Tahimik ang gabi sa gilid ng terminal sa bayan ng Sipocot, Bicol. Malamig ang simoy ng hangin ngunit mas malamig ang pakiramdam ni Claris habang yakap ang munting anak na si Liana. Ilang buwan na siyang walang trabaho mula ng magsara ang pampublikong paaralang pinagtuturuan niya.

At kasunod nito’y ang pagkamatay ng kanyang asawang si Jerome sa isang aksidente sa construction site. Wala na silang bahay, wala na ring kita. Naiwan silang dalawa sa mundo. Palaging umaasa sa awa ng ibang tao. Kung hindi pa siya tinanggap pansamantala ng kanyang inang si Aling Mercy, baka matagal na silang gutom.

Ma, sigurada ka ba dito? Manila to. Hindi mo na mababantayan si Claris. Sa lubong ng kanyang natatatandang kapatid habang inaakay siya papuntang bus. Kuya, wala na akong ibang pagpipilian. Hindi ko rin naman kayang tustusan si Liana habang wala akong trabaho. At least sa Maynila baka makahanap ako ng kahit anong trabaho kahit katulong. Sagot ni Claris.

Pilit pinatatag ang tinig. Hinalikan niya si Liama sa noo sabay haplos sa buhok nito. Anak, pansamantala lang ito ha. Pag nakaipon si mama, susunduin kita. Magpagaling ka lang palagi kay Lola. Ang totoo, durog na ang puso ni Claris sa kabila ng kanyang apat na taong kursong edupasyon. Sa dami ng kanyang natulungang estudyante noon, siya ngayon ang nawalan ng pag-asa.

Kahit ilang papel ng diploma’t sertipiko ang ipakita niya, puro pasensya na po ang sagot ng mga eskwelahan at opisina sa Maynila. Isang araw, isang kasamahang dating guro ang nag-message sa kanya. May alam akong pamilyang naghahanap ng maid Claris. Ayaw mong i-try. May libreng tirahan at pagkain. Baka sakaling temporary lang.

Wala na siyang ibang masandalan. Isang linggo matapos makarating sa Maynila, natanggap siya bilang kasambahay sa isang mansyong parang palasyo sa San Juan kay Don Celso Aldama. Walang ibang katulad ang bahay, makintab ang marmol, palaging may mga bagong puting bulaklak sa buluwagan at parang laging presko kahit tanghali.

Tahimik ang among lalaki, mga nasa edad 60. Mukhang mahigpit ngunit hindi marahas. Claris po sir. Galing po akong Bicol. Guro po ako dati pero wala na pong mapasukang paaralan. Maingat niyang pagpapakilala nung una silang magkita. May karanasan ka ba sa gawaing bahay? Malamig na tanong ni Don Celso habang hindi tumitingin.

Alp ang bahay po namin dati ang nililinis ko. Marunong po akong maglaba, maglinis, magluto ng mga simpleng ulam. Matuto po ako agad kung kailangan. Tahimik lang si Don Celso. Saglit pa sabay sabing, “Simulan mo bukas. Si Mang Ramon ang magtuturo sayo ng mga galaw dito sa bahay. Bawal ang tamad. Bawal din ang chismosa.” Klaro. Opo, sir. Maraming salamat po.

Sa mga unang linggo, hindi halos nakikihalubilo si Claris sa ibang staff. Abala siya sa pag-aaral ng bawat sulok ng bahay. Kung paano linisin ang floor to ceiling na salamin sa may veranda. Kung paano timplahin ang kape ni Don Celso mahina sa asukal. Malakas sa tapang at kung paano panatilihing walang amoy ang CR ng may-ari.

Tahimik lang siya, laging nakayuko, laging magalang. Ngunit tuwing gabi, kapag tapos na ang trabaho, palihim siyang pumupunta sa kusina. Inaalam kung anong natirang pagkain sa mesa. Maingat niyang itinatabi ito. Binabalot sa maliit na lalagyan. Inilalagay sa bag. Aba-aba, may sarili yatang rasyon. Bulong ni Leti, isa sa mga matagal ng kasambahay.

Isang gabing napansin nito ang kilos ni Claris. Hindi niya ito kinompronta agad ngunit nagsimula na ang pagbubuo ng kwento sa isip niya. Habang ang ibang maid ay sabik sa mga bagong makeup o cellphone, si Claris ay laging abala sa pagtitipid. Halos hindi siya lumalabas ng bahay sa tuwing day off.

Sa halip, hinihiram niya ang tablet ng anak ng tagaluto para lang makausap sa video call si Liana. “Ma, kailan ka uuwi?” tanong ng bata. Habang hawak ang stuffed toy na si Claris, Ren tumahi mula sa retaso ng lumang unipore. Kapag marami ng ipon si mama, anak, bibilhan kita ng bagong gamot. Tapos pag okay na ang puso mo, pupunta na tayo ng beach.

‘ ba sabi mo gusto mo sa tubig? Hindi alam ni Claris na mula sa CCTV ng kusina ay napanood ni Don Celso ang ilang tadpo. Ang pag-upo niya sa bangkito ng kusina. Ang paminsang paghaplos sa larawan ng anak. Ang tahimik niyang pagluha habang nakatitig sa maliit na screen. Wala siyang sinasabi pero naroon ang bigat sa bawat kilos.

Monsan, inanong ni Don Celso ang butler. Si Claris, kamusta sa trabaho? Sir, maayos po. Tahimik. Hindi po nakikisawsaw sa cheismis pero minsan ho parang may itinatago. Laging may dinadalang bag tuwing pauwi ng day off. I’m sorry, I can’t assist with that request. At sa unang pagkakataon sa matagal na panahon, naramdaman ni Don Celso na parang may pader sa bahay na unti-unting nababaklas.

Hindi niya pa alam noon. Ngunit sa likod ng katahimikan ng kanyang maid, may kwento pala ng isang ina na nagsusumikap para sa anak. Kahit pa ang kapalit ay ang dignidad at pangarap na minsang hinubog sa classroom. Isang gabi habang tinutunton ni Claris ang daan pauwi mula sa day off, isang hindi pansin na SUV ang bahagyang lumayo sa likod niya.

