga butiki, unti-unting bumabalik ang ala-ala ng isang tahanang matagal na nilang pinangarap na mabuo muli. Mabilis na lumipas ang unang gabi nina Ramon at Luisa sa maliit na apartment ni Maya. Mahimbing ang tulog ni Maya sa kabila ng sikip ng espasyo.

Samantalang ang mag-asawa nakadapa sa banig ay halos hindi pumikit hindi dahil sa tigas ng sahig kundi dahil sa dami ng gumugulo sa kanilang isip. Kinabukasan, maagang bumangon si Maya. Maingat siyang kumilos para hindi magising ang mag-asawang magsasaka na pansamantalang tinutulungan niyang makisilong. Lumapit siya sa maliit na mesa at inilapag ang instant na kape at dalawang pirasong tinapay na binili pa niya kagabi bago umuwi.

Maya-maya bumangon si Luisa. Bahagya siyang nagulat na makita ang dalaga na abala sa paghahanda ng simpleng almusal. Maya Iha, hindi mo na sana inabala pa ang sarili mo. Mahinang wika ni Luisa habang pinagmamasdan ang anak. Ngumiti si Maya. Ayos lang po tita. Maliit lang po yan. Kapi lang po para sa inyo ni tito.

Hindi po ako sanay na may bisita tapos hindi man lang makapaghanda. Bumangon na rin si Ramon at sumali sa kanilang dalawa. Huminga siya ng malalim at pinilit magpakanal sa kanilang sitwasyon. Salamat Iha. Napakabait mo talaga. Pasensya ka na kung nakakagulo kami sa’yo.” Napailing si Maya habang inaabot ang tinapay sa kanila.

“Naku, huwag po kayong mag-isip ng ganyan. Sa totoo lang po, mas gusto ko na may kasama dito sa bahay. Tahimik po kasi kapag ako lang mag-isa.” Napangiti si Luisa habang pinagmamasa na ang anak na ngayon ay tila ba siya ang ina at sila ang anak. Sa bawat kilos at salita ni Maya, ramdam niyang mabuti ang kalooban nito.

Hindi naapektuhan ng hirap ang kabutihan ng puso niya. Pagkatapos kumain, nag-ayos si Maya ng gamit para pumasok sa trabaho. Halos butas na ang sling bag niya pero malinis at maayos ang laman. Isang lumang notebook, ballpen na paltos na ang takip at ilang sobre na halatang pinag-iipunan niya para sa upa at pagkain.

Anak, este, Iha, anong oras ka babalik mamaya? Tanong ni Ramon kunwari casual lang. Mga 6:00 po siguro, tito. Sagot ni Maya habang nagtatali ng buhok. Baka po ma-delay kasi minsan nagpapaiwan ako para tumulong sa overtime. Kayo na po ang bahala rito sa bahay ha. Lumapit si Luisa at inayos ang kwelyo ng blusa ni Maya.

Gaya ng isang ina na inaalagaan ng anak bago ito pumasok. Mag-iingat ka, Maya. Kumain ka ng maayos ha. Huwag puro kape lang. Tumawa si Maya atinapik ang kamay ni Luisa. Opo tita. Ang bait niyo po talaga. Nang makaalis si Maya, tila bumagsak ang katahimikan sa loob ng maliit na apartment. Naupo sa bangko sina Ramon at Luisa.

Kapang nakatulala habang pinagmamasdan ang pintong kanina lang ay nilabasan ng kanilang anak. Rafa. Mahina ang tinig ni Luisa. Nakikita mo ba ang sipag ng anak natin? Hindi man siya lumaki sa feeling natin pero mabuti pa rin ang puso niya. Tumango si Ramon. Pinipigil ang lungkot. Oo, hindi na siya bata. Ang dami na niyang inaalala. Pagsasaka lang ang alam natin pero siya kung ano-anong trabahong pinapasok para mabuhay.

Saglit silang natahimik. Maya-maya pinunasan ni Luisa ang mesa at sinimulang ayusin ng kalat. Alam mo, Rafa, kahit kunwari lang tayong mga magsasaka, gusto ko ring gawin ang parte natin bilang mga magulang. Hindi ko kayang nakahigalang habang siya ang kumakayod. Lumapit si Ramon sa bintana at pinagmasdan ang makitid na kalsadang puno ng dumadaang tricycle.

Tama ka. Simula bukas, maglalako tayo ng gulay dito mismo sa palengke. Kung hindi man tayo kikita ng malaki, at least hindi natin siya aasahin palagi. Bumuntong hininga si Luisa. Sana huwag siyang mahirapan dahil sa atin. Ang gusto ko lang maramdaman niyang pamilya tayo kahit papaano. Kinahapunan habang wala pa si Maya, nagpunta ang mag-asawa sa palengke.

Lumapit sila sa ilang tindera at inalam kung saan sila pwedeng makipwesto para magbenta ng talong, kamote at gulay na dala pa nila mula sa probinsya. Ang ilan nagulat sa kanilang edad at kilos. Ay, kayo pa bang nagbubuhat niyan? Tanong ng isang tindera. Ngumiti si Luisa. Oo, iha.

Basta para sa hanapbuhay kahit matanda na, kayang-kaya pa. Pinagtulungan sila ng ilang mababait na tinderang nagbigay ng sako at kahon. Kahit hindi ganoon kalaki ang kikitain, ang mahalaga’y may maipapakita sila kay Maya na hindi sila pabigat. Pagdating ng 6, dumating si Maya na pagod ngunit nakangiti. Pagbukas pa lang ng pinto, bumungad ang amoy ng mainit na sinigang na niluto ni Luisa mula sa kaunting natirang gulay.

Naku tita, tito, nagluto pa po kayo? Ang sarap naman po ng amoy. Bati ni Maya habang inaalis ang sapatos. Syempre, Annie Luisa may kaunting ngiti. Hindi pwedeng ikaw lang ang pagod at gutom. Kami naman sanay kaming magluto sa probinsya. Lumapit si Ramon at inabutan si Maya ng baso ng tubig. Kumain ka na muna bago ka magpahinga.

Huwag kang mag-alala sa amin. Nakapag-ikot kami sa palengke kanina. May pwesto na kaming pwedeng pagtayuan bukas. Napahinto si Maya at tinitigan ng dalawa. Talaga po eh. Tito, tita, hindi po ba kayo napapagod? Dapat po nagpapahinga na lang kayo. Umiling si Ramon bakas ang ngiti sa mata. Hindi kami sanay na wala kaming ginagawa.

