Tahimik ang paligid ng compound sa Quezon City tuwing 6 ng umaga. Isang pamilyar na tunog ng bukas ng gripo at ang pagpatak ng tubig sa lumang timba ang tila araw-araw na musika sa umaga ni Mang Ernesto. Suot ang lumang polo na may kupas na bulaklak na disenyo at nakatupi sa siko. Maingat niyang sinasabon ang kanyang mga kamay habang sinisilip ang maliit na paso ng oregano sa gilid ng pinto.

Si Mang Ernesto, 72 taong gulang, ay dating guro sa Public High School. Bago pa man siya magretiro, nagtrabaho rin siya bilang part-time financial consultant sa isang kooperativa na malapit sa eskelahan. Mabait at magiliw sa mga estudyante, kilala siya noon bilang maestro earning. Ang palaging may baong joke sa klase pero matalas ang mga tanong kapag exams na.

Sa kanilang barangay, minsan din siyang naging kagawad at respetado sa mga pagpupulong at community events. Ngunit naon, isa na lamang siyang matandang lalaking madalas mapagkamalan alalay ng sarili niyang mga apo. Matagal ng namayapa ang kanyang asawang si Mel. 10 taon na rin ang lumipas mula ng ito ay kunin ng sakit sa atay.

Simula noon, si Mang Ernesto na ang naging haligi ng kanilang tahanan at ng tatlo nilang anak. Si Lenlen ang panganay na nurse sa isang private hospital. Si Dindo ang middle child na IT consultant sa isang kumpanya sa Ortigas. At si Carla ang bunso na freelance makeup artist at madalas sa bahay. Ngunit sa kabila ng tagumpay ng kanyang mga anak, kapansin-pansin na tilaban na iba ang ihip ng hangin sa tahanang dati.

Puno ng tawanan at pag-aalala sa isa’t isa. Ay Erning, may tao ka ba sa labas? Tanong ni Aling Nena. Kapitbahay nila habang abalang nagdidilig ng halaman sa tapat. Oo, si Carla nasa teras. May hawak na cellphone. Ayun. tulala sagot ni Ernesto sabay turo sa anak na halos hindi na niya makausap ng matino tuwing umaga hindi naman ito lingid sa kanya nitong mga huling buwan pakiramdam niya ay para na lamang siyang nakikitira sa bahay na siya mismo ang nagtay madalas siyang nagugulat sa mga pag-aalimpuyo ng emosyon ng kanyang mga anak lalo na

kapag may ginagawa siyang hindi nila gusto simpleng kalusko sa gabi o kaya’y hindi pag-off ng TV habang natutulog ang mga bata ay nauuwi sa buntok Ong hininga o tahasang pasaring. Pa, ilang beses ko na pong sinabi kung hindi mo po kayang i-off ang rice cooker, huwag mo ng galawin. Nakasunog po kayo ng ilalim ng sinaing, reklamo ni Carla isang hapon.

Pasensyoso si Mang Ernesto. Hindi siya sumasagot. Hindi siya nakikipagbangayan. Pero sa tuwing mag-isa siya sa kanyang kwarto, sinusulat niya sa lumang notebook ang mga nararamdaman niya. Lunes, sumablay ako sa sinaing. Sa tingin ko, hindi ulam ang sunog kundi ang pasensya ng mga anak ko.

Hindi rin niya sinasabi na may matagal na siyang nararamdamang pananakit sa kanyang tagiliran. May mga araw na hindi siya makatayo agad mula sa kama. May mga gabing umiiyak siya habang pinipisil ang bandang tiyan dahil sa matinding kirot. Pero pinipili niyang itikom ang bibig. Ayaw kong maging pasanin,” bulong niya minsan sa sarili habang nakatingin sa salamin.

Sa kanyang lumang cabinet, nakatago ang isang passbook na kulay pula na kapangalan sa kanya at mula sa isang bangko sa Stamesa. Hindi alam ng kanyang mga anak. Pero limang taon bago siya nagretiro, sinimulan niyang ilipat ang perang kinita sa consultancy sa account na iyon. Araw-araw siyang nag-ipon at tuwing may bonus doon diniretso ang kalahati.

Ngayon ang laman nito ay halos s milyongo. Ngunit para kay Ernesto, hindi itipalit ng pagmamahal ng kanyang mga anak. Kaya’t nanatili itong lihim. Para sa kanya, ang halaga ng pera ay mas mababa kaysa sa yakap o kahit isang tanong man lang na pa, kumusta po kayo? Minsan habang nakaupo siya sa lumang upuan sa may labas ng bahay, dumaan si Dindo. Pa, pakibilis naman po.

May ka-meeting ako. Baka ma-late ako kung sabay tayo sa CR. Pasensya na anak, masakit lang ang tiyan ko. Tugon ni Ernesto habang Pilip bumibilis. Wala na siyang halos boses tuwing gabi. Mahina na rin ang pandinig. Pero sa bawat araw na lumilipas, lalo siyang tumatahimik. Hindi dahil sa gusto niya kundi dahil alam niyang wala na siyang lugar sa mundo ng kanyang mga anak.

Sa paningin nila, siya ay istorbo. Hindi na kapakipakinabang. Sa loob ng compound, siya ang unang gumigising. Siya ang nag-aayos ng halaman. Siya ang nagbubukas ng gate pero siya rin ang huling makakain. Kung makakakain man, madalas ay tira-tira. Pero hindi siya nagrereklamo. Masarap ang tinapay kahit malamig, kung may kasamang kape at katahimikan.

Biro niya minsan kay Aling Nena. Sa gabing iyon, habang nakahiga si Mang Ernesto sa kanyang kama, marahang pinisil-pisil niya ang kanyang tiyan. Napapikit siya sa sakit. Panginoon, kung kukunin niyo na ako, sana po ay sa isang lugar na tahimik yung hindi ako kailangang sumigaw para mapansin. Ngunit sa kabila ng katahimikan ng gabi, marahang kumabog ang kanyang dibdib hindi dahil sa takot o galit kundi sa panibagong pangarap na kahit papaano maipagpatuloy niya ang buhay sa paraang hindi umaasa sa iba.

At sa isipan niya, dumaan ang isang katanungan na matagal na niyang hindi nasasagot. Kapag wala na ako, maiisip kaya nilang mahal nila ako o saka lang nila maalala na naging tatay ako? Patuloy ang pan-inog ng mundo at si Mang Ernesto ay isa na lang animo’y aninong hindi napapansin sa sariling tahanan.

Ngunit hindi alam ng lahat, sa ilalim ng payapang kilos ng isang matanda may bagyong paparating. Isang lihim na magpapabago sa buhay ng lahat. Makalipas ang ilang linggo, mas lumala ang kalagayan ni Mang Ernesto. Ang dating bahagyang sakit sa tagiliran ay mas madalas na ngayong sumisipa lalo na tuwing madaling araw. Kapag sinusumpong siya, parang binabalatan ng buhay ang kanyang kalamnan.

Pero hindi siya nagsasalita. Ang tanging naririnig ng mga anak niya ay ang tahimik na hinga, ang impit na ungol at minsan ang tunog ng patak ng luha sa malamig na sahig ng kanyang kwarto. Hindi siya sanay humingi ng tulong. Mas lalong hindi siya sanay na walang sumasagot kapag tinatawag niya ang kanyang mga anak.

Pero nitong mga nakaraang araw, tilabal lumayo ang mundo sa kanya. Isang gabi habang pilit na bumabangon si Ernesto mula sa kama para umihi, napadapa siya sa gilid ng aparador. Ag, Diyos ko, bulong niya. Subalit walang lumapit. Narinig niya ang ingay mula sa sala, tawa ng mga bata, tunog ng Netflix at ang boses ni Carla na tila may kausap sa phone.

Kinabukasan, habang nakaupo sa lamesa, tahimik lang siyang kumakain ng malamig na lugaw. Walang nagtanong kung kumusta na siya. Walang nagtanong kung nakatulog ba siya ng maayos. Sa sumunod na araw, dumating si Lenlen mula sa night shift sa ospital. Pagpasok pa lang nito sa bahay, umirap na agad. Pa, bakit parang amoy gamot dito sa loob ng kwarto niyo? Naglalagay ka na naman ba ng kung ano-ano? Tanong niya habang pinapaypayan ang ilong.

Nilagyan ko lang ng Vix ang likod ko. Anak, sumasakit kasi. Sagot ni Ernesto ng mahina. Pero hindi na siya pinakinggan pa ni Lenlen. Tumuloy na ito sa taas. Maging si Dindo na dati kahit papaano’y tumutulong magdala ng grocery. Ngayon ay tila parang bisita na lang sa bahay. Minsan ay hindi man lang bumabati.

Anak, may ulam pa ba? Tanong ni Ernesto minsang hapon habang hawak ang tiyan. Ewan ko po. Hindi ba’t may tira pa kayo kagabi? Hindi ko kasi alam kung sinong kumain. Malamig na sagot ni Dindo bago sumakay ng motor. Dahan-dahang napansin ni Ernesto ang pagbabagong ito. Ang mga mata ng kanyang mga anak ay puno ng inis kapag siya’y nakatambay sa sala.

Ang mga tinig nila ay puno ng puot kapag siya ay nagtatanong. At ang mga kilos nila ay parang sinasabi na wala siyang silbi. Sa gabi habang nagpapahinga, narinig niya si Lenlen na may kausap sa telepono. Boses nitong iritado. Hindi na kasi namin alam ang gagawin. Ate, hindi na namin kaya. Wala na ngang espasyo dito sa bahay.

Parang kailangan na talagang dalhin si papa sa home for the aged. Natigilan si Ernesto. Ramdam niya ang pagtindig ng balahibo sa batok niya. Hindi ito ang unang beses na narinig niya iyon. Pero sa pagkakataong ito, malinaw, diretso at walang alinlangan ang tono. Hindi naman siya tumutulong sa mga gastusin. Lahat tayo may trabaho. Pero siya naglalakad-lakad lang tapos may sakit pa. Puro gamot, puro reklamo.

Dugtong ni Carla sabay hinga ng malalim. Hindi ko naman sinasabi na hindi ko siya mahal. Sabi pa ni Dindo. Pero may hangganan din ang pasensya. Eh kung ayaw pa nating dumating ang araw na mapabayaan siya ng tuluyan, baka mas mabuti na sa institusyon. Sa loob ng kaniyang kwarto, pinisil ni Ernesto ang sariling kamay. Walang luhang tumulo.