Sa loob nakaupo si Don Celso. Pahimik lang. Hindi alam kung bakit. Pero desididong sundan at alamin saan nga ba talaga umuuwi si Claris tuwing matapos ang trabaho at bakit tila laging may dalang sugad sa puso sa kanyang mga mata. Ang hindi niya alam, ang sagot na iyon ang magwawasak sa tahimik niyang mundo. Maaga pa lang, gising na si Claris at abala na sa paghanda ng almusal sa loob ng malawak na kusina ng mansyon.

Tahimik ang paligid, tanging paggalansing ng mga kutsara at kaldero ang maririnig. Ang iba pang tasambahay ay abala rin. Ngangit ramdam ang tensyon na unti-unting namamagitan sa kanila lalo na mula kay Ledy na hindi na halos umiimik kapag kasama si Claris. May mga bulungan, may mga tinginan. Ngunit si Claris parang sanay na.

Marahil sa dami ng kanyang dinaanang panghuhusga sa buhay, ito’y isa na lamang maliit na bagyo na kailangang tawirin habang sinasala niya ang mainit na sabaw para kay Don Celso. Dumating si Mang Ramon at pasimpleng tumayo sa tabi ng ref. Kunwaring umiinom ng tubig pero lantaran ang panimiktik sa kanya. Hindi iyon lingid kay Claris ngunit pinili niyang huwag na lamon pansinin.

“Clari wika ni Mang Ramon matapos ang ilang minuto ng katahimikan. Palagi ka bang may dalang pagkain tuwing day off mo?” Napingon siya. Bahagyang kinabahan pero pinanatili ang composure. “Opo sir. Tinatabi ko po yung mga tira para hindi masayang. Sayang po lalo na kung maayos pa naman.” Tumango si Mang Ramon pero hindi umalis.

May naririnig-rinig lang kasi ako. May mga nagtatanong, “Baka raw may iba kang ginagawa sa labas.” Napapitlag si Claris. Hindi niya akalaing haharapin siya ng ganito. “Pasensya na po kung ganon ang dating. Pero wala po akong masamang intensyon. Dinadala ko lang po sa anak ko.” “Anak mo? Hindi ba nasa probinsya siya?” May pagdududa sa tinig ng matanda.

Tumingin si Claris ng diretso. Dati po pero ilang linggo na po siyang narito. Nakikitira po kami sa maliit na barong-barong malapit sa riles. May sakit po kasi siya sa puso. Hindi ko po singaboy agad kasi nahihiya po ako. Ayoko pong isipin ang iba na ginagamit ko ang anak ko. Napayo si Mang Ramon. Hindi na siya nagtanong pa. Ngunit nang makalabas siya ng pusina, agad niyang tinungo ang study room kung saan naroon si Don Celso.

Abalang binubuklat ang mga financial reports. Sir, buwad ni Ma’am Amon, mukhang totoo nga ho ang hinala ko. Dinadala niya pala ang tira-tira sa anak niya na may sakit. May tinutuluyang hurw silang barong-barong, malapit sa riles. Iningnan siya ni Don Celson ng diretso. Malamig pero puno ng pakahulugan. At anong masama roon Ramon? May nawala ba sa’yo? Bawas ba sa sweldo mo ang ginagawa niya? Hindi naman ho, sir.

Pero baka ho, baka ginagamit niya ang awa natin. Baka may tinatago pa siyang iba. Kung meron man siyang tinatago, hayaan mong ako ang makaalam. Tumayo si Don Celso sabay kuha ng kanyang suot na sumbrero. Wala kang dapat alalahanin. Magtrabaho ka na lang. Hindi na nagpaliwanag pa si Mang Ramon. Pero sa likod ng kanyang utak, ramdam niya ang kakaibang atensyon na ibinibigay ng kanyang amo kay Claris.

Isang bagay na hindi niya alam kung ikabubuti o ikasasama ng dalaga. Kinagabihan, habang natutulog na ang ibang kasambahay, nakaupo si Don Celso sa harap ng kanyang CCTV monitor. Hindi niya alam kung bakit niya ginagawa ito pero parang may bahagi ng kanyang konsensya. na gustong alamin ang totoo. Nakita niya si Claris na tahimik na nag-aayos ng bag.

May mga balot ng tinapay, may sabaw sa thermos at may maliit na laruan sa loob ng supot. Tila ba lahat ng malasakit ay naroon sa bawat galaw niya. Kinagukasan ng umaga palihim na inutusan ni Don Celso ang kanyang driver na hindi niya madalas gamitin si Greg. Isang mapagkakatiwala ang lalaki na sundan si Claris tuwing day off nito.

Walang pakikialam. Sundan mo lang. Alamin mo kung saan siya nagpupunta. Utos nito. Nang dumating ang araw ng dayoff, sinundan ni Greg si Claris mula sa labas ng gate. Naka-jeans lang si Claris at lumang blouse. Bitbit ang isang bag. Naglakad siya patungong sakayan at sumakay ng jeep na paungong stamesa.

Tumigil siya sa isang eskinita sa tabi ng Riles. Sa dulo ng iskinita, naroon ang isang maliit na bahay-bahayan gawa sa pinagtagpi-tagping yero, kawayan at trapal. Doon siya pumasok. Sa loob ng ilang minuto, wala siyang nilabas. Pero pagkatapos ng mahigit isang oras, lumabas siya kasama ang batang payat. Tila may tubong nakasabit sa ilong at tila’y inaakay ito pasentro ng lungsod.

Kinabukasan habang nag-aalmusal si Don Celso, humarap sa kanya si Greg. Sir, nakita ko na ho kung saan siya pumupunta. May kasama siyang bata. Mukhang anak niya nga ho. Payat po. May sakit ho talaga. Dinala niya sa public health center kahapon. Hindi umiimik si Don Celso. Tumango lang at ipinagpatuloy ang pagkain.