Mas mabuti na ito. At saka gusto rin naming may naitutulong kami kahit kaunti. Biglang napuno ng kakaibang katahimikan ng silid. Tila ba sa gitna ng mumurahing apartment na buong muli ang isang maliit na tahanan na may halakhak, pag-aalala at pag-aaraluga. Kahit ang lahat ay nag-ugat sa pagpapanggap, ramdam ni Maya ang init ng bagong pamilya.

Para sa kanya, wala man silang dugong magkakadikit. Sa puntong iyon, para na rin siyang may inat ama na bumabalot sa kanya ng pagmamahal. At para kina Ramon at Luisa, iyon ang simula ng pagbabalik ng pinakapinagpipitagan nilang pangarap. Ang magkaroon muli ng anak na yayakap sa kanila sa hirap man o ginhawa. Isang linggo na ang lumipas mula ng tumira sina Ramon at Luisa sa maliit na apartment ni Maya.

Sa araw-araw na pagdaraan ng tricycle sa labas ng bintana, sa tunog ng kumukulong kaldero sa maliit na kalan. At sa halakhakan tuwing hapunan, unti-unti nilang naramdaman na parang bumabalik ang isang tahanang matagal na nilang nawala. Tuwing umaga, sabay-sabay silang nag-aagahan, kanin na may tuyo o tinapa at mainit na kape na binabalot ng mahinh kwentuhan tungkol sa bukid at palengke.

Si Maya naman lagi ng nag-iiwan ng parte ng baon niya para sa dalawa. Minsan habang inaayos ni Luisa ang damit ni Maya bago pumasok, hindi niya na mapigilang magsalita. Maya Iha, baka naman sobra ka ng napapagod. Wala ka ng tinatabi para sa sarili mo. Baka naman kami na ang pabigat sa’yo. Ngumiti si Maya habang sinisiksik ang notebook sa bag.

Tita naman huwag kayong magsalita ng ganyan. Sobrang saya ko nga po na may kasama ako rito. Mas kumpleto ang bahay. Tumango si Ramon mula sa kanto saan siya nagbabalot ng mga gulay na ilalako. Huwag kang mag-alalaha kahit papaano kumikita na kami ni Luisa sa pagtitinda. Sa susunod na linggo may pambili na kami ng bagong tabo at lutuan para hindi na puro hiram sa’yo.

Salamat po talaga sa inyo Tito Ramon, tita Luisa. Sabay halik ni Maya sa pisngi nilang dalawa bago lumabas. Tila ba normal lang ang lahat. Isang anak na bumabati sa magulang bago umalis kung alam niya lang. Kinahapunan, nakaupo sina Ramon at Luisa sa maliit na bangkong kahoy sa harap ng apartment.

Pinag-uusapan nila kung paano pa nila mas mapapalakas ang pagtitinda sa palengke. “Rafa! Ay, Ramon,” wikan ni Luisa habang pinupunasan ng pawis. “Nakikita mo ba kanina yung suki natin? Halos ubos ang talong at sitaw. Kung ganito lagi, baka makabili na tayo ng maliit na kariton.” Ngumiti si Lamon at tumango. Oo, Luisa, masaya ako.

Pero alam mo mas masaya kong makita si Maya na kumakain ng maayos. Nakangiti. Hindi ko inakalang kaya kong magbuhat ng sako araw-araw. At hindi ako mapagod dahil alam kong para sa kanya ito. Napangiti si Luisa. Basta Rafa habang kasama natin siya, ayokong maramdaman niyang kami pabigat. Gagawin natin ang lahat para hindi siya mag-alala.

Sa mga saglit na iyon, hindi nila namalayan na may paparating na binata, nakaputing polo at maong na pantalon. May dalang maliit na paper bag at may mamahaling relo na bahagyang sumilip sa manggas. Agad niyang nakita ang mag-asawa. Magandang hapon po. Bati ng binata sabay tingin sa loob ng apartment. Nandiyan po ba si Maya? Nagkatinginan sina Ramon at Luisa.

Hindi pamilyar ang binatang ito pero baka sa ayos nito ang mas maginhawang buhay. Sino po sila, Iho? Tanong ni Ramon. Ako po pala si Rens. Boyfriend po ako ni Maya. Dito po ba siya? Magiliw na pakilala ng binata bahagyang nakangisi. Natigilan si Luisa. Mabilis na humabog ang dibdib niya. Hindi pa nababanggit ni Maya na mayroon na pala itong nobyo.

Napangiti siya kahit bahagyang naiilang. Ay Rens, wala pa siya. Papasok pa lang yun mamayang 6:00. Tuloy ka muna. Napakamot sa batok si Ren at napasulyap sa lumang pintuan. Ah ganun po ba? Sige po, dito na lang po ako maghihintay. Naupo si Ren sa tabi ni Ramon at Luisa. Panay sulyap niya sa loob parang iniiwasang magsalita.

Ngunit hindi nakatiis si Ramon na simula ng kwentuhan. Matagal na kayong magkakilala ni Maya, iho.” Tanong ni Ramon habang nakatingin sa suot nitong mamahaling sapatos. Mga anim na buwan na rin po. Nagkakilala po kami sa opisina. Hindi naman po kami magkatrabaho pero lagi po akong nagpapa-loan sa kumpanya nila.

Sagot ni Ren. Ah ganun ba? Buti naman at mabait ka kay May. Annie Luisa. Natawa si Ren pero halatang pilit ang ngiti. Opo naman. Mabait po talaga si Maya. Lalo na kung hindi makulit. Nagtawanan sandali ang mag-asawa para mapawi ang tensyon. Subalit sa isip ni Luisa, napansin niyang tila may kung anong pagtatago ang binata. Parang hindi komportable.

Hindi nagtagal. Dumating na si Maya. Pawisan, bitbit ang lumang bag. Pagkakita kay Ren sa pahinto ito at napangiti ng matamis. Ren, anong ginagawa mo rito? Tanong ni Maya bahagyang bumungisngis. Sinurpresa kita. Sabay abot ni Ren ng maliit na paper bag. Paborito mong chocolate drink yan. Kinilig si Maya sabay yakap kay R.

Salamat Tito Ramon, Tito Luisa, si Ren nga pala. Siya po yung lagi kong naikukwento. Magalang naman pala. Bulong ni Ramon kay Luisa. Ngunit nang kumalas si Maya sa pagkakayakap, biglang napansin ni Ren ang kalagayan ng loob ng apartment. Ang siksik na gamit, ang banig sa gilid at ang lumang kaserola sa may kalan.