Wala siyang nasambit ngunit may gumuguhit na panibagong sakit sa dibdib niya hindi dahil sa kanyang cancer kundi dahil sa unti-unting pagkupas ng pagmamahal mula sa mga anak na pinalaki niyang may pangarap. Kinabukasan, maaga siyang gumising. Binalikan niya ang maliit na kahon sa ilalim ng kama kung saan nakatago ang kanyang mga dokumento, mga birth certificate ng mga anak, ang titulo ng lupa sa probinsya ng kanyang ama at ang passbook na may laman na 10 milyon.

Isa-isa niyang hinaplus ang mga papel. Para bang tinatanong ang sarili kung sapat pa bang mga ala-ala ito para mapatawad ang mga anak niya? Hindi nila alam. Mahinang bulong ni Ernesto habang pinupunasan ng alikabok sa ibabaw ng passbook. Noong allow ring iyon, lumabas siya at bumili ng ilang sobre at plastic envelope.

Nilagayan niya ng label ang bawat sobre medical records, property, savings at Liham. Sa huling sobre, isinulat niya ang ilang pangungusap gamit ang ballpen na halos ayaw na gumana. Kung dumating ang oras na hindi ko na kayo makasama, gusto kong malaman yon na mahal ko kayo. Kahit hindi niyo na ako kinikilala bilang ama, hindi ko kayo sisingilin.

Pero sana sa huling pagkakataon, maalala niyo kung paano ko kayo pinalaki. Hindi para pagsilbihan ako kundi para mahalin ako bilang ako. Sa mga sumunod na araw, si Ernesto ay tila mas naging tahimik pa kaysa dati. Hindi na siya lumalabas ng bahay. Hindi na rin siya kumakain sa lamesa. Mas madalas na lang siyang nakatingin sa pader na para bang may minamarka siyang hindi nakikita ng iba.

Isang hapon habang naroon siya sa teras, umupo si Carla sa harap niya. Pa, ano bang plano niyo sa mga susunod na buwan? Tanong nito medyo nailang. Plano? Ulit ni Ernesto. Opo kasi pa may isa akong kaibigan nagtatrabaho sa isang private home for elderly. Malinis doon. May mga nurse. Hindi ka na mahihirapan doon. Tahimik lang si Ernesto.

Hindi siya tumutol. Hindi rin siya sumang-ayon. Sa kanyang isip, alam niyang papunta na siya sa isang panibagong yugto ng kanyang buhay. Isa kung saan ang lahat ng pamilyar ay magiging banyaga at ang dating tahanan ay isa na lang ala-ala. Ngunit bago pa man maganap ang lahat ng iyon, may bagay siyang kailangang ihanda hindi para sa sarili niya kundi para sa araw na mapagtanto ng kanyang mga anak ang halaga ng ama nilang itinuring nilang pasakit.

Isang gabi ng tag-ulan ang tila naging paminsang saksi ng pagpudol ng ugnayang hindi man lang nasusuklian ng pagpapahalaga. Walang kaabog-abog. Dumagundong ang kulog sa langit habang tinangka ni Mang Ernesto na abutin ang baso ng tubig sa tabi ng kanyang kama. Nanginginig ang kanyang kamay. Sa bawat pag-inat ng kanyang mga daliri ay nararamdaman niya ang matalim na tusok ng sakit sa kalamnan.

Sa ibaba ng bahay, rinig niya ang mga yabag ni Lenlen habang binubuksan ang ref. Kasunod nito ang pagkabasag ng isang bagay, isang baso, tumigil ang mga yabag, sandaling katahimikan at saka sumigaw si Lenlen. Pa, ano ba ‘to? Bakit iniwan mo na naman ong baso sa gilid ng counter? Sigaw nito habang akmang papasok sa kwarto ni Ernesto.

Baba ako nga anak, pasensya na hindi ko na po nabalik. Sagot ng matanda. Halos hindi marinig. Hindi lang ‘yan pa. Lagi ka na lang ganyan. Puro pasensya, puro palusot. Hindi ka na nga tumutulong, ikaw pa nagkakalat. Dagdag ni Lenlen habang halos mabitawan ang walis na hawak niya. Tahimik na umiling si Dindo habang nakaupo sa supa.

Suot pa ang earphones. Ngunit nang marinig ang galit ng ate, tumayo ito at sumabat. Lenlen, tama na. Wala rin namang saysay ang pagsasabi natin sa kanya eh. Hindi na niya naiintindihan karamihan ang sinasabi natin. Paulit-ulit. Nakakapagod din. Hindi mapapagsalita si Ernesto. Ang mukha niya ay walang ekspresyon.

Ngunit ang loob niya ay para bang pinupunit. Lumingon siya kay Carla na noon ay palabas ng banyo. Nag-aayos ng buhok sa salamin. Ano Carla? Ako na naman ba ang mali? mahinang tanong niya. Ngunit hindi sumagot ang bunsong anak. Sa halip, tumingin lang ito sa kanya ng saglit. Sabay yuko at lumakad palayo. Wala man lang salitang iniwan.

Ilang sandali pa, bumalik si Lenlen. May bitbit na malaking echobag. Sa loob nitoy, inilagay niya ang ilan sa mga damit ni Ernesto. Kung ayaw mong tumigil pa, baka mas mabuti pang dito ka muna tumira sa ibang lugar. Hindi na talaga ito gumagana para sa ating lahat. Wala na tayong peace of mind sa bahay. Napapikit si Ernesto. Hindi siya nagalit.

Hindi siya sumigaw. Tinitigan lang niya ang bag na tinatahi-tahi ng kanyang anak. Saan ako pupunta, anak? Tanong niya. Bagam’t alam niyang wala ng pawn para sa paliwanag. Saan man basta hindi muna dito. Ayaw ko na. Ayaw na rin namin. Umambon na sa labas. Mabilis ang pagdilim ng langit at ang hangin ay tila ng lalamig sa paraan na hindi lang pisikal.

Si Ernesto ay dahan-dahang tumayo. Pinilit iwasto ang pagkakayuko ng likod sa kabila ng sakit. Kumuha siya ng lumang backpack at inilagay ang ilang mga gamot, ang kanyang journal at ang passbook na palihim niyang itinago sa bulsa ng kanyang lumang jacket. Walang sumama sa kanya palabas ng bahay. Wala man lang nagtangkang magdala ng payong o mag-alok ng kahit kaunting tulong.

Nakatayo lang ang tatlong anak niya sa Salas. Pinagmamasdan siyang naglalakad palabas. animoy estranghero na matagal ng nanapili sa kanilang tahanan. Paglabas sa gate, sinalubong siya ng malamig na ambon. Walang taxi, walang tricycle, walang bus. Pero may isang karinderyang bukas sa kanto, maliit at hindi kapansin-pansin.

Dito siya dumiretso, tinakpan ang ulo gamit ang supot ng Echobag. Sa karinderya, nakaupo ang may-ari na si Aling Goria, isang balingkinitang babae sa edad 58 na may maamong mukha. Erning, ikaw ba yan? Diyos ko, basang-basa ka na. Sigaw nito habang pinapapasok si Ernesto sa loob. Opo Goria! Pasensya ka na, walang ibang masisilungan.

” Sagot ni Ernesto habang nilalapit ang mga kamay sa maliit na kalan. “Anong nangyari? Saan ka galing? Hindi ba’t kasama mo ang mga anak mo?” Saglit siyang natahimik. Tumingin siya sa sahig, kinagat ang labi. Sa bandang huli, umiling siya at tumingin kay Aling Goria. Hindi na ako bahagi ng bahay na yon.

Goria, pasensya ka na kung istorbo ako. Hinila ni Aling Goria ang bangkito sa gilid at pinaupo si Ernesto. Tinakpan siya ng tuwalya at iniabot ang mainit na sabaw. Erning, hindi kita pababayaan. Pwedeng dito ka muna. May lumang kwarto sa likod. Man marangya pero hindi ka magugutom. Lumuha si Ernesto hindi dahil sa lungkot kundi sa kabutihang hindi niya inasahan sa panahong akala niya ay wala na.

Kinagabihan, habang nakahiga sa maliit na kutson sa sulok ng karinderya, isinulat niya sa kanyang journal na wala na ang tahanan ngunit hindi ang pag-asa. May mga tao pa ring handang nakinig kahit hindi mo sila kaano-ano. Kinabukasan, bumalik siya sa bangko sa Stam Mesa dala ang passbook. Pinakita niya ito kay Ma’am Felix, ang matandang manager na dating kaklase niya sa Khihiyo.

Erding, anong milagro? Bati ng matanda. Felix, kailangan ko lang siguraduhin na ligtas pa rin ang account ko rito. Hindi pa rin ito magagalaw ng kahit sino. ‘Di ba? Oo naman. Hindi ba’t may instruc ka na walang withdrawal maliban sao? O kung sakaling wala ka na sa tagapagmanang ideklara mo. Ngumiti si Ernesto at sumagot, “Ganun pa rin ang gusto ko.

Walang magagalaw hangga’t hindi ako mismo ang nag-utos.” Sa araw na iyon, inilibing niya ang huling hibla ng tiwalang natitira para sa mga anak. Ngunit sa puso niya hindi pa rin siya galit. Hindi siya nagtanim ng hinanakit. Gusto lang niya ng katahimikan, ng dignidad, ng puang sa mundong pinili siyang kalimutan.

Sa maliit na kwarto sa likod ng karenderya, muling huminga si Mang Ernesto. Hindi bilang tatay na itinakwil kundi bilang taong nagsisimulang bumuo ng panibagong buhay kahit sa edad na pit’t dalawa. Makalipas ang tatlong araw mula ng pwersahang palayasin si Mang Ernesto sa sariling bahay. Ilan naninibago pa rin ang kanyang katawan sa bago niyang gising.

Hindi na tunog ng mga bata o yabag ng anak ang gumigising sa kanya kundi ang amoy ng bagong lutong sinangag mula sa maliit na kusina ng karinderya. Madilim pa pero mulat na ang mga mata niya. Hindi dahil sa sigla kundi dahil sa pag-iisip kung anong dapat unahin sa araw na iyon. Habang nakaupo siya sa bangkito, nakapatong ang tuhod sa maliit na mesa.

Inabot niya ang lumang pitaka at sinilip ang natitirang laman. Php3 at isang resibo ng gamot mula sa Health Center. Matagal na rin niyang gustong magpa-checkup pero palagi niyang inuuna ang mga mas kailangang gastusin. Sa totoo lang, hindi siya sigurado kung gusto pa ba talaga niyang malaman ang lagay ng kanyang kalusugan. Ang alam lang niya bawat araw ay may kasamang hapdi, hilo at pananakit ng tagiliran.

Ngunit sa araw na ito may mahalaga siyang layunin. Kailangang siguruhin niyang ligtas pa rin ang perang itinabi niya sa bangko, ang natatangi niyang yaman at marahil ang huling pamana niya sa mundong ito. Maaga siyang nagbihis. Suot ang lumang polo na may sira sa bulsa at kupas na pantalon sabay bitbit ng maliit na sling bag kung saan nakalagay ang passbook.