Ngunit sa kanyang puso, parang may humahaplos ng bigla. Isang uri ng pang-unawa. Isang uri ng bigla ang sakit na hindi niya maintindihan. Kinagabihan, muli siyang bumalik sa monitor ngunit hindi na niya kinayang panoorin pa si Claris sa CCTV. Sa halip, tumingin siya sa lumang family portrait na nakasabit sa kanyang dingding.

Larawan niya kasama ang yumaong kapatid at ang pamangkin na nawala na rin sa kanya dahil sa sakit. Noon niya napagtantong baka kaya siya naaantig ay dahil sa mga ala-ala ng kanyang nakaraan na matagal ng pilit niyang kinakalimutan. Sa gitna ng katahimikan, bumulong siya sa sarili. Ano bang meron sao Claris? Bakit parang sa bawat kilos mo nararamdaman ko ang mga panahong wala akong nagawang tama? At mula sa puntong iyon, nagdesisyon siyang hindi na lang basta panoorin si Claris.

Nais niyang unti-unting alamin kung sino ba talaga siya hindi bilang isang kasambahay kundi bilang isang ina, isang babae at isang taong tila mas malakas pa sa kahit anong yaman na mayroon siya. Pilit ipinapakita ni Claris sa loob ng mansyon ang pagiging kalmado at maayos. Ngunit sa tuwing lalabas siya para sa day off, sa bawat paghakbang niya palabas ng gate, tila lumalabas din ang tunay niyang katauhan.

Isang inang may mabigat na pasanin sa puso at kaluluwang unti-unting kinakain ng takot at pagod. Iyun ang araw na pinakaasam-asam niya hindi para mamasyal o magpahinga kundi para muling makita ang anak niyang si Liana. Naglakad si Claris mula sa may kanto. Palayo sa mayayamang bahay at papalapit sa mga tagpi-tagping barong-barong sa tabi ng Riles.

Ang putik sa eskinita ay halos hanggang sakong ngunit sanay na siya. Bitbit ang isang maliit na echobag na naglalaman ng tinabing pagkain mula sa kusina ng mansyon. Tinapay, sinigang, ilang prutas at mainit pang sabaw sa thermos. Dahan-dahan siyang pumasok sa isang bahay na gawa sa pinagtagpit pinyero. May kurtinang pinagsama-samang lumang bedsheet bilang pinto.

Lumang electric fan ang nagsisilbing aircon ng kabahayan at sa loob nito nakahiga ang batang siana. Maputla, may tubo sa ilong at may oxygen tank sa gilid na hindi palaging may laman. Anak! Malumanay na tawag ni Claris habang hinahaplos ang buhok ng bata. Mama! Sagot ni Liana. Pilit ang ngiti sa kabila ng halatang panghihina.

May pasalubong ako sao. Gusto mo ng saging o yung tinolang manok kahapon? Pinola po. Mahina ngunit masiglang sagot ni Liana. Habang sinusubuan ng kanyang ina, pinagmamasdan ni Liana ang mukha ni Claris. Ma, bakit po lagi kang pagod pag andito ka? Napangiti si Claris kahit may luha na sa gilid ng kanyang mata.

Kasi binubuo mo ang lakas ko, anak. Pero minsan kailangan ko munang mapagod para mayibigay sa’yo. Sa labas ng maliit na bintana ng bahay, may isang SUV na nakaparada sa di kalayuan. Sa loob nito, nakaupo si Don Celso, nakasumbrero, nakasalamin, at pilit itinatago ang kanyang pagkatao. Isang sadyang pagpapanggap upang personal niyang matunghayan ang katotohanan.

Hindi niya ipinaalam kahit kay Greg ang kanyang balak na siya mismo ang sumunod kay Claris. Gusto niyang maramdaman, makita at saksihan ng buong-buo ang dahilan sa likod ng mga kilos nito. Hindi niya inaasahan ang mabubungaran. Akala niya’y may ibang lalaking sinasalubong o baka’y may negosyo sa gilid na itinatago sa kanya.

Ngunit ang natatnan niya ay isang bahay na tila hindi karapat-dapat tirhan ng kahit sinong tao lalong-lalo na ng isang batang may sakit. Ang dating malamig at istriktong puso ni Don Celso ay biglang tila piniga at pinakuluan nang makita ang manipis na katawan ni Liana at kung paano mumingiti ang bata sa isang mangkok ng sabaw na para bang iyon na ang pinakamasarap na pagkain sa mundo.

Napasandal siya sa upuan ng sasakyan. Hindi makapaniwala sa kanyang nakikita. Ganito na ba talaga ang agwat ng mundo ng mayaman at mahirap mahina niyang bulong sa sarili? Samantalang ang simpleng sabaw ay kayang magbigay ng galak sa batang ito. Samantalang sa bahay ko itinatapon na lang ‘yun ang iba. Habang pinagmamasdan pa rin ang mag-ina, naalala niya ang sarili niyang pamangkin na si Ella, anak ng kanyang yumaong kapatid na babae.

Noon ding edad ni Liana n tinala ito sa ospital dahil sa lukimya. Sa kabila ng lahat ng pera at koneksyon niya noon, hindi niya naisalba ang bata. Tumigil ang mundo niya noon at mula noon, natutunan niyang bumukod, mamuhay ng mag-isa at umiwas sa anumang emosyon na maaaring magpakita ng kahinaan. Munog ngayong gabi sa gitna ng simpleng barong-barong, muling bumalik ang emosyon at hindi siya handa.

Sa loob ng bahay, matapos kumain Liana, nagsimulang magkwento si Claris. Anak, sa trabaho ni mama may isang mabait na boss. Hindi siya pala ngiti pero mabait siya. Tahimik. Alam mo ba anak? May pagkakataon gusto ko sanang tanungin siya kung pwede akong mag-loan para sa gamot mo. Pero natatakot ako. Bakit po? Kasi hindi ako sigurado kung papayag siya.

Ayokong isipin niya na ginagamit ko lang yung trabaho para sa personal kong kapakanan. Kaya nag-iipon na lang ako ng paisa-isa. Tinitiis ko. Tumingin si Liana sa kanyang ina. Mama, kahit mahirap tayo, masaya ko na ikaw ang mama ko. Hindi na napigilan ni Claris ang luha. Yumakap siya sa anak. Mahigpit.