Napakunot ang noo. Babe, sino po sila? Tanong niya kay Maya. Bahagyang malamig ang tinig. Ah, sila tito Ramona, tita Luisa. Mga magsasaka po sila. Wala pong matirahan kaya pinatuloy ko muna rito. Paliwanag ni Maya. Medyo nahihiyang nakangiti. Bahagyang tumaas ang kilay ni Ren. Ah gann ba? Hindi ba sila pabigat dito? Maliit lang ‘tong lugar mo, babe.

Natigilan ng mag-asawa. Saglit ng lamig ang hangin sa loob ng maliit na espasyo. Kitang-kita ni Luisa ang pagkailang ni Maya. Ah Ren naman. Okay lang sila. Hindi sila pabigat. Mabait nga sila eh. Pilit na paliwanag ni Maya. Bahagyang nakakunot ang noo. Pasensya ka na. Naistorbo ka pa namin, ihho! Sabat ni Ramon, pilit pinapakalma ang sitwasyon.

Ngunit umiling si Ren. Hindi naman po sa ganon. Pero babe, dapat kasi iniisip mo rin sarili mo. Dapat kung sino lang ang makakabuti sa’yo. Lalong tumindi ang katahimikan. Si Maya pilit ng umiti para basagin ang lamig. Tama na nga yan tito tita. Maghain po ako ng hapunan. Rens, samahan mo na lang ako. Ngunit habang lumalayo sila, sumulyap si Ren kay Ramon at Luisa, isang tingin na parang may halong panghuhusga.

Sa likod ng bahagyangiti, dama ng mag-asawa ang malamig na hangin ng hindi pagkakaunawaan. N gabing iyon habang kumakain silang apat ng sinigang at pritong galunggong ramdam nina Ramon at Luisa na tila may paparating na unos at ito’y may pangalang Rens. Makalipas ang hapunan na sinabayan ng ilang pilit na tawa.

Umalis si Ren na dala ang malamig na tingin kay Ramon at Luisa. Si Maya naman kahit napansin ang kakaibang kilos ng nobyo ay pinilit na lang ng umiti at pagtakpan ang bumibigat na hangin. Kinabukasan habang inaayos ni Luisa ang pinagbihisan nilang banig, pansin niyang tahimik si Ramon sa sulok. Nagpapanday ng lumang kahoy na gagamitin nilang patungan ng gulay.

Rafa. Mahinang sabi niya habang palinga-linga kung naririnig sila ni Maya sa maliit na kusina. “Hindi ka na naman mapakali.” Bahagyang tumango si Ramon. Hindi inaalis ang tingin sa ginagawa. “Narinig mo ba kagabi ang paraan ng tingin niya kay Maya? Parang siyang nagmamay-ari ng lahat.” Hindi naman siguro ganon ang ibig niyang sabihin.

Sabat ni Luisa, baka nabigla lang. Hindi pa naman niya tayo kilala. Napatigil si Ramon huminga ng malalim. Alam ko Luisa, pero ramdam ko hindi maganda ang kutob ko sa batang iyon. May halong yabang, may pangmamaliit. Tumingin siya sa asawa. Hindi ko kayang masaktan si Maya dahil lang sa ganitong klaseng lalaki.

Hindi na sumagot si Luisa. Pinilit na lang niyang ibalik ang atensyon sa pagwawalis ng makipot na espasyo. Ngunit sa kaloob-looban niya, alam niyang totoo ang kutob ng asawa. Kinahapunan, dumating si Maya. Pagod ngunit masigla ang mukha. Kasama ulit si Ren na may dala-dalang plastic bag na naglalaman ng mamahaling takeout food mula sa isang sikat na fast food chain.

“Babe, Tito Ramon, Tita Luisa, masiglang bati ni Maya. Tingnan niyo po, binilhan kami ni Ren ng spaghetti at chicken. Hindi na po kayo magluluto.” Napatingin si Luisa kay Ramon. Kita ang pilit na ngiti. Inilapag ni Ren ang pagkain sa maliit na lamesa ngunit hindi man lang napatingin sa mag-asawa. “Hindi ko na kasi matiis, babe.

Napulutuy at gulay lang kayo rito.” Sabi ni Ren nakatingin kay Maya. Pero bahagyang dumako ang tingin kina Ramon at Luisa. Mahirap naman pag pulot tipid ba? Hindi agad nakaimix si Maya. Tumawa na lang siya para pauwiin ang tensyon. Ang bait mo naman, Ren. Tito, tita, tikman niyo po ito ha. Swerte natin ngayon.

Pilit ng umiti si Ramon pinipigilan ng inis. Salamat iho. Pasensya ka na talaga sa amin. Ngunit imbes na ngumiti pabalik, biglang bumaling si Lance kay Maya at marahang nagsalita. Pero sapat na para marinig n Ramon at Luisa. “Babe, pwede ba tayong mag-usap mamaya?” May gusto lang akong sabihin tungkol dito. Napakunot ang noo ni Maya.

Ah ano naman yun? Basta mamaya na. Sagot ni Ren sabay kunot ng noo habang ibinubukas ang food pack. Saglit niyang sinulapan sina Ramon at Luisa parang hindi nagustuhan ang presensya ng dalawa. Pagkatapos kumain, lumabas si Ren at Maya para maglakad-lakad. Naiwan sina Ramon at Luisa sa loob ng apartment kapwa nakaupo sa gilid ng banig.

Tila ba? Wala siyang galang. Luisa. Mahinang wika ni Ramon. Kahit magsasaka lang ang tingin niya sa atin, hindi ba dapat iginagalang man lang niya tayo bilang matatanda? Napayuko si Luisa. Baka nga hindi siya sanay sa ganitong buhay. Lumaki sa marang buhay siguro kaya ganoon. Tama ka.

Pero hindi rason yun para maliitin ang tao. Tumingin si Ramon sa pinto kung saan lumabas ang anak at ang nobyo. Ayokong makita ang anak natin na minamaliit. Sa kanto malapit sa apartment, nakatayo sina Maya at Ren magkatabi ngunit kapwa halata ang kaba. Babe, panimula ni Ren. Hindi ko naman sinasabi na masama sila Tito Ramon at tita Luisa, pero sa totoo lang, nahihirapan na akong intindihin ‘to.