Umalis siya ng karenderya nang hindi naabutan ni Aling Goria. Pasensya na Goria! Bulong niya sa hangin. Kailangan ko lang gawin to. Babalik din ako mamayang hapon. Sumakay siya ng jeep papuntang Stamesa. Mahaba ang biyahe at tila mas mahaba pa ang bigat ng kanyang dibdib. Bawat lingon sa labas ng bintana ng jeep ay may hatid na ala-ala.

Mga lumang estudyante dating pinuntahan kasama si My mga panahong buo pa ang pamilya. Ngayon siya na lang ang natira at hindi na siya sigurado kung pamilya pa rin ba ang tawag sa mga anak niya. Pagdating sa bangko, agad siyang binati ng gwardya na tilang hindi makapaniwala. Lolo Erdesto, ang tagal niyo pong nawala ah.

Kamusta na po kayo? Masiglang bati nito habang binuksan ng pinto. O nabubuhay pa. Simpleng sagot niya. Sabay ngiti. Sa loob ng pangko, agad siyang lumapit sa isang window kung saan nakaupo ang isang babaeng teller. Pwedeng kay Ma’am Felix ako, tanong niya. Ay si Sir Felix, saglit lang po ipapatawag ko siya. Sagot ng teller sabay tayo.

Ilang minuto pa lumabas si Felix matanda na rin. Halos kaedad niya. Medyo napapanot, may salamin. At palaging nakaitim na sim turon kahit saan siya magpunta. Earning masigla nitong bati. Ang tagal mong hindi nagpakita. Akala ho lumipat ka na ng probinsya. Numiti si Ernesto atagot sa ibang klaseng probinsya siguro.

Sabay silang naupo sa opisina ni Felix. Doon inabot ni Ernesto ang passbook. Felix, andito pa ba lahat? Syempre naman, sagot nito habang binubuksan ng computer. Walang bawas, hindi rin nagalaw. As per instruction mo, napa-free ang withdrawal. Walang kahit sinong pwedeng kumuha kahit anak mo pa. Yun ang gusto kong tiyakin. Sagot ni Ernesto habang tumango.

Ayokong may sumingit at bigla na lang kukunin to pag wala na ako. Seryoso ka talaga, Erning? Hindi mo balak isama kahit isa sa mga anak mo sa account? Tumahimik si Ernesto. Marahang pinisil ang mga daliri sa ibabaw ng mesa. Ilang segundo ang lumipas bago siya nagsalita. Felix, hindi ko sila kinamumuhian. Pero sa ngayon, gusto ko lang ng kapayapaan.

May kontrol ako sa natitira sa buhay ko yung hindi ko na kailangang magpaliwanag. Tumango si Felix sabay hawak sa balikat ni Ernesto. Intindihin mo na lang. Matagal mo silang binuhay. Baka ito naman ang panahon para buhayin mo ang sarili mo. Tumayo si Ernesto. Felix, pakiusap lang. Kung sakaling may mangyari sa akin, ibigay mo ong dokumentong to sa taong ipapangalan ko dito.

Hindi sa anak ko, hindi sa kamag-anak. sa taong pumili sa akin hindi sa kadugo. Sige, ipapalagay ko sa safety deposit box. Sabihin mo lang kung kanino. Naglabas si Ernesto ng isang maliit na sobre. Doon nakasulat ang pangalan ni Nico. Isang batang ilang araw pa lang niyang nakikilala. Pero tila mas may puso pa kaysa sa mga pinanggalingan niya.

Hindi pa niya ito binabanggit sa kahit sino. Pero sa panahong yon, alam niyang may isang nilalang sa mundo na pinapahalagahan pa rin siya. Kahit hindi niya ipo tinuruan o pinalaki, paglabas ng bangko, magaan ang kanyang pakiramdam. Para bang natanggalan siya ng isang mabigat na tali sa leeg. Pagbalik niya sa karenderya, saktong naghahain ng tanghalian si Aling Goria.

“Saan ka ba nagpunta? At parang may lihim na ngiti ang mukha mo?” tanong nito habang iniabot ang pinggang may ginisang munggo. Wala. Nagpasariwa lang ng mga ala-ala at siniguradong hindi ako basta mawawala nang hindi naiiwan ang tama. Kinagabihan, habang nakaupo siya sa gilid ng tarinderya, pinagmamasdan ang mga batang naglalaro sa kalsada.

Napansin niyang may batang lalaking nakauo sa gilid ng kariton. Tila gutom na gutom. Nilapitan niya ito at tinanong, “Anak, kumain ka na ba?” Umiling ang bata. Hindi pa po lolo. Baka mamaya pa kami bigyan ni mama. Umupo si Ernesto sa tabi nito. Sabay abot ng tinapay mula sa bulsa ng kanyang bag. Kahit papaano may makakain ka muna ngayon sabay ngiti.

Mumiti rin ang bata at agad na lumapit sa kanya. Mula sa distansya, pinanood sila ni Aling Goria. Mukhang may bago ka na namang kaibigan, Erning. Biro niya. Marami pang mas may puso sa labas ng tahanan. Sagot ni Ernesto habang tinatapik ang bata sa likod at kung saan ang puso don ako mananatili. At sa gabing iyon habang bumubuhos ang ulan sa bubong ng karenderya, muling isinulat ni Ernesto sa kanyang journal.

Ligtas ang aking yaman. Mas ligtas pa ang puso ko ngayon. Hindi na para sa kanila kundi para sa mga taong hindi humiling ng kapalit kundi ng pagkakataon lang na makasama ako. Sa loob ng karinderyang may amoy ng bawang at ginisang mantika, isang bagong umaga na naman ang dumating. Ngunit para kay Mang Ernesto, ang bawat paggising ay hindi na tulad ng dati.

Hindi na lang simpleng pananakit ng kalamnan ang gumigising sa kanya kundi ang lalim ng pagod sa kanyang katawan na parang may humihigop sa kanyang lakas sa bawat araw na lumilipas. Ng araw na iyon sa tulong ni Aling Goria, nakapagta-checkup siya sa health center na malapit sa palengke. Habang naghihintay ng tawag, tinitigan niya ang mga pasyente sa paligid.

May mag-asawang magdahawak kamay. May batang umiiyak at may mga matandang tulad niya na tila inatablan na ng pagkabato sa sakit. Hindi nagtagal ay tinawag na ang pangalan niya. Ernesto Capistrano tawag ng nurse. Tumayo siya ng dahan-dahan at sumunod sa loob ng consultation room. Doon niya nakilala si Dr.

Javier, isang bagong doktor na tila hindi pa gaanong sanay sa pakikitungo sa matatanda. Maingat itong nagtanong pero halatang may kaba sa boses. Lolo Ernesto, kailan pa po nararamdaman ang pananakit sa bandang tian? Siguro mga tatlong buwan na. Akala ko normal lang sa edad. Sagot niya habang hawak ang tagiliran. Matapos ang ilang physical checks at panayam, pinayuhan siya ng doktor na magpa-ultrasound at blood test.

Sumunod siya. Nang makuha ang resulta, pinabalik siya kaagad sa clinic kinabukasan. Doon niya tuluyang nalaman ang diagnosis. Stage 2, colon cancer. Tahimik lang si Ernesto habang binabasa ni Dr. Javier ang papeles. Wala siyang tanong, wala rin siyang reaksyon. Nang matapos ang paliwanag, tumango lang siya at mahinang nagpasalamat.

Paglabas niya ng klinika, hindi siya umiyak. Hindi rin siya nagalit. Sa halip, naupo siya sa bangkito sa gilid ng plaza at nagmuni-muni. Colon cancer. Ang dami ng naririnig na ganyan. At na pala ako. Bulong niya sa sarili. Pero ayos lang, siguro ito na ang paalala ng katawan ko na may hangganan na rin ng paglaban. Kinagabihan sa kanyang maliit na kwarto sa likod ng karenderya, binuksan niya ang lumang journal at isinulat ang bagong kabanata.

Na yung alam ko na kung saan patungo ang katawan ko, gusto ko pa ring ituloy ang buhay. Hindi para mabuhay ng matagal kundi para mabuhay ng may kabuluhan. May dahilan pa akong natitira dito at sa sumunod na mga araw iyun nga ang ginawa niya. Nagsimula siyang tumulong kay Aling Goria sa paghahanda ng mga pagkain para sa mga batang lansangan na madalas manghingi ng kanin sa labas ng karenderya.

Isa sa mga batang iyon ay si Nico. Isang batang pitong taong gulang, payat, maitim ang kutis at may matang puno ng tanong. Una niyang nakilala si Nico habang bitbit nito ang kapirasong plastic na may laman na pisong candy. “Lolo, pwede po bang manghingi ng sabaw?” tanong ng bata habang nakatingin sa kawali.

Tumango si Ernesto at kinuha ang isang platitong plastic. “May tinapay ka na ba?” tanong niya. Umiling si Nico kaya’t kumuha siya ng pandesal mula sa ilalim ng mesa at iniabot ito. Doon nagsimula ang pagkakaibigan nila. Araw-araw ay bumabalik si Nico hindi na lang para humingi ng pagkain kundi para tumulong. Siya ang naghuhugas ng mga pinggan, naglalagay ng silya sa labas at minsan pa’y tinuturuan ni Ernesto kung paano magwalis ng maayos.

Hindi mo na kailangang magpasikat, Niko. Biro ni Ernesto, minsang nakitang nagpupunas ng mesa ang bata gamit ang pasang trapo. Sapat na yung may malasakit ka sa ibang tao. Mumiti lang si Niko. Sabi po ng nanay ko dati, pag tumulong ka, huwag ka na humingi ng kapalit. Mula noon, naging katuwang nga si Nico sa pangaraw-araw.

Kapag may bagong donasyon mula sa mga suki ni Aling Goria, si Nico ang nagbubuhat ng mga itlog at bigas. Kapag may bagong dating na mga batang mangangalakal sa labas, siya ang unang kumakausap at nagtatanong kung kumain na ba sila ng mga sumunod na linggo, unti-unting nabuo ang isang munting feeding program sa labas ng karenderya.

Hindi ito organisado o may pangalan. Simpleng sabaw, tinapay at nilagang itlog lang. Pero sapat na para mapangiti ang mga batang gutom. Si Ernesto, bagam’t may iniang karamdaman ay nagsisilbing lolo ng lahat sa mga batang lumalapit. Dito niya muling nahanap ang halaga ng sarili. Sa kabila ng kanyang iniindang cancer, hindi siya tumigil sa pagtulong.