Habang sa labas, pinunasan ni Don Celso ang salamin ng kanyang mata. Hindi alam kung pawis o luha ang bumaba mula sa gilid ng kanyang mata. Ilang minuto pa, lumabas na si Claris. Dala na ang ilang basong lalagyan at mga gamit panglinis. Bago siyang lumayo, muling lumingon sa maliit na bahay. Two pumuntong hininga. Tapos ay tuluyan ng naglakad palayo.

Hindi niya alam na ilang hakbang sa likod niya ay nandoon si Don Celso. Sinusundan ang kanyang bawat hakbang hindi bilang amo kundi bilang isang taong hindi na kayang ipikit ang mata sa isang mundong hindi niya kilala noon. Sa pagbalik ni Claris sa mansyon, dala niya ang pagod ngunit hindi nawawalang pag-asa. Samantalang si Don Celso mula sa loob ng kanyang opisina, buong gabi na hindi makatulog, paulit-ulit sa isip niya ang larawang nakita niya.

Isang payat na bata, isang ina na lumalaban at isang tahanang halos bumagsak ngunit punong-puno ng pagmamahalan. At doon niya napagtanto may mga kayamanang hindi kayang tumbasan ng kahit anong deposito sa bangko. May mga kwento sa likod ng bawat tahimik na tao at may mga lihim na kapag natuklasan hindi lang basta nagpapabago ng pananaw kundi nagpapabago ng puso.

Ang gabing iyon. Matapos masaksihan ni Don Celso ang tunay na kalagayan ni Claris. At ng anak nitong si Liana, ila may kung anong tumusok sa kanyang dibdib na hindi niya maipaliwanag. Matagal na siyang sanay sa lungkot. Matagal na rin siyang bihasa sa paglimot. Pero sa gabing iyon, habang nakahiga siya sa loob ng malawak niyang silit, nakatitig lamang siya sa kisame, tahimik, ngunit may sumisigaw sa loob ng kanyang isip.

Hindi niya maalis-alis sa guni-guni ang payat na katawan ng bata. Ang mahigpit na yakap ng isang inang halos sumabog sa pag-aalala at ang ngiti ni Claris kahit puno ng lungkot ang mga mata nito, kinadukasan, maaga pa lang ay bumaba na siya para kumain ng agahan. Hindi niya ito karaniwang ginagawa. Karaniwan ay pinapasok na lang sa silid ang pagkain niya.

Ngunit ngayon may kung anong pagtutulak sa kanya na gustong makita si Claris. At tulad ng inaasahan, naroon si Claris sa kusina. Tahimik na naghihiwa ng sibuyas habang pinakukulo ang sabaw ng bulalo. “Magandang umaga po, sir.” Mahinang bati nito ng mapansin ang presensya ng amo. Tiningnan lang siya ni Don Celso saglit tapos ay tumango.

“Bulalo ang almusal,” tanong niya. Halos walang emosyon sa tinig. “Opo, sir.” Na-request po ni Mang Ramon kagabi. Sabi po niya, “Gusto niyong mainit na sabaw na yong araw.” Hm. Maikling tugon ng bilyonaryo. Tahimik ang buong kusina habang nagkakape si Don Celso at nagsimulang kumain. Si Claris naman ay patuloy sa paghahanda ng mga side dish.

Ngunit paminsan hindi maiwasang mapansin ni Claris na tila binabagalan ni Don Celso ang pagkain. Para bang may gustong sabihin o baka naman siya lang ang nag-iisip ng sobra. Pagkaalis ng ibang staff, lumapit si Don Celso habang hawak ang isang papel mula sa kanyang bulsa. Inilapag niya ito sa mesa. Clariis, wika niya.

Kilala mo ba ang ospital na to? San Jose Memorial sa Sampalop. Napalingon si Claris. Halatang nagulat. Opo, sir. Doon po ako minsang nagpadala ng resulta ng blood test ng anak ko. Bakit po? Doon ko naisip ipa-check yung kakilala kong pedya cardiologist. Mas maayos ang assessment nila kaysa sa mga health center.

Gusto kong ipa-second opinyon ang kondisyon ng anak mo. Nanlaki ang mata ni Claris. Halatang naalimpungatan sa narinig. Sir, salamat po pero hindi ko po alam kung paano. Ayoko pong makaabala. Baka po akalain ng iba na. Wala dapat alalahanin. Sabat ni Don Celso. Malamig munit matatag. Walang ibang makakaalam. Hindi kita tinutulungan dahil naaawa ako.

Gusto ko lang malaman kung may magagawa pa. Iyun lang. Hindi na nagsalita si Claris. Pilit niyang pinipigilan ng luha ngunit kita sa mga mata niya ang emosyon. Yumuko siya at mahinang tumango. Maraming salamat po sir. Hindi ko po ito makakalimutan. Simula noon, naging maingat si Don Celso sa bawat kilos niya. Hindi siya nagpakita ng sobrang atensyon kay Claris sa harap ng ibang staff.

Ngunit sa likod nito, tahimik siyang nagpapadala ng tulong. Isang gabi, pinuntahan niya ang ospital kung saan dinala si Liana at doon niya personal na kinausap ang doktor. Hindi siya nagpakilala bilang amo ni Claris. Sa halip, isang kakilala lang na gustong tumulong. Ang kondisyon ng bata ay treatable pero may urgency.

Kung mapapatingnan sa mas maayos na pasilidad, may chance siyang maka-recover ng maayos. Kailangan lang ng regular na gamot at obserbasyon. May posibilidad ng operasyon pero hindi agad-agad mahalaga ang nutrisyon at pahinga. Paliwanag ng doktor. Paglabas ng ospital, tumayo si Don Celso sa gilid ng gate at tinanaw ang langit.