Napakunot ang noon ni Maya. Ano naman ang hindi mo maintindihan? Nakikita na sila rito babe. Napakaliit na nga ng espasyo mo. Tapos alam mo na ang dami pang gastusin tapos ‘ ba may utang ka pa sa Waterbill. Mas okay sana kung kung ano rin. Putol ni Maya. May bakas ng tampo kung palayasin ko sila. Ganun ba? Hindi nakaimik agad si Ren.

Hindi naman. Pero sana naman iniisip mo rin sarili mo. Hindi ka charity dito, Maya. Ikaw na nga nagtatrabaho para sa upa, para sa kuryente tapos magpapakain ka pa ng dalawang walang trabaho. Napaatras si Maya. Tila ba binagsakan ng mundo ang dibdib. Rens, hindi sila walang trabaho. Nagbenta sila sa palengke. Tumutulong sila.

Wala kang karapatang husgahan sila ng ganyan. Napailing si Ren halatang naiirita. Ewan ko. Maya. Basta ako lang naman to ah. Ayokong dumating sa punto na pati ako madamay sa hirap mo dahil lang diyan sa dalawang yan. Natahimik si Maya sa loob-loob niya. Tila ba may tinik na kumurot sa kanyang dibdib? Mahigpit niyang pinisil ang hawak na bag.

Kung ganon R, ayaw mo ba akong makasama kung kasama ko sila? Napabuntong hininga si Ren. Hindi makatingin ng diretso. Hindi sa ganon. Pero sana maintindihan mo ako. Kinagabihan, bumalik si Maya sa apartment na mag-isa. Nakaupo sina Ramon at Luisa sa sulok. Nag-aabang ng balita. Ngunit kita agad din Ramon ang bakas ng lungkot sa mga mata ni Maya.

Anak, Iya. Maayos lang ba kayo ni Rens? Mahinang sambit ni Luisa. Umiling si Maya. Pilit na pinipigil ang luha. Ayos lang po tito, tita. Hindi po kayo pabigat. Huwag po kayong mag-alala. Lumapit si Ramon at marahang hinaplos ang balikat ng anak. Kung may problema anak, nandito lang kami. Hindi mo kailangan i-absorb lahat.

Napaluha na si Maya. Hindi na niya napigilan. Bakit ganun tito? Ang hirap. Akala ko kapag mahal ka ng isang tao tatanggapin ka niya kahit sino ka at kahit sinong kasama mo. Hindi na nakatiis si Luisa. Niyakap si Maya ng mahigpit. Anak, tandaan mo ang tunay na nagmamahal, hindi ka pipilitin pumili. Hindi ka haakin palayo sa tama.

Masakit man pero mayitamang panahon ang lahat. At sa mumunting silid na iyon, sa pagitan ng mumurahing banig at kalderong kinakalawang, sabay-sabay nilang naramdaman ang bigat na katotohanan na minsan ang pinakamalaking laban ay hindi sa kahirapan kundi sa mga taong handang umalis kapag hindi nila kayang tanggapin ang buong pagkatao mo.

Makalipas ang ilang araw mula ng mag-usap sina Maya at Rens tila lumamig ang kanilang ugnayan. Hindi na araw-araw bumibisita si Ren sa apartment at kapag nagpaparamdaman ito, puro maiksi at paulit-ulit na tanong lang. Nandiyan pa ba sila o kaya kailan mo ba sila palalayasin? Sa kabila nito, nanatiling kalmado si Maya pero kita sa kanyang mga mata ang lalim ng pagod at lungkot.

Isang gabi habang nag-aayos siya ng lumang notebook para sa listahan ng bayaline, lumapit si Luisa na may dalang mainit na tsaa. Maya anak, uminom ka muna nito. Uwi ka ni Luisa habang inilalabag ang baso sa tabi ni Maya. Mainit pa. Pampatanggal pagod. Napatingin si Maya kay Luisa at saglit na parang bata.

na muling yumakap sa ina. “Salamat po tita Luisa. Hindi ko na nga po alam kung ano ang dapat kong gawin minsan. Pakiramdam ko sabog na sabog na ako.” Umupo si Ramon sa tabi nila. Bitbit ang pinagtagpi-tagping benta mula sa palengke. Inabot niya ito kay Maya. Ito iha. Kaunting kita namin sa palengke. Pambili mo ng bigas o bayad sa kuryente.

Sabi niya, pilit ang ngiti. Napailing si Maya. Tinabig ang pera. Huwag po. Hindi po kayo papigat. Kung hindi po dahil sa inyo, baka tuluyan na akong bumigay. Kayo na lang po ang nagpapalakas sa loob ko, anak. Mahinang sambit ni Luisa sabay haplo sa likod ni Maya. Huwag mong isipin na kami ang dahilan ng gulo ninyo ni Ren.

Hindi po kayong may kasalanan. Sagot ni Maya. Mariing pinapahid ang lha sa kanyang pisngi. Si Ren po ang hindi marunong umintindi. Hindi niya kayang tanggapin na hindi ko kayo kayang pabayaan. Kinabukasan, sinika pa ring maging normal ang araw. Nagpunta sina Ramon at Luisa sa palengke. Bitbit ang kaunting gulay na inanip nila mula sa kapitbahay na magsasaka.

Habang inaayos nila ang paninda, tahimik silang nag-uusap. Rafa, kung makikita mo lang si Maya. Bulong ni Luisa habang pinupunasan ng pawis. Ang lungkot ng mga mata. Kung hindi lang sana natin siya sinusubukan. Kung pwede lang sabihin ang totoo. Pinatigil siya ni Ramon sa pamamagitan ng mahigpit na tingin. Huwag muna Luisa.

Hindi pa ito ang tamang oras. Kung sasabihin natin ngayon, baka lalo lang siyang masaktan. Saka natin aminin kapag handa na siya. Napupuntong hininga si Luisa pero pinilit niyang humiti sa mga suki habang inaabot ang talong at sitaw. Kung hindi lang niya naiisip ang kapakanan ni Maya, matagal na sana niyang binuksan ang katotohanan.

Ilang oras bago magtakip silim, bumalik ang mag-asawa sa apartment. Pagkabukas nila ng pinto, bumungad sa kanila si Maya na nakaupo sa lamesa, “Nakayuko. Tila bang pinipigilan ang galit o lungkot?” “Maya!” tawag ni Ramon habang inilalapag ang bayong ng gulay. “Anak, may nangyari ba?” Dahang-dahang tumingin si Maya sa kanila. Bakas ang namumugtong mata.