Sa halip, mas lalo pa niyang itinula ang sarili na maging kapakipakinabang sa maliit na paraan. Isang gabi habang magkausap sila ni Aling Goria napansin nitong medyo nanghihina si Ernesto. “Kumusta ka na, Erning? Mukhang mas maputla ka ngayon.” tanong nito habang inaabot ang isang basong mainit na salabat. “Mabuti pa rin naman.

Hangga’t kaya pa, tutulong pa rin. Sagot niya habang nakatingin sa labas kung saan naglalaro si Nico. Hindi mo kailangang pilitin ang sarili. Dapat inaalagaan mo rin ang katawan mo. Alam ko, Gorya, pero kung ito na ang mga huling taon ko, gusto ko ng siguraduhin na hindi lang ako basta tumanda. Gusto kong may masabing ginamit ko ang natira sa akin para sa iba.

Walang nasagot si Aling Goria. Tinitigan lang niya ang kaibigan, ang lalaking itinapon ng sariling mga anak. Pero mas minahal ng mga hindi niya kaano-ano at sa panibagong pahina ng kanyang journal, isinulat ni Ernesto, “Sa gitna ng sakit, nahanap ko ang panibagong tahanan hindi sa pader ng bahay kundi sa puso ng mga taong hindi ko kadugo.

” At ang bawat niti nila mas mabisa pa sa kahit anong gamot. Sa gabing iyon, hindi siya natulog bilang pasyente. Natulog siya bilang tao, bilang lolo, bilang mahalaga. Makalipas ang ilang linggo, unti-unti ng nababago ang takbo ng araw-araw ni Mang Ernesto. Bagam’t hindi nawawala ang kirot sa kanyang tagiliran. Tila mas magaan ang bawat umaga.

Sa halip na sakit ang bumungad sa kanya sa paggising, mas nauuna ng sumagi sa isipan niya ang mga batang masayang humihingi ng pagkain. Ang tinig ni Nico na laging nangungulit tuwing almusal at ang munting tawanan na naririnig niya sa labas ng karinderya. Sa kabila ng kanyang kalagayan, nadaman niya ang panibagong layunin ang maging haligi ng kabutihan sa isang komunidad na tila nakakalimutan ang lipunan.

Isang araw habang nag-aayos siya ng mga tinapay sa mesa, dumating si Nico pawisan pero masigla. Molo Ernie, nakita ko po yung vlogger na nagfi-feature ng mga taong tumutulong sa lensangan. Nandoon po siya sa kanto, nag-i-interview ng nagtitinda ng mais. Masiglang kwento ng bata. “Naku, baka mapansin ka rin Nico.

Eh ikaw na ang bagong artista.” Biro ni Ernesto habang tinatapik sa balikat ang bata. Ngunit hindi lang pala si Nico ang mapapansin. Kinahaponan, habang abala si Ernesto sa pamumudmod ng lugaw sa mga batang nakapila sa harap ng karenderya, napadaan ang nasabing vlogger si Joar Calapis, isang kilalang content creator na gumagawa ng dokumentaryo tungkol sa mga ordinaryong bayani sa kalsada.

Nakasuot ito ng simpleng t-shirt at may dalang camera habang sinisilip ang mga eksena sa paligid. Nang makita ni Jomar si Ernesto na pahinto ito. Sir, kayo po ba ang naghahanda ng mga pagkain dito araw-araw? Tanong niya habang nakangip. Oho, ako nga. Ako na rin ang tagahugas, tagaha ng itlog at tagaimpla ng kape.

Sagot ni Ernesto na may biro sa boses. Nagpakilala si Jomar at nagtanong kung maaari bang ma-feature si Ernesto sa kanyang vlog. Sa una tumanggi si Ernesto. Ay huwag na siguro Hijo. Wala naman akong kwento na kasing ganda ng iba mong nakausap. Luma na ang pasaysayan ko. Sagot niya. Ngunit makulit si Jomar.

Kinausap nito si Aling Goria, si Nico at ilan sa mga batang pinapakain. At sinigurado kay Ernesto na wala siyang balak baguhin ang kwento. Nais lang niyang maipakita sa mas marami ang kabutihan na umiiral sa mga sulok ng lungsod na kadalasang hindi napapansin. Makalipas ang dalawang araw, lumabas ang video.

Si Lolo Ernie, dating kuro na yoy tagapagligtas ng gutom na bata. Sa unang oras pa lamang, daan-daang reaksyon na agad ang nakuha nito. Komento ng mga netizen, grabe si lolo. Mas marami pa siyang nagagawa kaysa sa mga taong malalapas ang katawan. Nakakaiyak. Sana mas marami pang tulad niya. Kailangan siya ng lipunan. Siya ang totoong influencer.

Ang video ay umabot sa milyon-milyong views sa loob lamang ng isang linggo. Nakarating ito sa iba’t ibang dako ng bansa. Maraming nagpadala ng tulong sa karinderya, mga bigas, can goods, vitamins at kahit cash donation para sa pagpapatuloy ng feeding program. Ngunit sa kabila ng mga donasyon, tumanggi si Ernesto na tanggapin ang pera para sa sarili.

Kung para sa feeding tanggapin natin. Pero kung para sa akin huwag na. Marami pa akong baong lakas. Sagot niya kay Jomar ng alokinsya ng bahagi ng kinita ng vlog. Lumapit din ang isang opisyal mula sa barangay nagtanong kung gusto niyang i-register bilang NGO ang ginagawa niya. Ngunit umiiling si Ernesto. Hindi ko ito ginagawa para sa papeles.

Isa lang itong maliit na kusina na nagkataong pinili kong maging tahanan. Hindi ko kailangang maging kilala. Habang patuloy ang pagdagsa ng tulong. Isang social worker mula sa city hall ang dumalaw upang magsagawa ng profiling kay Ernesto. Gusto nilang i-register siya bilang benepisyaroyo ng senior citizen support program ng lokal na pamahalaan.

Nang tiningnan ang kanyang mga detalye, napansin ng social worker ang kakaibang impormasyon sa kanyang pangalan. Sir Ernesto Capistrano, may record po kayo sa isang bangko. Mukhang active pa ang status ng account niyo. Hindi po ba kayo sumasahod mula roon? Tanong ng babaeng social worker. Nan nahimik si Ernesto.

Hindi niya itinangge pero hindi rin siya nagdetalye. May sapat akong ipon. Pero hindi iyun ang dahilan kung bakit ako nandito. Hindi lahat ng may pera ay may saysay ang buhay. Kaya hayaan niyo na akong maging mahirap sa mata ng iba kung dito ko naman nahanap ang kahulugan. Sagot niya.

Lumipas ang mga araw mas lalo pang lumalim ang koneksyon niya sa mga bata. Marami sa kanila ay nagsimula ng matutong tumulong, magtanim ng munggo sa paso at maglinis sa paligid. Isang gabi habang nagsusulat sa kaniang journal, tinanong siya ni Nco, “Lolo, mayaman ka po ba dati?” Ngumiti si Ernesto. Marami akong naipon noon, anak pero hindi ko agad naisip kung para saan.

Ngayon, alam ko na hindi pala pera ang kayamanang kailangan ng tao kundi yung pagkakataong maramdamang mahalaga siya. Muling nagsulat si Ernesto sa kanyang journal. Minsang nawala ako sa mata ng pamilya ko pero ngayon kahit hindi kami magkadugo meron akong panibagong tahanan. At bawat araw nadaragdagan ang dahilan para manatili. Hindi na siya nagtatanong kung may halaga pa ang buhay niya.

Alam na niya ang sagot sa bawat batang lumalapit at nagsasabing salamat po lolo Ernie. Mas higit pa sa milyon ang kanyang tinatanggap. Isang hapon habang naglalaba sa harap ng karenderya si Aling Goria, si Mang Ernesto na may abala sa pagtuturo kay Nico kung paanong magtanim ng pechasay sa paso. Isang hindi inaasahang pangyayari ang sasambulat sa katahimikan ng kanilang mundo.

Sa kabilang panig ng lungsod, nakaupo sa kanyang kama si Carla, ang bunsong anak ni Ernesto. Pagkatapos ng isang mahabang araw ng trabaho, minabuti nitong mag-scroll sa kanyang social media para magpahinga sa paglalakad ng kanyang hinlalaki sa screen. Napansin niyang trending ang isang video na may titulong Si Lolo Ernie, dating guro, ngayo’y tagapagligtas ng gutom na bata.

Napakunot ang noon ni Carla, hindi niya maipaliwanag kung bakit tila pamilyar ang pangalan lalo na ang mukha ng matanda sa thumbnail ng video. Parang si Papa, mahina niyang sambit. Dali-daling pinindot niya ang video. Sa unang ilang segundo, napatiting siya sa mukha ng matanda. Ang kulay ng balat, ang pagkakahugis ng mata, ang pamilyar na paraan ng pagsalita.

Hindi siya maaaring magkamali. Hindi ito isang kamukha. Ito nga si Ernesto, ang kanilang ama. Lenlen, Dindo. Sigaw niya. Agad na tumayo at tinawagan ang kanyang mga kapatid sa isang group video call. Ano ba yan Carla? Iritadong tanong ni Lenlen na halatang bagong gising. Check niyo ‘to. Tignan niyo yung video na trending. Si papa to ha.

Anong? Naputol ang tanong ni Dindo nang nakita niya rin ang video sa screen. Nanlaki ang mga mata niya. Tumahimik silang tatlo. Sa sumunod na minuto, tatlong magkakapatid na pinunit ng panahon ang sabay-sabay na tumitik sa telepono. Habang sa harap nila, masayang nagtuturo si Ernesto ng tamang pagbitbit ng kutsara habang pinapakain ang isang batang lansangan. “Hindi totoo to.

” bulong ni Lenlen habang pumapataf ang luha niya. Sa loob ng halos dalawang buwan, akala nila ay wala na ang kanilang ama. Wala na silang balita ni isang text, ni isang sulat, ni isang tawag. Ngunit na yon heto siya. Buhay! Aktibo at tila ba mas masigla pa kaysa noong kasama pa nila ito sa bahay. Mabilis silang nagdesisyon na kontakin ang vlogger.

Sa pamamagitan ng social media page ni Jomar Calapiz, nagpadala sila ng mensahe may halong pagmamakaawa. Kami po ang mga anak ni Mang Ernesto. Pakiusap po pwede po ba kaming makipagkita sa kanya? Ngunit hindi agad sila sinagot. Halatang may agam-agam sa panig ng vlogger. Sa kanyang paningin, hindi niya alam kung nararapat bang irekonekta si Ernesto sa mga taong minsan ng tumalikod sa kanya.