Panginoon, mahina niyang bulong. Kung may halaga pa ang yaman ko, sana ito na ang dahilan. Ngunit habang lumalalim ang pagtulong niya kay Claris at Liana, hindi niya namamalayang unti-unti na ring naaapektuhan ang sarili niyang damdamin. Bawat text ni Clarice na, “Salamat po, sir.” Bawat update na okay na po ang gamot ni Liana ay tila may kung anong kirot at ligayang sabay na pumapasok sa kanyang dibdib.

Hindi niya maintindihan kung ito ba’y malasakit lamang bilang isang amyo o may mas malalim pa. Habang si Claris naman bagam’t nagpapasalamat ay mas lalo lang nagiging mailap. Ayaw niyang umasa, ayaw niyang masanay, ayaw niyang masira ang manipis na linya ng propesyon at personal. Sa gabi, habang pinapatulog si Liana, ibinubulong niya sa sarili.

Baka hindi ito magtagal. Baka bukas mag-iba ang ihip ng hangin. Kaya ngayon pa lang huwag na akong umasa. Ngunit isang araw habang pabalik na si Claris sa mansyon mula sa ospital, nakasalubong niya si Lety sa hallway. Uy, kumusta ang anak mo? May ngiting, may halong panunukso at sarkasmo. Hindi siya umimik.

Nagpatuloy lang sa paglalakad. Ngunit alam niyang may nanonood. Si Mang Ramon tahimik sa may gilid ng hagdan tila binabasa ang bawat kilos niya. At sa gabing iyon, nagsimula ng kumalat ang bulong-bulungan. Na kaya raw may espesyal na trato si Claris ay dahil sa ugnayan ni O sa among lalaki na baka raw may relasyon na baka ginagamit lang niya ang sakit ng anak para sa simpatiya.

Lahat ng iyon ay piniling kimkimin ni Claris. Ngunit ng gabing iyon, habang inaayos niya ang gamit sa kwarto, lumapit si Don Celso at binigtas ang mga salitang hindi niya inaasahan. Kung may nagsasabi ng masama tungkol sa’yo, huwag mong intindihin. Alam ko kung sino ka. Napatingin siya bakas sa mukha ang halo ng gulat at pasasalamat.

Ngunit sa likod ng lahat ng iyon ay ang dahan-dahang pagbuo ng isang damdaming hindi kayang itago ng mata. Isang damdaming maaaring magdulot ng tuwa o mas malalim pang sakit. At habang natutulog na si Liana sa maliit nilang tahanan sa tabi ng Riles, si Claris naman ay tahimik na nananalangin sa Diyos. Panginoon, kung may kabutihan man sa puso ng paong yon, sana huwag niya akong pabayaan.

Ayokoing dahilan ng kahit anong gulo. Ayokong umasa pero salamat po kahit sandali naramdaman kong hindi ako mag-isa. Mula ng masilayan ni Don Celso ang kalagayan ni Claris at Liana, tila may mga bagay na unti-unting nababago hindi lamang sa paligid ng mansyon kundi pati na rin sa kanyang personal na buhay. Hindi ito agad-agad nahalata sa mga kasambahay.

Ngunit sa bawat araw na lumilipas, may mga simpleng detalye sa pamamalakad ng bahay na nagsasalita ng malaking pagbabagong hindi sinasadya. Isang umaga habang naghahanda si Claris ng agahan sa kusina, napansin niyang wala na ang ilan sa mga mabibigat na gawaing bahay na karaniwang naka-assign sa kanya.

Dati siya ang tagalinis ng mga lababo sa itaas, tagapunas ng mga bintana sa veranda at taga ng mga kahon sa basement tuwing may delivery. Ngunit ditong linggo, napansin niyang si Leti na ang gumagawa ng mga iyon habang siya ay tilang iniiwang abala lamang sa mas magaang trabaho, paghihiwa ng sangkap, paglilinis ng kusina at paminsang pag-aayos ng bulaklak.

Uy, Claris, napapansin ko lang ha. kantiaw ni Leti habang may hinuhugasang pinggan parang may favoritism na dito sa bahay. Aba, yung trabaho mo noon amin na ngayon. Ewan ko na lang kung bakit. Bumiti lamang si Claris. Hindi pinatulan ang panunuks hindi siya nagtanong. Hindi rin siya nagtaka. Basta ang alam niya ang bawat araw na hindi siya pagod ay isang karagdagang oras ng lakas na mailalaan niya sa kanyang anak sa tuwing day off.

At yun lang ang mahalaga sa kanya. Sa kabilang dako naman, si Don Celso ay palihim na nagpadala ng groceries sa barong-barong nina Claris at Liana. Ipinadaan niya ito sa isang delivery service na hindi naglalaman ng pangalan na nagpadala. Nandoon ang gatas, prutas, vitamins at ilang pak ng gamot na nireseta ng doktor.

Nang dumating ang kahon, halos maluha si Claris sa galak. “Liana, tingnan mo to oh!” sigaw niya habang inaangat ang mga laman. “May gatas ka na ulit. May gamot ka pa hanggang isang buwan. Galing po ba yan kay Mama Cell?” inosenteng tanong ng bata. tinutukoy ang iniimbentong pangalan na ginagamit nila sa mga kwento ni Claris tungkol sa isang enkantadong ina.

Baka nga anak, sagot ni Claris, pilit na itinatago ang kilig sa likod ng pangamba. Hindi niya alam kung sino ang nagpadala pero alam niyang walang ibang may kakayahan kundi ang kanyang amo. Hindi siya mangmang. Alam niyang walang taong basta-basta na lang magpapadala ng mga mamahaling bitamina. sa isang tagilid na bahay sa tabi ng Riles. Maliban na lang kung galing ito sa isang taong may malasakit.

Sa loob ng mansyon, naging kapansin-pansin din na mas madalas nikipag-usap si Don Celso Tay ClariS. Hindi bilang amo sa kasambahay kundi parang isang kaibigan. Minsan habang sabay silang nasa Hardin, tinanong niya, “Ito, guro ka raw dati?” “Opo, sir.” Mahinhin na sagot ni Claris habang pinapalitan ang tubig ng mga bulaklak sa pasok.