Tito, tita, umalis na po si R. Natigilan sina Ramon at Luisa. Halos sabay nilang nilapitan ang anak-anakan. Anong ibig mong sabihin? Tanong ni Luisa. Halos bumigat ang boses. Tinex niya po ako. Sabi niya, “Hindi na niya kayang tanggapin ang sitwasyon ko.” Sagot ni Maya. Pilit na pinipigil ang panginginig ng labi.

Ayaw niya na raw magsiksik sa problema ng iba na hindi niya raw kaya kung pati siya mababaon sa hirap. Napatakip sa bibig luisa. Pinahid niya ang tumutulong luha ni Maya gamit ang palad. Anak, huwag mong sisihin ang sarili mo. Hindi mo kasalanan kung hindi niya kayang intindihin ang pinili mo. Napubuntong hininga si Ramon.

Pinilit ang katatagan sa harap ng dalawa. Kung iniwan ka niya ng dahil sa amin, hindi mo na kailangan pambalikan ang isang katulad niya. Ang tunay na nagmamahal, tatanggapin ka buong-buo kasama lahat ng mahal mo. Pero Tito, mahina ang boses ni Maya. Masakit po pala. Akala ko po siya na anak. Sabat ni Luisa, pinipigilang mapaiyak na rin.

Huwag mong isipin na kasalanan mo ito. Minsan talaga kailangan nating pakawalan ng hindi para sa atin. Para sa mas tama. Para sa mas maganda. Tahimik na bumagsak ang luha ni Maya. Bumitiw siya sa mga kamay nina Ramon at Luisa. Tumayo at dahang-dahang lumapit sa bintana kung saan tanaw niya ang mga dumaraang tricycle at nagmamadaling tao.

Alam niyo po tito tita? Bulong niya mahina ngunit ramdam ang pighati. Mas pipiliin ko na lang na wala akong boyfriend. Basta kasama ko po kayo. Hindi na napigilan ninaamon at Luisa ang lumuha. Nilapitan nila si Maya at sa maliit na bintanang iyon, sabay-sabay silang tumingin sa kumikislap na ilaw ng gabi. Isang pamilyang muntik ng hindi mabuo.

Ngay’y unti-unti ng pinatitibay ng mga sugat. Kinabukasan, tila may bagong tapang si Maya. Maaga siyang bumangon para magluto ng simpleng agahan. Nilapitan niya sina Ramon at Luisa na halos ayaw pang bumangon dahil sa bigat ng gabi. “Tito Ramon, Tita Luisa,” wika niya. Buong tapang pero may awang ng lungkot. Ayoko pong maramdaman niyo na kasalanan niyo ‘to.

Ako ang pumili na piliin kayo kaya sa kanya kasi kayo ang pamilya ko. Napahawak si Luisa sa dibdib niya. Pinipigilang suminghot ng luha. Anak, kami dapat ang nagpapasalamat. Ikaw ang bumuo sa amin muli. Kung alam mo lang. Saglit na nagtama ang mga mata nina Ramon at Luisa. Mga matang puno ng pagpipigil. Unti-unti ng lumalapit ang sandali na hindi na nila kakayaning magpanggap.

Ngunit para sa ngayon, pinili nilang itago pa ang katotohanan. Hindi pa ngayon ang tamang oras. Nang maghahapunan na, pinagsaluhan nilang tatlo ang prinitong galunggong na pinagsikapan nina Ramon at Luisa mula sa palengke. Sa bawat subo daman nilang tatlo ang unti-unting paghilom ng sugat na iniwan ni Ren sa mumunting apartment na iyon sa gitna ng lamig ng gabi, sabay-sabay nilang niyakap ang isa’t isa at sabay-sabay silang umasa na balang araw.

Ang pinakamatamis na katotohanan ang magpapalaya sa kanilang lahat. At sa likod ng mga nakatagong lihim, buo ang loob ng mag-asawa. Darating ang tamang panahon. Sa ngayon, sapat ng alam nilang pinili sila ni Maya hindi bilang mga magsasakalang kundi bilang mga magulang na tunay ng minamahal. Makalipas ang isang linggo mula ng tuluyang talikuran ni Ren Maya.

Unti-unting bumalik ang katahimikan sa maliit na apartment. Ngunit sa bawat gabi, habang magkakasamang nakaupo sina Ramon, Luisa at Maya sa kalbong sahig, may bumibigat na bumabalot sa mag-asawa. Ang bigat na katotohanang hindi na nila kayang itago. Isang gabi, mahinang ambon ang pumapalahaw sa bubong na yero.

Nakahiga na si Maya sa banig. Pagod mula sa mahabang araw ng trabaho ngunit hindi agad dalawin ng antok si Ramon at Luisa. Magkatabi silang nakaupo sa gilid ng bintana. Pinagmamasan ang mahinang pagpatak ng ulan. Rafa bulong ni Luisa, maingat para hindi magising si Maya. Hindi ko na yata kaya. Araw-araw ko siyang tinitingnan.

Anak natin siya. Hindi ko na kayang magkunwari na hindi. Huminga ng malalim si Ramon. Pinatong ang kamay sa balikat ng asawa. Alam ko, ramdam ko rin. Hindi na tama. Hindi na ito pagsubok. Parang pinahihirapan na lang natin siya. Napatingin si Luisa sa anak nilang himbing sa pagkakatulog. napapagitnaan ng lumang unan at manipis na kumot.

Ngayon na ba, Rafa? Sabihin na natin bukas. Tinitigan ni Ramon ang kanyang asawa. Kita sa kanyang mga mata ang kaba ngunit naroon na rin ang matinding paninindigan. Oo, tama na ang pagtatago. Deserve niya ang katotohanan. Tayo ang dapat magtama ng lahat ng mali. Kinabukasan, inabutan ni Maya ang mag-asawa sa hapag.

Hindi tulad ng dati, tila ba tahimik ang paligid, walang ingay ng kawali o tilaok ng manok sa radyo. Ang tahimik na iyon ang mas bumigat para kay Maya. Ah, tito, tita, may sakit po ba kayo? Tanong niya. nag-aalang naupo sa tabi nila. “Hindi po ba kayo nakatulog?” Saglit nagtama ang tingin nina Ramon at Luisa. Si Luisa ang unang nagsalita.