Lumitas ang ilang araw saka lamang siya sumagot. Hindi ako ang dapat niyong kausapin. Siya ang may desisyon kung gusto niyang makita kayo. Maikling tugon ni Jumar. Samantala, sa karenderya, abala si Ernesto sa pag-aayos ng bagong delivery ng can goods para sa feeding program ng may isang bisita ang dumating. Isang kilalang social worker na minsang dumalaw sa kanya ilang linggo na ang nakaraan.

Lolo Ernie, may mga naghahanap po sa inyo. Ha? Sino naman? Tanong niya habang inaayos ang mga sardinas. Ang mga anak niyo po. Sagot ng babae. Marahang inilapag ang kanyang clipboard. Tila biglang lumamig ang hangin. Tahimik naupo si Ernesto sa upuang kahoy. Pinagmasdan niya ang palad niya. Mga kunot ng balat, mga bakas ng pagod, mga linyang animoy patunay ng lahat ng pinagdaanan.

Gusto ka raw po nilang makita. Sabi nila pinagsisisihan nila ang lahat. Napanood po kasi nila ang video. Dagdag pa ng social worker. Hindi sumagot si Ernesto. Ilang minuto siyang tahimik bago bumuntong hininga. Sabihin mo kung gusto nila akong makita, pumunta sila sa karenderya. Pero hindi ako nangangakong tatanggap ng yakap. Kinabukasan, habang nakaupo si Ernesto sa harapan ng karinderya, may tatlong taong nakatayo sa kalsada.

Si Lenlen, si Dindo at si Carla. Hindi na sila ang dating mayayabang ang tindig. Nakayuko, malumanay at tila ba hindi makatingin sa direksyon ni Ernesto. Lumapit si Carla, nanginginik ang kamay. Pa, mahina niyang tawag. Tiningnan lang sila ni Ernesto. Walang galit sa kanyang mga mata. Ngunit wala rin ang dating kislap ng tuwa kapag nakikita ang mga anak.

Ano ang sadya niyo? Tanong niya. Pa, patawad po,” sabi ni Lenlen. Halos hindi na makatingin. Patawad po sa lahat sa pagpapalayas, sa lahat ng masasakit na salitang binitawan namin. Hindi po namin akalain na na kayo pala ang magiging ilaw ng ibang tao habang kami nawalan ng liwanag.” Sabi naman ni Dindo, “Sabay yuko.

” Tumango lang si Ernesto. “Hindi ko na kailangan ng paliwanag. Hindi ko na rin kailangan ng dahilan.” Tumingin siya kay Nico na noon ay naglalaro sa gilid at saka muling ibinalik ang tingin sa tatlo. Hindi ko kayo galit. Pero hindi rin ibig sabihin na kailangan kong bumalik. Tumahimik ang paligid. Ang mga anak ay nanatiling nakatayo habang si Ernesto ay muling bumalik sa ginagawa.

Isinaran niya ang yero ng isang kahon ng sardinas. pinunasan ang pawis sa noo at muling naupo. May sarili na akong tahanan ngayon! wika niya at saka ibinaling ang tingin sa karinderya kung saan may mga batang nagsimula ng pumila para sa hapunan. At doon sa gitna ng init ng hapon at bigat ng katahimikan, unti-unting nauunawaan ng kanyang mga anak ang lalim ng sugat na hindi kayang pagalingin ng paghingi ng tawad lamang na may mga pintuhang isinara nila at kahit sinong kumatok minsan ay hindi na talaga muling bumubukas. Matapos ang

maigsing pag-uusap sa labas ng karenderya, hindi na bumalik sina Lenlen, Dindu at Carla sa loob ng isang linggo. Para kay Mang Ernesto, sapat na ang pagkikita nilang iyon. Hindi siya nagtanim ng galit pero hindi rin niya inilihim sa sarili na may bahid ng kirot ang muling pagkikita.

Para bang binuksan muli ang pinto ngaraan ngunit hindi na niya kayang bumalik sa silid kung saan siya iniwang mag-isa. Sa kabilang banda sa isang coffee shop sa Cubao, tahimik na nakaupo ang tatlong magkakapatid sa iisang mesa. May katahimikang halos hindi na nila kaya. Si Dindo ay nakatitig sa screen ng kanyang laptop paulit-ulit na pinapanood ang viral video ng kanilang ama.

Si Lenlin ay nagkakape ngunit tila hindi nalalasahan ng iniinom. At si Carla naman ay paulit-ulit na nagbubura ng mga mensaheng hindi niya maipadala. Hindi ko akalaing ganitong kabilis ang pagbabago ng lahat. Bulong ni Carla. Hindi mo lang naisip kasi hindi mo siya nakita sa mga gabing inuubo siya.

Hindi mo rin nakita kung paano siya maglakad sa dilim papuntang banyo habang nanginginig. Pinili nating hindi tingnan. Sagot ni Lenlen habang pinipilit itago ang luha. Hindi natin alam. Sagot ni Dindo. Alam natin tinili lang natin hindi pansinin. Mabilis na tugon ni Lenlen. Maya-maya bumunot si Carla ng maliit na sobre mula sa kanyang pag. May hinala ako.

Simula pa lang. Naalala niyo ‘yung nakita kong passbook noon sa drawer niya? Akala ko savings lang yun galing sa pension pero parang may laman ‘yun na hindi biro. Nagtinginan ang dalawa niyang kapatid. Ano ang ibig mong sabihin?” tanong ni Dindo. “Tumawag ako sa kakilala ko sa bangko kung saan dati siyang may account kay Ernesto Capistrano at totoo nga may malaking halaga doon.

Hindi lang daanda libo milyon bulong ni Carla. Napaatras si Lenlen sa kinaupuan. Hindi siya nagsabi kahit kailan. Baka kaya siya tahimik kasi sinusukat niya kung mahal pa ba siya kahit wala siyang pera. At siguro nang nakita niyang wala mas pinili niyang manahimik. Sagot ni Dindo. Sabay yuko tila biglang sumabog ang konsensya sa tatlo.

Ang ama nilang tinuring nilang pasakit. Ang itinulak nilang palayo ay may hawak na bagay na kayang magpabago ng takbo ng kanilang buhay. Pero higit pa roon, may hawak itong leksyon na hindi nila kailanmang inaasahan. Hindi natin kailangan ‘yung pera. Sabi ni Lenlen, pilit na pinapanapili ang dignidad. Hindi natin yan kailangan kung pagmamahal lang ang hinahanap natin.

Pero hindi yun ang pinili natin noon. Sagot ni Carla. Ngayon ay tuwid na ang likod. Pila handang harapin ang katotohanan, nagpasya silang bumalik muli sa karenderya ngunit hindi upang kunin ang anumang bagay sa halip para tanggapin na hindi na nila mababalik ang mga araw na pinalampas nila. Ngunit sa muling pagharap nila kay Ernesto, isang bagay ang pumigil sa plano nila.

Pa, gusto po namin tayong alagaang ngayon. Bumalik po kayo sa bahay kahit kami na lang po ang mag-adjust.” Sabi ni Lenlen habang nakaupo sa tabi ni Ernesto sa bangkito sa harap ng karenderya. “Hindi niyo kailangang gawin yon.” sagot ni Ernesto. “May silungan na ako ngayon. Hindi ko na kailangan ng bahay at higit sa lahat, ayoko ng maramdaman na istorbo ako kahit kailan.

Hindi na po mauulit pa kahit sa ospital man lang, kahit sa gamutan. Kami na po ang bahala. Hindi po kayo mag-isa ngayon.” sabi ni Carla habang humahawak sa braso ng Ama. Ngunit hindi sumagot si Ernesto. Tiningnan lang niya si Nico na noon ay may hawak na tabot tumutulong magdilig ng mga halaman sa gilid ng karenderya.

Minsan sa taong hindi mo inakala, mas nadarama mo ang pag-aalaga kaysa sa mga taong dapat sanay’y kaagapay mo. Mula pa noon, bulong niya, napatingin si Dindo sa bata. Sino siya pa? Siya ang batang araw-araw lumalapit hindi para humingi kundi para tumulong. Hindi ko siya pinuruan na mahalin ako pero pinili niya. Sagot ni Ernesto. Muling naupo si Ernesto at huminga ng malalim.

Kung talagang gusto ninyong tumulong, may mas kailangan ng tulong kaysa sa akin. Wika niya habang inilabas ang isang maliit na envelope mula sa bulsa. Anong laman yan? Tanong ni Lenlen. Listahan ng mga bata rito sa komunidad. Yung iba hindi na nakakapasok sa paaralan. Yung iba isang beses lang kumakain sa isang araw. Kung may gusto kayong patunayan, unahin niyo sila.

Hindi na sumagot ang mga anak. Alam nilang tama ang ama. Et sa muling pagtanggap nila ng papel na iyon, ramdam nilang iyon ang bagong panata na kailangang tuparin. Hindi para makuha ang tiwala ni Ernesto kundi para maisaayos ang mundong winasak nila noon. Kinagabihan habang nakahiga si Ernesto sa kanyang kutson, nilapitan siya ni Nico.

Lolo Ernie, kanina po may tatlong taong umiiyak sa gilid. Sino po sila? Ngumiti si Ernesto. Mga taong natutong umiyak hindi dahil sa sakit kundi dahil sa pagsisisi. Minsan kailangan mo munang mawala sa kanila para matutunan nilang hanapin kung anong tunay na mahalaga. At sa kanyang journal isinulat niya, “Hindi ko sila itinakwil.

Pinili ko lang huwag ipilit ang sarili sa mga pusong hindi pa handang magmahal.” At na yung handa na sila. Sana’y mas piliin nilang mahalin ang iba hindi lang ako. Lumipas ang ilang linggo matapos ang emosyonal na muling pagkikita ni Mang Ernesto at ng kanyang mga anak. Sa kabila ng pagpupursigin ng mga ito na muling mapasama ang kanilang ama sa kanilang mga buhay, nanatili si Ernesto sa kanyang simpleng buhay sa likod ng karinderya.

Sa kanya, hindi sapat ang mga salita upang hilumin ang sugat na iniwan ng pagkakalimot. Ngunit hindi niya isinara ang puso, pinili niya lang munang tahakin ang landas kung saan siya’y tunay na kapakipakinabang. Kasama si Nico, mas lalong lumalim ang kanyang pagmamahal sa bagong tahanan ng puso. Mula sa simpleng feeding sa karinderya, may isang bagong ideya ang umusbong mula sa kanyang obserbasyon.