“Anong pakiramdam ng maging guro? Masaya ba?” “Masaya po. Mahirap pero rewarding. Lalo na kapag nakita mong nagbabago ang mga bata. Kapag natututo sila hindi lang sa aralin kundi sa ugali. Para ka na ring magulang ng marami. Tumango si Don Celso tila may malalim na iniisip. Kaya siguro ganon ka magmahal sa anak mo.

Hindi lang parang ina, parang guro rin. Nag-init ang mukha ni Claris sa hiya. Hindi niya inaasahang alam ni Don Celso ang ganung detalye. Pero hindi na siya nagtanong pa. Sa halip, humiti lang siya at bumalik sa pag-aayos ng halaman. Hindi niya namalayang napatingin si Don Celso sa kanya. isang titig na hindi mapanghusga kundi puno ng respeto.

Makalipas ang ilang araw, tinawagan ni Don Celso ang isang kaibigan niyang principal sa isang eksklusibong private school sa Quezon City. isang lumang kaibigan na palagi niyang tinutulungan sa mga fundraising at scholarship events. Ibinahagi niya ang istorya ni Claris ngunit hindi niya sinabi kung sino talaga ito. May kakilala ako. Wika niya sa telepono.

Magaling magturo, may lisensya at may magandang track record. Problema lang kasalukuyan siyang main sa bahay ko. Pero kung mabibigyan mo siya ng pagkakataon na magturo tuwing Sabado lang, baka makatulong ito sa pagbangon niya. Anong pangalan? Tanong ng principal. Claris Reyez. Subukan mo siyang kausapin.

Makikita mo ang sinasabi ko. Kinabukasan, Inawag ni Don Celso si Claris sa study room. May kaibigan akong principal. Nagpapahanap sila ng part-time na guro tuwing Sabado para sa literacy program ng mga batang hindi makapag-aral. Pwede kitang i-refer. Hindi kita pipilitin. Pero kung gusto mong makabalik sa larangan mo, ito na siguro ang simula.

Hindi nakasagot agad si Claris. Nanginginig ang kamay niya habang hawak ang papel na may address at contact number ng paaralan. Sir, hindi ko po alam kung kaya ko pa. Matagal na po akong hindi nagturo. Tiwala ako sa’yo. Sagot ni Don Celso. Diretso ang tingin. Tumango si Claris. Bagamat bakas sa mukha ang kaba.

Ngunit sa loob-loob niya, muling nabuhay ang isang parte ng kanyang pagkatao na matagal ng pinatay ng kahirapan. Ang pangarap. Nang sumunod na Sabado, pumasok siya sa paaralan at sinalubong ng mga batang nagsisiksikan sa ilalim nung silid aralan. Hindi niya inaasahan ang mainit na pagtanggap. At nang siya’y muling humawak ng chalk, humarap sa blackboard at narinig ang ingay ng mga batang sabik matuto, doon niya muling nadama na buhay pa pala siya.

At sa bahay nila si Riles, sinabi ni Claris kay Liana, “Anak, si mama nagtuturo na ulit. Unti-unti bumabalik ang dati nating buhay. Ngumiti si Liana, hawak ang lumang laruan. Sabi ko sao ma, babalik ang saya kasi mabait si Mama Cell. Sa isang silid ng mansyon, habang binabasa ni Don Celso ang newspaper, hindi niya mapigilang mapangiti nang maalala ang mukha ni Claris habang ikinukwento ang pagiging guro.

At sa ngiting iyon, naroroon ang tahimik na pag-asang baka. Kahit papaano may mabuting naidudulot ang kanyang pagkatao sa isa pang nilalang. Lumipas ang mga linggo at ang dating malamig na atmosfera sa loob ng mansyon ni Don Celso ay unti-unting nagkakaroon ng ibang kulay. Hindi lang dahil sa mga bulaklak sa hardin na mas madalas ng inaasikaso ni Claris kundi dahil na rin sa mas magaan na pakikitungo sa kanya ng mismong may-ari ng bahay.

Ngunit kung may isang bagay na hindi maiiwasan sa ganitong sitwasyon, iyon ay ang inggit at paninira mula sa mga taong hindi kayang sukmurain ang biglaang pagbabago ng ihip ng hangin. Isang gabi habang naghuhugas ng mga baso si Lety, lihim siyang nakamasid kay Claris. Nakausap si Don Celso sa may Garden Veranda. Hindi niya marinig ang usapan pero sapat na ang tanawin.

Ang amo nila na noon ay halos hindi pinapansin kahit sino sa kanila. Ngayon ay tila mas interesado pa sa simpleng katulong kaysa sa kanila na matagal ng naninilbihan. Ha? Aba-aba, bulong ni Lety sa sarili. Mukhang iba na talaga ang panahon. Dati kung sino ang tahimik, siya ang palaban ngayon. Hindi niya ito pinalampas.

Kinausap niya si Ruzelle, isa sa mga laundry staff, habang nagpapainga sa Dirty Kitchen. Napansin mo ba si Claris? Parang sobra ng panatam sa sarili. Laging kasama ni Don Celso. Hindi kaya? Baka naman mabait lang talaga si Sir tugo ni Roselle nag-aalangan. Mabait? Sa tagal ko dito, ngayon lang ako nakakita sa kanya ng ganyan.

Tingin mo kung sino lang talaga yung may tinatagong pakulo ‘ ba? Singal ni Lety sabay tagay ng kape. Saan ka ba nakakita ng katulong na biglang binigyan ng schedule para makapagturo pa sa labas? O ‘ kaya inagamit lang niya yung anak niya para kaawaan. Sa kabilang dako, si Mang Ramon ay tahimik lamang ngunit hindi lingid sa kanya ang mga usap-usapan.

Matagal na siyang nasa mansyon at matagal na rin niyang kilala si Don Celso. Hindi niya alam kung ano ang intensyon ng amo ngayon pero ramdam niyang may pinipigil itong damdamin. Isang uri ng emosyon na hindi basta-bastang ipinapakita ng isang lalaking sanay magtago ng kanyang sarili sa mga dingding ng kayamanan.