Maya, Iha, pwede ka ba naming makausap? Dito ka muna ha. Hindi malaman ni Maya kung ano ang iisipin. Nakaupo siya, pinipisil ang laylayan ng palda. po bakit po tito tita huminga ng malalim si Ramon Maya matagal na naming gustong sabihin to pero natakot kami. Natakot kaming mawalan ka bago pa man tayo magkapiling.

Napakunot ang noon ni Maya. Ano pong ibig sabihin ninyo? Hinawakan ni Luisa ang kamay ni Maya. Mariing pinisil iyon. Anak, alam naming magugulat ka pero hinding-hindi na kami papayag na mamuhay ka pa sa kasinungalingan. Anak, sambit ni Maya. Tila ba bumagal ang oras. Tita, Tito, ano pong sinasabi ninyo? Nanginig ang boses ni Ramon.

Hindi kami totoong magsasaka na nadadaanan mo lang, Maya. Hindi kami pulube o estranghero. Kami ang mga magulang mo. Parang binagsakan ng mundo si Maya. Nabitawan niya ang hawak na baso ng tubig at kumalabog ito sa mesa. Nanlaki ang kanyang mga mata. Nagsalubong ang kilay at bahagyang tumigil ang kanyang paghinga.

Ano pong ibigong sabihin? Halos hindi lumalabas ang tinig niya. Umiyak si Luisa. Buong pusong hinaplos ang pisngi ni Maya. Anak. Matagal ka naming hinanap mula noong nawala ka sa amin sa ospital, akala namin hindi ka na namin makikita. Pero noong nalaman namin kung nasaan ka, takot kaming bigla ka na lang naming lapitan at sabihin kami ang may-ari ng puso mo.

Kaya nagpanggap kami, nagkunwaling magsasaka. Hindi makatingin si Maya. Nanginginig ang labi niya. Bakit po? Bakit kailangan pa? Bakit hindi niyo agad sinabi? Bakit niyo ako sinubo? Mabilis na sumabat si Ramon. Bakas ang pagmamakaawa. Hindi ito para saktan ka anak. Ang totoo, gusto lang naming makita kung anong klaseng tao ka na ngayon.

Gusto naming malaman kung kaya mo pa rin kaming tanggapin kahit hindi kami ang inaasahan mong magulang. Nag-angat ng tingin si Maya. Puno ng luha mga mata. Pero pinili ko po kayo. Hindi ba? Kahit ininsulto ako ni R kahit iniwan niya ako. Pinili ko po kayo. Tapos ganito. Tumulo ang luha ni Luisa. Maliing niyakap si Maya na pilit pa ring umiiwas.

Anak, alam naming napakasakit. Wala kaming ibang hangad kundi ang buuin ka ulit. Gusto lang naming maramdaman mo na mahal ka namin hindi lang sa pera kundi dahil anak ka namin. Tahimik. Maliban sa mabigat na hikbi ni Maya, walang ibang naririnig. Hanggang sa dahan-dahan niyang inilayo ang sarili mula sa yakap ni Luisa.

Kaya pala kaya pala kahit mahirap kayo niyo ako iniwan. Bulong niya halos hindi na humihinga sa tindi ng pagtangis. Kaya pala ramdam ko ang init. Ang auga. Kasi kayo talaga ang mama at papa ko. Anak. Sambit ni Ramon. Nanginginig ang boses. Kung sana maibabalik ko lang lahat. Kung sana hindi ka nawala noon, sana hindi mo na kailangan danasin ang lahat ng hirap.

Umiling si Maya. Mabilis na pinahid ang luha. Hindi po hindi ko pinagsisisihan kasi kung hindi po ako nahirapan baka hindi ko rin nakita kung gaano kahalaga ang pamilya. Baka kung lumaki akong mayaman wala akong respeto sa inyo. Napahugulgol si Luisa. Hinawakan niya ang magkabilang pisngin ni Maya. Anak, patawarin mo kami.

Mahal na mahal ka namin. Patawarin mo kami sa pagtatago. Muling bumalik ang tingin ni Maya kay Ramon. Nakita niya ang lalaking sa simulay akala niya simpleng magsasaka lang. Ngayon ay bumabalot ng lahat ng tapang at takot na kay Tagal itinago. Mahal na mahal ko po kayo. Mahinang sagot ni Maya. Kahit ano pa po kayo, kahit pamilyonaryo kayo o kahit magsasaka talaga kayo, kayo ang pamilya ko.

At sa gabing iyon, sa harap ng maliit na lamesang nadurog ng mga baso at luha, bumuo ng pangakong bago sina Maya, Ramon at Luisa na mula sa araw na ito, wala ng pagtatagong maglalayo sa kanila. Mula sa apartment na iyon, hindi na sila basta-bastang mag-asawang nagpanggap at anak na sumubok lang magmahal.

Sila na ngayon ang tunay na pamilya, buo at buong loob na haharap sa anuman, mayaman man o simpleng magsasaka. Pagkatapos ng luha at yakap na naganap noong gabing iyon, parang bumuhos ang kakaibang liwanag kina Maya, Ramon at Luisa. Sa unang pagkakataon, gumising silang tatlo na walang bigat ng pagtatago. Isang umagang puno ng bagong pag-asa kahit siksikan pa rin sa mumunting apartment.

“Anak, Maya, magpahinga ka muna.” Sabi ni Luisa habang inihahain ang mainit na lugaw sa lamesa. Bumawi ka sa tulog mo. Ang laki ng iniyak mo kagabi. Natawa si Maya kahit namumugto pa rin ang mata niya. Hindi po ako pagod mama. Ang gaan po sa dibdib. Ngayon ko lang naramdaman ‘to iung alam ko kung sino talaga ako.

” Napatingin si Ramon sa kanya habang inaayos ang lumang ktina. “Sana noon pa natin to ginawa anak. Pero naniniwala akong ito ang tamang oras. Kaya mula ngayon wala ng lihim. Wala ng ibang itatago.” Tumango si Maya. Opo, papa. At wala na rin pong dahilan para mahiya tayo kung sino tayo. Bahagyang natawa si Luisa at sinundot sa balikat si Ramon.

Oh, Rafa, papa na pala ang tawag sao ha. Napangiti si Ramon. Bakas ang kabag sa dibdib na natanggal na sa wakas. Ngayon lang ulit ako tinawag na papa. Salamat anak. Habang kumakain sila, unti-unting bumalik ang usapan ng mga simpleng plano. Tila ba sila ay muling bumabalangkas ng buhay na matagal na nilang pinangarap na magkasama? Anak, naisip namin.