Nico, napansin mo ba marami tayong ginagamas araw-araw sa likod pero puro damo lang. Walang saysay.” wika ni Ernesto habang nagwawali sa gilid ng lote. Opo, lolo. Sabi nga po ni Aling Goria, sayang daw yun. Pwede raw taniman. Sagot ni Nico sabay tuon ng mata sa lupaing bakante. Doon nagsimula ang simpleng pangarap. isang urban garden na magbibigay hindi lang ng pagkain kundi ng trabaho at pag-asa sa mga batang lansangan, mga nanay na walang hanapbuhay at mga katulad ni Ernesto na muling naghahanap ng silbi.

Bumili si Ernesto ng ilang pakete ng binhi mula sa palengke. Pechay, mustasa, kamatis, sili. Nagtanim sila ni Nico gamit ang mga sira-sirang palde, lumang styrofam box at kahit lumang timba. Hindi mafinis ang umpisa. Ilang binhi ang hindi tumubo. May ilang paso ang natumba kapag bumabagyo. Pero sa bawat araw na lumilipas, natututo sila.

Unti-unti. Ang lupa sa likod ng karinderya ay nabalutan ng luntiang tanim at nagsimulang lumapit ang mga kapitbahay. Lolo Ernie, pwede rin po ba kaming magtanim? Tanong ng isang nanay mula sa kabilang kanto. Bakit hindi? Basta ang may sipad may tanim. at ang may tanim may kakainin.” Sagot niya sabay ngiti.

Sa loob lamang ng isang buwan naging kilala ang likod ng karinderya bilang hardin ni lolo Ernie. May kanya-kanyang paso ang mga bata at nanay. May nag-alok ng compost. May nagbigay ng host para sa pagdidilig. Sa tulong ng mga donasyong dati ay para lang sa feeding program, nakapag-set up sila ng maliit na shade tent pahingahan. Nang malaman ito ng barangay, agad silang nagpadala ng mga opisyal upang suriin ang proyekto.

Nagulat ang mga ito sa nakita. Isang dating bakanteng lote na puno na ngayon ang halaman. May sistema ng patubig, may compost pit at may simpleng silit aralan sa gilid kung saan nagtuturo si Ernesto ng mga basic na kaalaman sa pagtatanim. Sir Ernesto, ito po’y karapatdapat na kilalanin, ani ng kapitana.

Isusumiti po namin ang hard ni lolo Erne bilang modelo sa buong distrito ayaw sanang tumanggap ng papuri ni Ernesto. Ngunit sa panahong iyon, mas mahalaga ang layunin kesa sa hiya. Hindi ito tungkol sa akin. Ito ay tungkol sa kung paano pwedeng mabuhay muli ang mga pinabayaan. Gaya ko, tugon niya. Ilang araw matapos iyon, ginanap ang isang barangay awarding sa Covered Court.

Tumalo ang mga opisyal ng lungsod, mga guro at maging ilang reporter na dati ng nagco-cover sa vlog tungkol sa kanya. Doon tinanggap ni Mang Ernesto ang gawad paglingkod sa komunidad. Isang parangal para sa mga matatandang naging inspirasyon sa lokal na pamahalaan. Sa gitna ng entablado habang hawak ang plake, sandaling tumahimik si Ernesto.

Tumingin siya sa mga nakaupo sa unahan at doon niya nakita ang kanyang mga anak. Nakaupo sa pinapagilid sina Lenlen, Dindo at Carla. Kahimik mapagpakumbaba. Hindi nila inaasahan ang eksenang iyon ngunit pinili nilang dumalo upang suportahan ang Ama. Pagkababa ni Ernesto ng Entablado, sinalubong siya ni Carla.

Pa, ang ganda po ng ginawaan niyo. Hindi ko alam kung paano niyo nagawa lahat ng ito. Hindi rin naman ito lahat galing sa akin, anak. Galing ito sa mga taong piniling makinig, makisama at magmahal. Gaya ni Nico, gaya ng mga nanay dito, gaya ng mga batang dati’y gutom, at gaya na rin ninyo na unti-unting natututong bumalik.

Sagot niya habang tinitingnan ng garden mula sa di kalayuan. Lumapit si Dindo, may hawak na envelope. Pa, may maliit kaming donasyon galing sa kumpanyang pinagtratrabahuhan ko para sa expansion ng garden. Tinanggap yun ni Ernesto at iniabot kay Aling Goria. Oh, ikaw na ang bahala dito.

Gamitin niyo kung saan mas makakabuti. Sa huli, isang bagay ang naging mas malinaw para sa lahat ng naroon. Ang karunungan at malasakit ay hindi nalalanta tulad ng dahon sa taginit. Kapag inalagaan, ito’y lumalago at tumutubo sa puso ng kahit sino, ano man ang edad, estado sa buhay o pagkakamaling nagawa. Habang papalubog ang araw, muling naupo si Ernesto sa kanyang bangkito.

Hawak ang notebook kung saan niya isinulat ang bagong pahina ng kanyang buhay. Katabi niya si Nico at sa harap nila ay ang mga batang abala sa pag-aalaga ng tanim. Ang isang binhi kapag itinanim sa tamang lupa mamumunga ng pag-asa. At kung ang puso ng tao ang lupang iyon kahit ilang beses mong tapakan, babangon pa rin ito para magbigay buhay sa iba.

Sa dulo ng kanyang sulat, idinagdag niya mula sa isang walang saysay na bakuran, naging tahanan ng pag-asa at mula sa isang itinakwil na ama, naging lolo ng isang buong komunidad. Matapos ang pag-usbong ng hardin ni Lolo Ernie, tila lalo pang tumatag ang panibagong buhay na binu ni Mang Ernesto sa komunidad.

Araw-araw, puno ng halakhak ang paligid ng karinderya. May mga batang nagtatanim, nagbubungkal at nagtutulungan. Ang dating walang saysay na lote ay ngayo’y parang oyis sa gitna ng sikip at gulo ng lungsod. Ngunit kahit anong ganda ng paligid hindi na itatago ang unti-unting pagbagsak ng katawan ni Ernesto.

Minsang umaga habang nagdidilig ng halaman, bigla siyang napaupo. Nanlalamig ang kanyang katawan at tila nawawala sa uliran. Agad na lumapit si Nico. “Lolo, lolo Ernie, anong nangyayari sao?” sigaw ng bata. Nanginginig at halos maiyak. Dalhin mo ako sa Health Center, anak. Huwag ka ng mag-isa. Tawagin mo si Aling Goria. Utos ni Ernesto sa pagitan ng mabibigat na hininga. Tumakbo si Nico.

Humahangos habang sumisigaw. Mabilis na kumilos si Aling Goria at isang kapitbahay nilang may motorsiklo. Pinala si Ernesto sa Health Center at mula roon ay ni-refair kaagad sa ospital. Sa emergency room, halos mawalan na siya ng malay. Pagkapasok sa ward sa isang lumang silid sa ikatlong palapag, napag-alaman ng doktor na lumala na ang kanyang cancer.

Hindi na sapat ang maintenance medicine at natural remedies. Kinakailangan na siyang operahan o kahit man lang isa ilalim sa palliative care upang maibsan ng sakit. Nang dumating ang kanyang mga anak na agad inabisuhan ng ospital, hindi na nila mapigil ang kanilang emosyon. Si Carla ang unang pumasok sa silid. Namumugto ang mga mata nito.

Pa, nandito na po kami. Hindi na po kayo mag-iisa. Mahina niyang sabi. Habang pinupunasan ang pawis ng kama. Sumunod si Dindo na agad na kinausap ang doktor tungkol sa plano ng gamutan. Si Len naman ay tahimik lang sa isang sulok. Hawak ang prayer booklet. Pilit na itinatago ang pag-iyak. Pagkalipas ng ilang oras nang medyo humupa ang sakit na dulot ng gamot, kinausap ni Ernesto ang kanyang mga anak.

Nakaupo siya sa kama, nakasandal sa unan, habang ang tatlo’y nakaupo sa gilid. Alam niyo ba, ngayon ko lang ulit naramdaman na may pamilya ako sa kwarto. Mahinang sambit niya. Pero huwag kayong mag-alala. Hindi ko kayo sinisisi. Pa sabay-sabay nilang tugon ngunit pinigilan sila ng kamay ng ama. Hindi ko kayo galit mga anak.

Pero hindi ko rin maipapangakong maibabalik ang dati. Dagdag niya. Tanggap ko na kung anong nangyari. Pero ang mahalaga sa akin ngayon, hindi yung babalik kayo para sa akin kundi yung sana sa pag-alis ko may matutunan kayo sa lahat ng ito. Hindi mapigilan ni Lenlen ang pagpatak ng luha. Pa, mahal na mahal ka po namin.

Nagkamali lang kami. Nadala ng pagod, ng pressure, ng sariling mundo. Pero namin sinasadat na ituring kang pabigat. Umiiyak na wika niya. Alam ko simpleng sagot ni Ernesto. At kung ako’y may kasalanan din siguro yun ay ang pagiging tahimik ko na hindi ko kayo kinausap ng mas maaga. Ilang araw matapos iyon, inipon ni Ernesto ang kanyang mga anak sa kanyang tabi.

May hawak siyang envelope, isa na namang sulat. Ngunit bago niya ito ibigay, nagsalita muna siya. May isinulat akong testamento hindi para ipamahagi ang yaman ko kundi para malaman niyo kung ano talaga ang iniwan ko. Kalahati ng ipon ko ibinilin ko na sa barangay para sa proyektong itinayo natin nina Nico at yung natira para sa mga batang tulad niya na walang sinumang masasandalan.

Wala po kayong iniwan para sa amin? Tanong ni Dindo. Hindi bilang reklamo kundi bilang pag-unawa. Wala akong iniwang pera pero sana naiwanan ko kayo ng aral ng halimbawa ng pamana na hindi kayang ubusin ang panahon. Sagot niya si Nico na tahimik na nakatayo sa may pinto ng silid ay nilapitan ni Ernesto at pinatabi sa kama. Anak, salamat sa lahat ng pagmamahal mo sa akin.

Hindi mo kailan man tinanong kung sino ako o kung anong meron ako. Tinanggap mo lang ako bilang ako at sa puso ko, ikaw ang totoong tagapagmana. Wika niya habang hawak ang kamay ng bata. Kinagabihan habang mahimbing ang tulog ng lahat, muling nagsulat si Ernesto sa kanyang journal. Hindi ako natatakot sa kamatayan. Ang kinatatautan ko lang ay ang mamatay ng walang saysay.

Pero ngayon, alam kong hindi ako mawawala sa mundo na ito na walang naiwan. Ang paghihirap ko ay naging dahilan ng bagong simula ng iba. Makaraan ng ilang araw, isinagawa ang simpleng seremonya para sa mga tagasuporta ng Hardin ni Lolo Ernie. Ipinakilala ng barangay ang balak na gawing permanenteng proyekto.