Minsang nag-cruise ang landas nila ni Claris sa pantry. Tahimik lang silang dalawa ngunit hindi mapigilang magsalita ni Mang Ramon. Claris, may mga dapat kang bantayan. Hindi lahat ng tahimik ay wala ng naririnig. Napatingin si Claris sa kanya. Pop. Maraming mata, maraming bibig. Hindi lahat ay matutuwa sa mga nangyayari ngayon.

Lalo na kung may nababago sa sistema. Wala po akong ginagawang masama Ramon. Sagot ni Claris. Diretso ang mata. May galit man sa akin, sana po ay hindi dahil sa pagiging totoo ko sa ginagawa ko. Tumango lang si Ramon at umalis. Ngunit sa loob ng kanyang isipan, alam niyang hindi lang basta inggit ang namumuo, may posibilidad ng paninira at ayaw niyang maging saksi sa isang gulong posibleng lumala.

Isang umaga habang nasa front porch si Don Celso, lumapit si Lety dala ang isang envelope. Sir, may gusto lang po akong ipakita. Hindi ko ho ito intensyong sirain ang sino man. Pero bilang empleyado niyo po ng halos pitong taon, nararapat lang pong ipaalam ko sa inyo ang nalaman ko. Binuksan ni Don Celso ang envelope. Sa loob ay may ilang printed na screenshot mula sa Facebook.

Larawan ni Clevis kasama ang isang batang babae na si Liana at ang caption sa anak kong lumalaban kahit sa gitna ng hirap. Mahal na mahal ka ni mama. Sunod ay mga comment ng ilang kapwa guro ni Claris noong nasa probinsya pa ito na nagsasabing sana makabalik ka sa pagtuturo, ma’am Claris. At sayang ang talino mo, napakabait mong guro.

Sir, ayoko pong maging chismosa. Dagdag ni Lety. Pero tingin ko ho hindi lang basta katulong si Claris. At bakit ho niya tinatago sa inyo yung tungkol sa anak niya? Baka po may agenda ho siya. Baka ginagamit lang ho kayo para sa pansariling dahilan. Tahimik si Don Celso habang binabasa ang mga patel. Walang ekspresyon. Wala ring komentaryo.

Makalipas ang ilang sandali, nagsalita siya, “Hindi mo na kailangang mag-alala, Lety. Kilala ko si Claris. At kung may kailangan akong malaman, siya mismo ang magpapaliwanag.” Namutla si Letti. Hindi niya inasahan ang reaksyon ng amo. Sa halip na magalit, ila mas lalo pang tumibay ang tiwala nito sa babae. Tahimik siyang umatras.

Ramdam ang pagkakabigo sa kanyang layunin. Samantala, habang si Claris ay nasa classroom ng mga batang tinuturuan tuwing Sabado, nagpaabot ng mensahe ang principal sa kanya. “Ma’am Claris, may nag-email sa school na nagsasabing hindi raw kayo dapat pinagtuturo dito. Hindi raw kayo karapat-dapat dahil isa raw kayong katulong lang.

” Nanlamig si Claris. “Ma’am, totoo po kasambahay po ako ngayon. Pero hindi po ibig sabihin non ay wala na akong karapatang magturo. Hindi naman namin sinushat ang kakayahan ng guro sa kasalukuyan niyang trabaho. Ang importante marunong kang magbahagi at mahal ka ng mga bata. Wala kaming balak paapekto.

Napaupo si Claris habang pinagmamasdan ang mga batang nagsusulat ng kanilang pangalan sa notebook. Napaluha siya sa tahimik. Sa kabila ng lahat, may mga taong naniniwala pa rin sa kanya. N gabing iyon, pag-uwi niya sa barong-barong, sinalubong siya ni Liana na may hawak na munting card. “Mama, gawa ko ‘to.

” Sabi sa school, gumawa daw ng letter para sa taong gusto naming pasalamatan. Binasa ni Claris ang sulat. Salamat mama kasi hindi ka sumusuko. Gusto kong lumaki na katulad mo. Gusto kong maging guro tulad mo. At gusto ko rin sana makilala si Sir Celso at sabihing, “Salamat sa pagtulong sa atin.” Napayakap si Claris sa anak.

Sa gitna ng lahat ng paninira, bulong at pagdududa heto ang anak niya buo pa rin ang paniniwala. At para sa kanya iyun ang tanging dahilan kung bakit kailangang magpatuloy. Sa totoo lang, hindi siya kailan man humingi ng espesyal na trato. Pero kung may dahilan mang pinipili siyang pabura ng pagkakataon, iyon ay dahil pinili niyang magmahal ng tahimik, magsakripisyo ng hindi humihingi ng kapalit at manatiling tapat kahit pa siya na ang ginugupo ng mundo.

Habang lalong lumalalim ang taglamig ng disyembre sa lungsod, tila kabaligtaran naman ang unti-unting pag-init ng ugnayan nina Claris at Don Celso. Hindi ito isang relasyong basta na lamang sumulpot o pinilit. Sa halip, ito ay nabuo mula sa mahabang panahon ng katahimikan, obserbasyon at pag-unawa sa isa’t isa.

Isang uri ng koneksyon na hindi inamin ng mga salita ngunit unti-unting ipinapakita sa bawat simpleng kilos. Isang umaga habang inaayos ni Claris ang mga bagong bulaklak sa lamesa ng veranda, lumapit si Don Celso at dahan-dahang umupo sa kabilang gilid. Wala silang mahabang usapan pero naroon ang pag-unawa. Isang uri ng katahimikang hindi nakakailang kundi nakagagaan ng loob.

Ikaw ba ang pumili ng mga bulaklak na yan? Tanong ni Don Celso habang nakatingin sa mga puting lily na tila bumubuo ng katahimikan sa paligid. Opo, sir. Kanina pong umaga dadaan na sana ako sa palengke para bumili ng kamatis pero nakita ko po ‘to sa gilid ng simbahan. Bente lang po bawat tatlo.” Sagot ni Claris habang pinipihit ng dahan-dahan ang florera. Simple pero elegante.