Bungad ni Luisa, “Kung papayag ka, gusto ka sanaa naming isama sa probinsya sa susunod na linggo. Doon muna tayo sa bahay natin.” Eh hindi na tayo kailangang magpalaboy-laboy. Napakunot ang noon ni Mayainsya. Saan po? Tumingin si Ramon sa kanya. May maliit na hasyenda tayo sa bukid. Nandoon lahat.

Mga lupa, taniman, mga tauhan. Alaming matagal ka ng sanay sa simpleng buhay dito pero gusto ka naming ipakilala sa totoong tahanan mo. May hasyenda po tayo. Halos pabulong naulit ni Maya. Nanlalaki ang mata. Eh paano po yung trabaho ko rito? Hinaplos ni Luisa ang kanyang kamay. Huwag mong alalahanin ‘yun. Kaya ka namin binalikan para hindi mo na kailangang magbanat ng buto mag-isa.

Anak, gusto ka naming alugain. Hindi para gawing prinsesa pero para maramdaman mong hindi mo na kailangan lumaban ng mag-isa. Ilang saglit na natahimik si Maya. Nilingon niya ang luma nilang dingding na tadtad ng bitak. Ang lumang kalan na nag-iingay tuwing magpapakulo ng tubig. ang lahat ng ala-ala ng pakikibaka sa lungsod na ito.

Pero mama, papa, marahang sabi niya, “Paano po kung hindi ko kayang iwan ang buhay ko rito? May mga kaibigan ako. May mga natutunan ako. Dito ko po natutunan kung paano maging matatag.” Napatingin si Ramon sa kanya. Anak, hindi ka naman namin pipilitin. Kung saan ka masaya, doon tayo. Basta ang mahalaga sama-sama na tayo.

Napangiti si Maya. Ang gusto ko lang po kahit saan basta kasama kayo. Nang araw ding iyon kumalat na parang alingas nga sa barangay ang balita. Hindi man ito lantaran. Naririnig ng mga kapitbahay ang mga kwentuhan sa palengke. Uy, alam mo ba ‘yung mag-asawang magtitinapa, mayaman daw pala ‘yun. Bulon ng Ale sa tindera ng itlog.

Oo nga raw. Anak pala nila si Maya. Hanap-hanap daw y’yun noon. Nawawala pala. Ang bait-bait pala ng anak. Hindi pinabayaan kahit magasa lang akala niya. Naku, kung ako ‘yun baka tinakwil ko na. Hindi lingid kay Maya ang mga bulungan. Ngunit imbis na ikahiya, lalo niyang ipinagpasalamat na kahit papaano napatunayan niyang hindi niya isinuko ang mga taong pinili niyang mahalin.

Kinagabihan, magkasama na silang tatlo sa isang maliit na kainan malapit sa palengke. Hindi mamahaling restaurant kundi simpleng karenderya na may puting plastic na mesa at nakasabit na sa malamig sa gilid. Kahit may pera tayo, dito pa rin tayo kumain.” Biro ni Maya habang sumusupo ng inihaw na bangus. “Bakit ba?” sagot ni Ramon na may tawang inipon sa dibdib. “Masarap kaya dito.

Alam mo anak, hindi sayaaman sinusukat ang saya. Kung saan masarap, doon tayo.” Tumawa si Luisa. Hindi natin kailangan ng mamahaling chandelier para lang magkasama kumain. Dati nga bitbit lang natin ng tinapay. Kumakain tayo sa ilalim ng puno. Napahinto si Maya at napangiti. Salamat mama Papa kasi kahit ang dami kong tanong binibigyan niyo ako ng sagot na hindi ako natatakot.

Hindi pala nakakatakot ang katotohanan kung kasama mo ang taong hindi ka iiwan. Pag-uwi nila sa apartment bago sila matulog, muling bumalik ang saglit na katahimikan. Humiga si Maya sa pagitan nina Ramon at Luisa tulad ng bata na muling niyayakap ng kanyang tunay na magulang. Maya. Bulong ni Ramon habang pinapahid ang buhok niya.

May isang bagay pa akong naisabihin. Ah ano po yun, papa? Tanong ni Maya bahagyang inaantok na. Hindi na mahalaga kung magsasaka tayo o milyonaryo. Ang mahalaga simula ngayon lahat ng meron kami sao yun. Ipinaglalaban ka namin at kung may magmamahal man sao sa susunod, dapat mas higit pa sa pagmamahal namin.

” Napangiti si Maya kahit nakapikit na ang mga mata. “Salamat po. Wala na akong hihilingin pa kasi ngayon alam ko na buo na ako.” Sa gabing iyon. Sa siksik na silid na natutulog sa mumurahing banig, napatunayan nilang hindi pala siya ang nagpapayaman sa tao kundi ang yakap ng pamilya at ang katotohanang wala ng dapat itago.

Sa susunod na kabanata, haharapin nila ang bagong umaga, buong tapang at sama-sama. Makalipas ang isang buwan mula ng aminin nina Ramon at Luisa ang katotohanan, maraming nagbago sa buhay nilang tatlo. Hindi na maikakaila sa buong barangay ang totoo. Ang mag-asawang simpleng nagtitinda noon ng gulay at isda ay mga milyonaryo pala.

At ang tahimik na dalagang si Maya ay tagapagmanaan ng kanilang lahat. Ngunit higit sa pera, ang pinakamalaking pagbabago ay ang katiwasayan ng kanilang puso. Isang araw ng Sabado, magkasamang namamalengke sina Maya, Luisa at Ramon. Hindi na para magbenta kundi para mamili ng mga ipapadala nila sa hasyenda. Marami pa ring bumabati at humaha.

Ay Maya, ganda-ganda mo talaga. Blessing ka sa mga magulang mo. Bati ng tinderang matagal na nilang suki. Salamat po Aling Nida. Sagot ni Maya. Magiliw na ngumiti. Wala sa mukha niya ang kahit anong yabang. Sa halip, lalo lang siyang naging mapagkumbaba. Ay naku, buti ka pa, anak. Hindi ka nagbago kahit alam naming milyon-milyon na ang nasa bangko niyo.

” Biro pa ng isa. Tawanan silang tatlo. Napangiti si Ramon habang bitbit ang basket ng mga prutas. “Hindi pera ang nagpapayaman sa tao, manang. Pamilya ang nagpapayaman.” Pagkauwi sa apartment, agad nilang inipon ang mga pinamili. Nakalatag sa lamesa ang mga kahon ng groceries, tuyo, delata, kape para sa mga tauhan nilang matagal ng nananatili sa hasyenda at matyagang nag-alaga ng lupain habang sila’y naghahanap kay Maya.

