Alam niya na may kanser na sa huling yugto ang asawa, ngunit iniwan pa rin niya ito upang makipag-date sa pinsan ng kanyang asawa — hanggang sa araw na mamatay ang babae, ang iniwang papel nito ang nagpayanig sa buong bahay.

Sa loob ng malamig na kwarto ng ospital sa Quezon City, nakahiga ang isang babaeng halos hindi na makilala sa sobrang kapayatan. Si Mira, 35 anyos, ay may kanser sa suso sa huling yugto. Ang bawat patak ng suwero ay parang dahan-dahang kumukuha ng lakas na natitira sa kanya.
Ngunit ang pinakamabigat sa lahat ay hindi ang sakit — kundi ang malamig na katahimikan ng lalaking minsang nangakong mamahalin siya “hanggang sa dulo ng buhay.”

Si Ramon, ang kanyang asawa, ay palaging may dahilan — “overtime sa opisina,” “out-of-town meeting,” “traffic.”
Ngunit alam ni Mira, hindi trabaho ang pumipigil sa kanya umuwi.

Hanggang isang gabi, habang nakahiga siya at tinutulungan ng kanyang pinsan na si Lara magpalit ng damit pang-ospital, nakita niya sa screen ng cellphone ni Lara ang isang larawan: si Ramon, nakayakap sa kanya, sa isang restaurant sa Makati.
Ang caption: “Finally, just us.”

Tumigil ang oras.
Hindi siya sumigaw. Hindi siya umiyak.
Isang ngiti lang — mapait, tahimik.
At simula noon, bawat gabi bago matulog, nagsusulat siya sa isang maliit na kuwaderno na nakapatong sa gilid ng kanyang kama.

Dumating ang araw na kinatatakutan ng lahat.
Sa madaling-araw, tahimik na binawian ng buhay si Mira, hawak pa rin ang kanyang kuwaderno.
Ang burol sa Our Lady of Perpetual Help Parish ay simple, halos walang luha.
Si Ramon at si Lara ay parehong naka-itim, mukhang seryoso ngunit may lihim na kasunduan sa mga mata.

Nang matapos ang libing, bumalik si Ramon sa kanilang bahay sa Pasig, kasama si Lara.
Habang nag-aayos ng mga gamit ni Mira, napansin niya ang isang sobre na maingat na nakasiksik sa likod ng larawan nilang kasal.

Nakasulat sa labas:
“Para kay Ramon — mula kay Mira.”

Nanginginig ang kanyang kamay habang binubuksan ito.
Ang sulat ay isinulat sa maayos, ngunit halatang nanghihinang sulat-kamay:

“Ramon,
Kung binabasa mo ito, ibig sabihin tapos na ang laban ko.
Alam kong hindi ako ang babaeng gusto mong kasama sa mga huling taon mo.
Kaya hindi ako galit. Pero sana, balang araw, maramdaman mo rin kung gaano kasakit ang mapalitan habang buhay ka pa.”

“Ang lahat ng ipon ko, ang bahay natin dito sa Pasig, at ang lupang pinaghirapan natin sa Cavite — ay aking ipinamana sa ‘Bahay ni Maria Foundation,’ ang tahanan para sa mga babaeng iniwan ng kanilang asawa habang may karamdaman.
Sila ang mga babaeng katulad ko.”

“Isang taon bago ako pumanaw, tinanggap nila ako at tinuruan ulit ngumiti. Kaya gusto kong doon mapunta lahat.
Ang hiling ko lang — gamitin nila ang pera para tulungan ang mga kababaihang niloko at iniwan sa oras na pinaka-nangailangan sila.”

“Huwag kang mag-alala, Ramon. Hindi ko kailangan ng paghihiganti.
Pero sana, huwag mong gamitin ni isang sentimo mula sa akin para alagaan ang sinumang tumalikod sa akin.”

“Pinatawad kita. Pero hindi ko hahayaang saktan mo pa ang iba.”

Tumulo ang papel mula sa kanyang kamay.
Tahimik ang buong bahay.
Si Lara, na nakatayo sa likuran, ay biglang napahawak sa dibdib, maputla, at halos mawalan ng malay.
Nakita nila sa huling pahina ng sulat ang nakapirming pirma ni Mira, kasama ang petsa at logo ng foundation — patunay na lahat ng ari-arian ay legal nang nailipat.

Maging ang sasakyan ni Ramon — ang Toyota Fortuner na araw-araw niyang ginagamit — ay nakapangalan na sa nasabing institusyon.

Lumabas siya sa balkonahe. Ang langit ay kulay abo, tila nakikiramay.
Ang hangin ay malamig, humahaplos sa kanyang pisngi na parang hampas ng katotohanan.
Mula sa loob ng bahay, maririnig ang mahinang tunog ng wind chime na minsang binili ni Mira sa Tagaytay — ang paborito nitong tunog tuwing gabi.

Sa bawat kaluskos, tila naririnig niya ang boses ng yumaong asawa:

“Ramon… sa wakas, malaya na rin ako.”

Lumuhod siya sa malamig na sahig, humahagulhol nang walang tinig.
Sa sandaling iyon, naintindihan niya kung ano ang tunay na ibig sabihin ng pagkawala.
Hindi pera, hindi bahay, hindi kotse — kundi ang pagkawala ng taong minsang nagmahal sa kanya nang buong puso, hanggang sa huling hininga.

Lumipas ang tatlong buwan mula nang pumanaw si Mira, ngunit ang bahay sa Pasig ay parang sementeryo ng mga alaala.
Walang tumawa, walang musika — tanging tunog ng hangin na dumadaan sa mga kurtina at ang kaluskos ng mga lumang litrato sa aparador.