Ito may opisyal na pondo at sariling tauhan. Habang iniabot ang certificate of recognition kay Ernesto, hindi na siya makatayo. Nakasalampak siya sa wheelchair ngunit ang kanyang mga mata ay puno ng ningning. Si Carla ang nagtulak ng kanyang upuan patungo sa entablano. Sa harap ng lahat, si Ernesto ay tahimik lamang.

Ngunit bago siya ibaba, binuksan niya ang bibig at nagsalita, “Wala kayong idea kung anong halaga ng isang basong tubig, ng isang bungkos ng mustasa, ng isang yakap, ng isang kamustaka, hanggang sa mawalan kayo ng pagkakataong ibigay ito at saka siyang umiti. Pero habang buhay pa kayo, habang may pagkakataon pa, piliin niyo na.

Huwag niyong hintaying mawala ang mga taong mahalaga para lang matutunan kung paanong mahalin sila.” Ilang linggo pa ang lumipas. Lumala ang sakit ni Ernesto. Mas mahirap na siyang gisingin. Mas madalang na siyang magsalita. Ngunit kahit humihina na ang katawan niya, ramdam na ramdam pa rin ang kanyang presensya sa bawat sulok ng karinderya sa hardin at sa mga bata.

At sa bawat araw na lumilipas, mas pinagtitibay ng kanyang mga anak ang pangakong iniwan niya na hindi na sila muling magpapabaya. na ang kapatawaran ng isang ama ay hindi dapat masayang kundi dapat itanim, pagyamanin at ipamanarin sa iba. Tahimik ang ospital sa madaling araw, isang malamig na hangin ang dumadaloy sa silid ni Mang Ernesto.

Tila paalala ng papalapit na wakas. Sa tabi ng kanyang kama, mahigpit na hawak ni Nico ang kanyang kamay. Halos hindi na kumikilos si Ernesto. Manipis na ang hininga at ang kanyang katawan ay para nang nilalamon ng pagod ng panahon. Ngunit sa kabila ng paghina ng kanyang katawan, nanatiling maliwanag ang kanyang mukha.

May kapayapaan sa kanyang mga mata. Lolo, huwag po kayong matakot. Nandito lang ako,” mahinang bulong ni Nico habang pinapahira ng noon ng matanda gamit ang malinis na panyo. Ang mga anak ni Ernesto, si Lenlen, Dindo at Carla ay naroon rin. Hindi sila umalis mula ng nagsimula ang kritikal na kondisyon ng kanilang ama dalawang araw na ang nakalipas.

Sa mga gabing iyon, halos hindi rin sila natutulog. Palitan sila sa pagbabantay. Si Carla ang pinakamatagal sa tabi ng kama. Laging handang tumulong sa mga nurse. Laging may bitbit na pasang bimpo. Laging umiiyak sa tahimik. Pa, sana naririnig niyo pa kami. Bulong niya. Hindi po namin kayo kayang mawala. Pero kung pagod na po kayo, kung gusto niyo na pong magpahinga, ayos lang.

Basta po huwag niyong kalimutang mahal na mahal namin kayo. Hindi na sumagot si Ernesto. Pero biglang gumalaw ang kanyang mga daliri. Tila sinasagot ang sinabi ng anak. Sa sulok ng silid, si Dindo ay nakaupo sa silya. Tila tahimik na nagdadasal. Sa kanyang kamay ay hawak ang rosaryo ng kanilang ina na minsang iniwan ni Ernesto sa kanya.

Samantalang si Lenlen nakatitig sa labas ng bintana. Pinipigilan ang mga luha habang pinanood ang pagliwanag ng langit. Ang pagsikat ng araw na tila paalam ng isang kaluluwa. Eksaktong 6 ng umaga, bumagal pa lalo ang paghinga ni Ernesto. At sa huling sandali, dumilat siya. Tiningnan niya si Nico, ngumiti ng marahan at saka bumulong, “Salamat anak!” At saka siya pumikit. Wala ng sumunod na hininga.

Tumigil ang kanyang dibdib sa pagtaas. Isang natakagaan na katahimikan ang lumukob sa silid. Wala ni Isa ang agad nagsalita. Si Nico lang ang humawak ng mahigpit sa kamay ni Ernesto. Saka sumubsob sa dibdib nito habang tahimik na umiiyat. Lolo, huwag po. Hikbi ng bata. Si Carla ang unang lumapit. Niyakap si Nico at hinablos ang ulo nito. Pahinga ka na pa.

Salamat sa lahat. Ulong niya. Habang pinipirmahan ng doktor ang death certificate sa labas ng silid, iniabot ng isang nurse ang isang notebook. ang personal na journal ni Ernesto na palaging kasama sa kanyang kama. Agad itong inabot ni Lenlen na upo sila sa may gilid ng kama at sa kamarahang binuklat ang mga pahina. Marso 4.

Nais ko sanang huling ala-ala nila sa akin ay hindi ang sakit na meron ako kundi ang buhay na pinili kong itayo kahit iniwan nila ako. Marso 17. Hindi ako galit sa mga anak ko. Hindi ko sila kayang kamuhiyan. Gusto ko lang sanang malaman nila na hindi ko sila hinintay na magbago para patawarin ko sila. Matagal ko na silang napatawad. Pagkabasa ni Dindo sa linyang iyon, hindi na niya napigilan ang pag-iyak.

Napasubsob siya sa balikat ni Carla. Paumanhin pa, sana mas maaga namin to nabasa. Sabi niya sa mga susunod na araw, inihatid sa huling hantungan si Mang Ernesto. Walang marangyang kabaong, walang mamahaling bulaklak. Sa halip, pinaligiran siya ng mga batang tinuruan niyang mangarap, ng mga nanay na natulungan niyang magtanim, ng mga amang naging inspirasyon niya sa pagbabalik ulok at na mga opisyal ng barangay na tinuturing siyang haligi ng pagbabago.

Habang binababa ang kanyang labi sa hukay, binasa ni Nico ang isang sulat na isinulat niya para kay Lolo Ernie. Lolo, hindi po kita kadugo pero kayo po ang pinakaminahal kong tao sa mundo. Tinuruan mo po akong hindi lang kumain kundi mangarap. Hindi ko po kayo makakalimutan. Pangako po, aalagaan ko ang hardin.

Pangako po, ipagpapatuloy ko ang sinimulan mo. Sa parehong araw, ipinasa ng mga social worker ang natitirang sulat ni Mang Ernesto sa kanyang mga anak. Isa itong huling pamamaalam. Mahal kong mga anak kung nababasa niyo ito marahil wala na ako. Pero huwag kayong malungkot. Ang buhay ay hindi tungkol sa kung anong iniwan nating bagay kundi kung anong ala-ala.

Sana maalala niyo ako hindi bilang pasakit kundi bilang ama na kahit sa huli pinili pa ring maniwala sa kabutihan ng tao. Ipagpatuloy niyo ang pagmamahal sa iba. Huwag kayong matakot magmahal kahit paminsan kayo ang masasaktan. Mahal ko kayo. Kahit kailan man hindi ko yun ipinagsigawan. Nilagdaan ito ng simple munit matatag na lagda.

Pa Ernesto Capistrano. Sa sumunod na linggo, ginunita ng barangay ang ala-ala ni Mang Ernesto sa pamamagitan ng paglalagay ng pangalan niya sa hardin. Lolo Ernie Park, halaman ng pag-asa. Mula sa isang ordinaryong buhay, naging simbolo siya ng pagbangon, ng kapatawaran at ng tunay na kahulugan ng pagiging Ama.

At sa gitna ng lahat ng ito, si Nico ang naging tagapangalaga ng kanyang ala-ala. Isang batang minsang pinakain sa gilid ng karenderya ngayo’y naging saksi sa pagmamahal ng isang matandang itinakwil ng mundo ngunit hindi kailanmang sumuko sa kabutihan. Ilang linggo ang lumipas matapos ang libing ni Mang Ernesto. Ngunit ang ala-ala niya ay tila nanatiling buhay sa bawat sulok ng komunidad na minsan niyang tinulungan.

Sa bawat pag-ihip ng hangin sa lolo Ernie Park, sa bawat amoy ng bagong dilig na lupa, at sa bawat bata na may hawak na tabot tinitingala ang araw, ramdam ang diwa ng isang amang nagpatawad, nagmahal at tumupad sa pangakong hindi siya mamamatay ng walang saysay. Ang mga anak ni Ernesto ay hindi na rin ang parehong mga taong minsan ay isinara ang pinto sa kanilang ama.

Sa kanyang pagpanaw, isang panibagong yugdo ang binuksan sa kanilang mga puso. Isang tahimik ngunit makapangyarihang panata na itutuwid nila ang kanilang mga pagkukulang hindi lamang sa ala-ala ni Ernesto kundi sa mundong kailangang maramdaman ang pagmamalasakit ng mga anak sa mga matatanda. Si Lenlen ang unang gumawa ng radikal na pagbabago.

Isang buwan matapos ang burol ng kanilang ama. Nag-resign siya sa kanyang posisyon bilang head nurse sa isang mamahaling private hospital. Ikinagulat ito ng kanyang mga kasamahan. Lenlen, seryoso ka ba? Ang tagal mong pinaghirapan ong posisyong to. Sabi ng tasamang doktor. Hindi na ito ang gusto ko ngayon.

Mahinang sagot ni Lenlen habang inaayos ang kanyang mga gamit. Matagal na akong may lisensyang tumulong pero ngayon ko lang naiintindihan kung sino talaga ang dapat kong unahin. Lumipat si Lenlen sa isang public school sa kanilang lungsod bilang school health coordinator. Sa murang sahod at mahirap na kondisyon ng eskwelahan, mas madalas siyang nakasawsaw ang kamay sa gawain.

Pero sa tuwing titingnan niya ang mga batang nangangailangan ng pangunang lunas, nakikita niya ang mukha ni Nico at ang ala-ala ng Ama. niyang walang sawa sa pagbibigay kahit walang hinihingi kapalit. Sa isang activity day, habang pinapahiran niya ng gamot ang gasgas sa tuhod ng isang estudyante, tinanong siya ng bata, “Ate, nurse ka po ba talaga?” Ngumiti siya at tumango.

“Oo, pero mas gusto ko na ngayong tawagin akong Tita Lenlen. Mas personal, mas totoo.” Samantala, si Dino Do naman ay unti-unting iniwan ng corporate world kung saan siya dati abala sa mga presentation, spreadsheet at overseas meetings. Matapos ang isang buwan ng panonood sa mga video at pagbasa ng journal entries ng kanyang ama, sumali siya sa isang non-profit group na tumutulong sa mga feeding programs sa mga komunidad sa Kalakang Maynila.