“Maya!” wikan ni Luisa habang iniisa-isa ang listahan. “Handa ka na ba, anak? Sa isang linggo lilipat na tayo.” Tumango si Maya. Handa na po ako mama. Kung dati po natatakot akong lumayo sa Maynila, ngayon alam ko na kung saan talaga ako uuwi. Lumapit si Ramon marahang ipinatong ang kamay sa balikat ni Maya. Alam mo ba anak? Minsan iniisip ko kung hindi ka nawala noon, siguro lumaki kang iba.

Baka naging spoiled ka. Baka hindi mo kami pinili gaya ng pagpili mo ngayon. Ngumiti si Maya sabay lingon sa amang ngayo’y bakas na bakas ang pagmamalaki sa kanya. Hindi po papa. Naniniwala ako na kahit hindi ako nawala, kayo pa rin ang pipiliin ko. Hindi po kasi kayang palitan ng pera ang pag-aaruga ninyo. Napaluha si Luisa sabay halakhak para pagtakpan ang pag-iyak.

Naku anak, baka maiyak na naman ako sa harap ng mga kahon na ‘ kinagabihan habang pinaplantya ni Maya ang ilang damit na isasama sa paglipat, bigla siyang nakaramdam ng kurot ng nostalgia. Dahan-dahan niyang tiningnan ang dingding ng maliit na apartment. May bakas pa roon ang lumang kalendaryong ginuhitan niya ng mga due date ng kuryente at tubig.

Ang mumurahing orasan na minsan ay tumitigil sa inaasahang oras. at ang lumang kurtina na ginamit nilang pangharang ng sikat ng araw. Nilapitan siya ni Ramon. Anak, kung gusto mo, pwede naman nating ipa-renovate ‘to. Gawin nating pang-guest house. Babalikan mo pa rin minsan. Umiling si Maya na pangiti. Hindi po papa. Gusto ko pong iwan ito ng ganito para kapag bumalik tayo rito, maaalala natin kung gaano natin pinaglaban ng bawat araw.

Kung gaano natin pinili ang isa’t isa kahit puro hirap. Bumagit na si Luisa yumakap sa kanila. Tama ka anak. Hindi mahalaga kung gaano kaganda ang bahay. Ang mahalaga kung gaano ka minahal ng mga taong kasama mo rito. Dumating ang araw ng pag-alis, isang maliit na truck ang sumundo sa kanila.

Ilang kapitbahay ang nag-abot pa ng mga pagkain at simpleng regalo. Mga itlog, tinapay, basket ng prutas. kahit alam nilang hindi na kailangan nila Ramon at Luisa ang ganoon. Pero ang totoo iyon ang pinakamatamis. Ang bukal na pagbati ng mga taong na kasama nila sa hirap. Pag-akyat ni Maya sa sasakyan, sandali siyang lumingon sa lumang apartment na naging saksi sa kanyang pagsisimula.

“Salamat!” bulong niya sa kanyang sarili. Salamat kasi dito ko natutunan kung gaano kahalaga ang pamilya. Makalipas ang limang oras na biyahe, dumating sila sa malawak na hasyenda doon sa mismong lupang minana nina Ramon at Luisa, palayan, taniman ng gulay at isang lumang bahay na pinatibay at inayos para sa pagdating nila.

Pagbaba nila sa sasakyan, sinalubong sila ng mga tauhan. Bakas sa mukha ng bawat isa ang tuwa. May matandang mangungupit ng palay na lumapit kay Maya. Ay senorita Maya. Sabik na bati ni Mang Kadyo ang pinakamatagal na katiwala. Napakaganda mo po. Sabi ko na nga ba babalik din ang tunay na tagapagmana. Lumapit si Maya at buong paggalang na nagmano.

Mangkadyo, hindi po ako senorita. Ako po si Maya. Anak lang nina mama at papa. Isang pamilya lang po tayo rito. Natawa si Ramon. Oh, kita niyo iyan ang anak ko. Walang mataas, walang mababa. Sa unang gabi nila sa bagong tahanan, magkasama pa rin silang tatlo sa isang silid. Hindi dahil maliit ang bahay kundi dahil iyon ang nakasanayan.

Kumain sila ng sabaw na tinola katabi ang mga tauhang nagsisilbi nilang pamilya. Tatay Ramon, pwede po ba akong magtanim din bukas? Gusto ko pong maranasan. Tanong ni Maya. Napangiti si Ramon. Syempre anak, hindi ka prinsesa rito na nakaupo lang. Pero kahit milyonaryo ka lagi mong tatandaan masarap kumain kapag pinaghirapan.

Amaang Luisa sa ni Mang Kadyo habang nagpapahid ng pawis. Mabuti na lang po napalaki niyo si Maha ng tama. Kung iba po siguro yan. Baka hindi kami kilala ngayon. Napatingin si Luisa kay Maya sabay haplos sa kamay nito. Hindi lang kami ang nagpalaki sa kanya. Ang buhay ang nagturo sa kanya kung paano magmahal ng totoo.

Bago sila matulog, sabay-sabay silang tumayo sa balkonahe ng malaking bahay. Tanaw ang malawak na taniman na tinatamaan ng liwanag ng buwan. Tahimik lang silang naghawak kamay. Anak,” wika ni Ramon mababa ang boses ngunit buo. Ito ang tunay na bahay mo. Hindi palasyo kundi tahan ang pinaghirapan, inalagaan at pinangarap natin.

“Mama, papa!” bulong ni Maya habang pinagmamasla ng kalangitan. Salamat po kasi pinili niyo akong hanapin. Pinili niyo akong mahalin kahit nawala ako. Hinding-hindi ka na mawawala. Sabi ni Luisa, mahigpit ang hawak sa kamay ni Maya. Dahil dito kahit anong mangyari magkasama tayo. Sa ilalim ng malamlam na between ang tatlong pusong minsan pinaglayo ng trahedya ngayon ay buo na.

Ang milyonaryo at ang anak na nawala. Ang magsasakang hindi pala magsasaka. Lahat ng masalimuot na lihim ay natapos sa isang simpleng katotohanan. Hindi kayang pantayan ng pera ang halaga ng pusong marunong magmahal at marunong magpatawad. At dito ko na nga po isasara ang kabanatang pinamagatang lupa’t puso. So