Si Ramon, dating kumpiyansang negosyante, ngayon ay parang aninong nabubuhay.
Ang mga kamay na dati’y hawak ang mga kontrata at telepono ay ngayon nanginginig habang naglalagay ng kandila sa altar ni Mira tuwing gabi.

Si Lara, na minsang naging kasabwat ng kanyang pagtataksil, ay lumalayo na rin sa kanya.
Noong una, pinilit pa nitong manatili, sinasabing “magkakampi tayo, wala na naman siya.”
Ngunit nang pumutok sa balita ang balitang lahat ng ari-arian ni Mira ay nailipat na sa foundation, unti-unti rin siyang nawala — at sa huli, tuluyang umalis.

Isang hapon ng Linggo, nagpasya si Ramon na hanapin ang lugar na binanggit sa sulat ng kanyang yumaong asawa — Bahay ni Maria Foundation sa Antipolo.
Habang umaakyat ang sasakyan sa daan na puno ng puno’t mga naglalakad na madre, tila bawat metro ay nagbabalik sa kanya ang bigat ng nakaraan.

Pagdating niya sa gate, sinalubong siya ng isang madre, si Sister Angela, na may mabait na ngiti.

“Kayo po si Mr. Ramon?”
“Opo,” mahina niyang sagot. “Ako ang asawa… ni Mira.”

Sandaling natahimik ang madre, bago dahan-dahang tumango.

“Madalas niyang banggitin ang pangalan mo, hijo. Lagi niyang sinasabi — ‘Si Ramon, kahit anong sakit, gusto kong patawarin siya.’”

Tinuruan siya ni Sister Angela papunta sa isang maliit na hardin.
Doon, sa ilalim ng isang puno ng sampaguita, may isang bato na may ukit:
“Mira Santos — 1989–2024 — Sa pag-ibig, may sakit, ngunit may kapayapaan.”

Hindi na napigilan ni Ramon ang luha.
Lumuhod siya, hinaplos ang pangalan.
“Patawarin mo ako, Mira. Sana puwede kong ibalik ang lahat.”

Bago siya umalis, ibinigay sa kanya ni Sister Angela ang maliit na kuwaderno na iniwan ni Mira.

“Sinabi niyang kapag dumating ka, ibigay ko ito. Pero basahin mo lang kung handa ka nang harapin ang totoo.”

Sa gabing iyon, habang umuulan sa labas, binuksan ni Ramon ang kuwaderno.
Ang unang pahina ay pamilyar — ang sulat-kamay ni Mira, may bahid ng luha.

“Araw 12 ng gamutan: Hindi ko alam kung alin ang mas masakit — ang karayom o ang katahimikan ni Ramon.”
“Araw 37: Nakita ko siyang tumawa kasama si Lara. Ang sakit, pero marahil iyon ang saya na hindi ko na kayang ibigay.”
“Araw 68: Hindi ko na siya sisisihin. Ang pagmamahal, kapag pinilit, nagiging sugat.”
“Araw 92: Gusto kong iwan sa kanya ang aral — hindi lahat ng kabaitan ay kahinaan.”
“Araw 103: Kapag wala na ako, sana matutunan niyang magmahal ulit, pero sa tamang paraan.”

Pagdating sa huling pahina, halos hindi na mabasa ang sulat:

“Ramon,
Kung sakaling magising ka sa isang araw na walang ako,
alalahanin mo — hindi ko ginawang parusa ang pag-alis ko.
Ginawa ko ito para mas matutunan mong pahalagahan ang mga buhay na naiwan pa sa iyo.”

Ramon isinara ang kuwaderno, nanginginig ang kamay.
Hindi niya namalayang umiiyak na pala siya nang tuluyan.
Ang bawat pahina ay parang tadyang tumatama sa dibdib.

Pagkatapos ng ilang linggo, bumalik si Ramon sa foundation, hindi na bilang bisita — kundi bilang boluntaryo.
Araw-araw, tinutulungan niya ang mga babaeng may kanser: nagluluto, nag-aayos ng kama, minsan nagdadala ng bulaklak sa hardin.

Hindi nagtagal, nakilala niya ang isang pasyente — si Tess, isang inang iniwan din ng asawa matapos malaman na siya ay may sakit.
Sa unang pagkakataon matapos ang matagal na panahon, ngumiti ulit si Ramon — hindi dahil sa pag-ibig, kundi dahil sa pagbabago.

Isang gabi, habang naglalagay siya ng bagong halaman sa hardin, napansin niya ang liwanag ng buwan na tumatama sa bato ni Mira.
Parang kumikislap sa dilim, at sa hangin, muli niyang narinig ang pamilyar na tinig:

“Salamat, Ramon.
Ngayon, alam ko nang hindi nasayang ang pag-ibig ko.”

Tatlong taon ang lumipas.
Ang “Bahay ni Maria” ay lumago — may bagong gusali, bagong mga silid, at isang maliit na plake sa gate:
“Donated by Ramon Santos, in memory of his beloved wife, Mira.”

Tuwing gabi, nakikita siya ng mga madre na nakaupo sa hardin, hawak ang lumang kuwaderno ni Mira.
Minsan, binubuksan niya ito at binabasa ng malakas sa mga bagong pasyente, sabay sabing:

“Ang sakit ay maaaring pumatay sa katawan, pero ang pag-ibig — kapag totoo — nagliligtas ng kaluluwa.”

At doon, sa katahimikan ng gabi, maririnig ang mahinang kalansing ng wind chime ni Mira — parang kasabay ng hangin na nagsasabing:
“Sa wakas, Ramon… pareho na tayong payapa.