Hindi ito naging madali para sa kanya. Mula sa dating airconditioned office ay napalitan ito ng init ng araw, amoy ng lutong bigas at sigawan ng mga batang gutom. Ngunit sa bawat kutsarang nilalagyan niya ng sabaw at sa bawat batang nagsasabi ng salamat po, mas lalo niyang nararamdaman ang kahulugan ng serbisyo.

Isang araw, habang bitbit niya ang kaldero sa isang eskinita sa Tondo, tinanong siya ng isang volunteer, “Boss Dindo, dati kang IT consultant ‘di ba? Anong ginagawa mo rito?” Sumagot siya habang pinupunasan ng pawis. Dati kinokonsulta ako kung anong pinakaepisyente na sistema sa trabaho. Ngayon, kinokonsulta ko ang puso ko kung anong mas mahalaga, kita o kabutihan.

Dito ko nakita ang sagot. At si Carla, ang bunso ay nagkaroon ng pinakamalalim na pagbabago sa kanilang tatlo. Dati siyang freelance makeup artist, isang larang malikhain ngunit walang kasiguruhan. Sa mga panahong kasama niya ang kanyang ama sa huling mga gabi nito sa ospital, natutunan niyang mahalin ang katahimikan, ang simplong pagkalinga, ang paghawak ng kamay ng isang matanda sa kanyang huling oras.

Madapos libing, nag-aplace siya bilang caregiver sa isang pribadong bahay para sa mga matatandang inabandonan ng pamilya. Isang trabaho na hindi marangya hindi masaya sa mata ng karamihan ngunit puno ng pakahulugan para sa kanya. “Ma Carla, hindi ba mabigat ang alagaan ang mga matatanda?” tanong ng isang kakilala niya minsang dumalaw.

Hindi mabigat kapag alam mong bawat haplus mo ay pagbawi sa mga pagkukulam mo sa sarili mong ama. Sagot niya habang pinapalitan ng damit ang isa sa kanyang mga alaga. Sa bawat isa sa kanila, naramdaman ang panibagong lakas. Hindi na nila sinusukat ang tagumpay sa kita o posisyon kundi sa dami ng taong nabibigyan nila ng ginhawa, ng inspirasyon at ng pangalawang pagkakataon.

At sa bawat araw na sila’y naglilingkod, lalo nilang naiintindihan ang lalim ng mga salitang iniwan ng kanilang ama. Isang araw, nagpasiya silang tatlo na bumisita sa Lolo Ernie Park. Dalangin nilang alalahanin ang Ama sa lugar kung saan siya muling nabuhay. Sa puso ng komunidad. Kasama nila si Nico na ngayon ay mas tumangkad, mas maayos manamit at mas matalas magsalita.

Siya na ngayon ang itinuturing na batang lider ng Hardin, tagapangalaga ng mga tanim at tagapagsalita tuwing may bisita ang barangay. Pagdating nila sa Hardin, sinalubong sila ni Nco. Mga kuya, ate, nandito po kayo. Bati nito habang bitbit ang tabo. Kamusta ang hardin, Nico? Tanong ni Lenlen.

Ayos po, mas dumami ang nagtatanim. May mga bagong nanay po na gusto ring magtayo ng maliit na garden sa bakuran nila. Sabi nila, “Kung si Lolo Erne nga nagawa ito, kami pa kaya?” Nakangiting tumango ang magkakapatid. Sa araw na iyon, nagtipon sila sa ilalim ng malaking puno ng duhat sa loob ng hardin. May dala silang simpleng handa, nilagang saging, tinapay at kape.

Doon nila ginunita ang kaarawan ni Mang Ernesto. Isang tahimik ngunit taos pusong selebrasyon. Kahit wala ka na pa, buhay na buhay ka sa bawat batang natutong magtanim. Sa bawat nanay na muling natutong maniwala sa sarili at sa bawat isa sa amin na natutong magmahal ng walang hinihintay na kapalit.” wika ni Carla habang inaabot ang kape sa dalawa niyang kapatid.

At sa ilalim ng araw na sumisinag sa lolo Ernie Park, dumibok muli ang ala-ala ng isang ama hindi sa pamamagitan ng mga lumang larawan kundi sa bagong buhay na isinilang mula sa kanyang kabutihan. Lumipas ang mga buwan mula ng ilibing si Mang Ernesto ngunit hindi natigil ang pag-ikot ng kanyang kwento sa buong komunidad at sa kalaunan sa buong lungsod.

Mula sa maliit na sulok ng karenderya sa isang abalang kalsada ng lungsod, lumawak ang impluwensya ng kanyang ginawa. Ang dating tahimik na hardin ni Lolo Ernie ay ngayon ay isa ng modelo ng urban gardening sa barangay at kinikilala na rin ng ilang lungsod. Bilang pattern para sa sustainable community development, ang barangay ay nagtayo ng mas malawak na programa tinawag na gulay para sa buhay.

Ang modelo ay simple. Tulungan ang mga walang trabaho, mga batang lansangan at mga inang walang hanapbuhay na makapagpanimulang muli sa pamamagitan ng pagtatanim. At lahat ng ito’y nagsimula sa isang matandang pinabayaan pero hindi nawalan ng layunin. Sa loob ng anim na buwan, tatlo pang barangay ang nagpasang kopyahin ang modelo.

Ipinadala nila ang kanilang mga opisyal sa Lolo Ernie Park upang personal na makita kung paano nagtagumpay ang proyektong tinayo ng isang matandang may sakit. At sa bawat bisita, isa lang ang palaging nakaharap upang ikwento ang simula ng lahat,” si Nico. Lahat po ito ay nagsimula sa isang tinapay at isang tasa ng sabaw.” panimula niya sa mga panauhin.

Hindi kami tinuruan ni lolo Ernie na maging magaling. Tinuruan lang niya kaming maniwala ulit sa sarili namin. Habang dumarami ang mga komunidad na gumagaya sa proyekto. Napansin din ito ng isang kilalang independent publisher. Isang araw, lumapit sa mga anak ni Ernesto si Ginang Terlita Ramos, isang editor na dating volunteer sa isang senior care facility.

Napanood ko ang vlog ni Lolo Ernie. Nabasa ko ang ilang artikulo. Pero ang tunay na kayamanan ay narito sabay abot ng isang lumang notebook na pagmamay-ari ni Ernesto ang kanyang personal na journal. Gusto naming ipalimbag ito Annie Perlita. Hindi para lang kumita kundi para may mabasa ang mga kabataang nawawala na sa direksyon. Para may maalala ang mga anak na nakakalimot sa kanilang mga magulang.

Matagal pinag-isipan ng magkakapatid ang mungkahi. Hindi sila agad sumagot. Pero matapos muling basahin ang journal, mga salitang puno ng kirot, pagmamahal at walang sawang pag-unawa, napagdesisyunan nilang ituloy. Lumabas ang libro makalipas ang tatlong buwan. Ang pamagat, ang pag-ibig ng isang itinakwil, mga sulat ni Ernesto Capistrano.

Simple lang ang disenyo ng pabalat. Isang larawang iguhit ni Nico ng isang matandang nakangiti sa ilalim ng puno. May hawak na tabo at may mga batang nakapalibot. Agad itong pinangkilik ng publiko hindi dahil sa istilo ng pagsusulat kundi dahil sa nilalaman. Ang RA hindi pinapalamuting kwento ng isang matandang walang ininda kundi ang pangarap na mahalin at makatulong.

Isinulat sa tagalog, ito’y naging required reading sa ilang pampublikong paaralan sa lungsod. Lahat ng kinita sa libro ay hindi napunta sa mga anak. Alin sunod sa huling habilin ni Ernesto, ito’y ginamit para sa mga kabataang walang tahanan na gustong mag-aral ng organic farming. Si Nico naman na noon ay isa lang batang palaging gutom ay napiling maging scholar ng isang NGO na tumutok sa community development.

Lumipat siya sa isang boarding school ngunit linggo-linggo pa rin bumabalik sa Lolo Erne Park. upang asikasuhin ang mga halaman at gabayan ang mga mas batang volunteer. Isang hapon, matapos ang isang seminar na idinaos sa hardin para sa mga guro at social workers, nilapitan siya ng isang guro, “Nico, ikaw ba ang nagsulat ng epilogo ng libro ni lolo Ernie?” “Opo ma’am,” sagot niya.

“Napakaganda, simple lang pero napakabigat. Bakit mo ‘yun isinulat? Dahil gusto kong ipaalam sa lahat na kahit hindi mo dugo ang isang tao, kaya mo siyang mahalin ng higit pa sa sarili mong kadugo. At dahil gusto kong itanim sa isip ng mga batang gaya ko na hindi hadlang ang pagiging palaboy para mangarap. Sagot niya.

Sa pag-usbong ng pamanan ni Ernesto, lumawak rin ang epekto ng kanyang kwento sa lipunan. Sa tulong ng ilang youth leaders at NGOs, isinulong ng ilang konsehal ang isang panukalang batas na pinamagatang tahanan para sa Lolo at Lola Act. Isang hakbang upang maprotektahan ang mga matatandang pinapaalis ng kanilang sariling pamilya.

Isa ito sa mga direktang bunga ng kwento ni Mang Ernesto. Sa pagdinig ng panukala sa kongreso, ginamit ng isang mambabatas ang ilang linya mula sa journal. Hindi ko sila kinamuhian. Gusto ko lang malaman na kahit sa huli pinili ko pa ring magmahal. Sa wakas sa araw ng pag-apruba ng batas, ginanap ang isang seremonya sa mismong hardin.

Doon nagtipo ng mga guro, social workers, mga batang dating tinulungan ni Ernesto at mga opisyal ng barangay. Sa harap ng lahat, binasa ni Nico ang huling linya mula sa libro. Ang isang buhay ay hindi nasusukat sa haba ng taon kundi sa lalim ng pag-ibig na naiwan mo sa mundo. Maluha-luha si Carla habang pinapanood si Nico.

Siya ang pamana ni Papa, bulong niya kay Lenlen. At mas karapat-dapat pa siyang tawaging anak kaysa sa atin noon. Tumango si Lenlen. Pero kahit papaano binigyan pa rin tayo ni papa ng pagkakataon. Hindi niya tayo isinara sa dulo. Sa halip, binuksan niya ang pintuan para matutunan natin kung paanong magmahal sa tamang paraan.

At sa huling pahina ng libro, inilimbag ang dedikasyong isinulat ni Nico para kay Lolo Ernie, ang matandang tinawag ng mundo na pasakit. Ngunit sa puso ng mga bata, siya ang pinakamahalagang tao sa aming buhay. Hindi siya nag-iwan ng yaman para sa amin. Siya mismo ang naging kayamanan