Sabay tango ng matanda parang ikaw. Napatingin si Claris na gulat sa tinuran. Ngunit ngumiti na lang bago nagpatuloy sa kanyang ginagawa. Wala na siyang sinabi. Ngunit sa loob ng kanyang dibdib may kakaibang tibok na umalingawngaw. Hindi dahil sa kilig kundi sa pagkalito. Hindi niya alam kung paano ipapakahulugan ang ganoong pahayag mula sa isang lalaking kilala sa pagiging sarado at malamig.

Ilang araw makalipas habang naka-duty sa opisina ng principal kung saan siya nagtuturo tuwing Sabado, tinawagan siya nito. “Clari, may gusto sana akong itanong. Interested ka bang mag-ful time teaching job next school year? Kasi kung papayag ka, bibigyan ka namin ng slot. Covered na rin ang allowance, health card, pati scholarship ng anak mo kapag lumaki siya. Natigilan si Claris.

Isang bahagi ng kanyang sarili ay nagsisigaw sa tuwa ngunit ang isa ay nag-aalinlangan. Ma’am, hindi ko po alam kung kaya ko. May full time din po akong trabaho sa bahay ni sir. Sabihin mo lang, hindi naman namin pipilitin pero gusto kong malaman mong nakita namin ang galing mo. Sayang kung hindi mo maipagpatuloy. Pagkauwi sa mansyon, hindi niya alam kung papaano ipapahayag ang bagay na iyon kay Don Celso.

Ngunit tila naunahan siya. Claris, Annie Donelso habang sabay silang nagkakape sa hardin kinagabihan narinig ko na ang alok sayo ng school. Napalingon siya na bigla. Sir, hindi ko pa po alam kung tatanggapin ko. Bakit hindi? Dahil po hindi ko po alam kung papaano ko gagampanan ang lahat. May anak po akong kailangang alagaan.

May trabaho po ako rito. Ayoko pong pabigat sa inyo. Kumayo si Don Celso at tumingin sa kanya. Alam mo Claris, minsan may mga pagkakataong hindi tayo binibigyan ng sagot agad. Pero kung hindi natin susubukan, paano natin malalaman kung kaya natin? Hindi siya makapagsalita. Sa unang pagkakataon, may narinig siyang ganitong klase ng pagsuporta mula sa taong hindi niya inaakalang magbibigay nito.

Kung ako sao tanggapin mo kasi hindi palaging dumarating ang ganitong klase ng oportunidad. Kinabukasan, tinanggap ni Claris ang alok. Ngunit bilang kapalit, humiling siya ng ilang buwan pa bago tuluyang mag-ful time para makapag-ayos siya ng ibang bagay lalo na ang paglaladak ng anak niya sa isang mas ligtas na tirahan.

Nangako rin siyang mananatili sa mansyon hanggang sa makatapos ng transition. At ito’y pinayagan ni Don Celso walang alinlangan. Dahil dito, mas lalo pang naging maayos ang kanilang samahan. Tuwing Sabado, si Don Celso mismo ang nagbibigay ng pamasahe kay Claris at ng pagkain para sa buong klase ng mga bata. Minsan pa, nagpapadala siya ng school supplies na sinasabing donasyon mula sa kaibigan.

Pero alam ni Claris, galing iyon sa kanya. Habang patuloy na lumalalim ang pag-unawa ni Don Celso sa mga pinagdadaanan ni Claris, siya naman ay napapaisip kung bakit tila binibigyan siya ng mundo ng isa pang pagkakataon hindi lang para tumulong kundi para muling magmahal. Ngunit hindi niya pa rin kayang aminin ito. Sanay siyang magtago.

Sanay siyang hindi nagpapakita ng kahinaan. Samantala, si Claris naman bagamat’t masaya sa mga nangyayari ay pilit pa ring inilalayo ang sarili sa anumang damdaming maaaring magpahina sa kanya. Sa kabila ng kabutihan ni Don Celso, pilit niyang inilalagay sa isip na baka pansamantala lamang ito na baka pagdating ng araw magbago rin ang ihip ng hangin at sa ganitong uri ng buhay hindi siya pwedeng magpakampante.

Ngunit isang gabi habang nagsusulat siya sa kanyang lumang diary, isang simpleng linya lang ang naisulat niya. Hindi ko na alam kung hanggang saan ko kayang itago ang galak na nararamdaman ko. Pero ayokong mahalin ang isang taong hindi ko sigurado kung kayang ring mahalin ang isang tulad ko.

At habang patuloy ang mga simpleng araw ng pagbabahaginan ng kwento sa veranda, ng tahimik na pagsabay sa almusal at ng paminsang pagbibigay ng payo ni Don Celso sa mga personal na usapin. Unti-unti ng bumubura ang linya sa pagitan ng amo at kasambahay. Hindi man nila binibigkas ngunit ramdam sa bawat titig, bawat niti at bawat pagtitig sa katahimikan.

Dalawang mundong dati malayo, ngay’y unti-unting nagkakalapit. Sa pagitan ng yaman at hirap ng edad at karanasan, naroon ang pag-usbong ng isang damdaming hindi na kayang itanggi ng sinuman sa kanila. Mainit ang araw noon ngunit malamlam ang simoy ng hangin. Habang naglalakad si Claris papunta sa ospital, dala ang maliit na bag na may lamang gamot at isang stuff toy na paborito ni Liana.

Dalawang linggo na ang nakalipas mula ng tanggapin niya ang alok na full time teaching sa susunod na school year at lahat ay tila unti-unting gumagaan. Ngunit sa kabila na tahimik na kasiyahan, may kaba sa dibdib niya na hindi niya maipaliwanag. Pagdating niya sa pediatric clinic ng San Jose Memorial Hospital, sinalubong siya ng nurse na si Marian na kilala na niya sa dami ng balik na roon.

“Claris!” Malungkot ang tingin ng nurse. Medyo hindi maganda ang resulta ng huling checkup ni Liana. Tumawag na ang doktor. Kailangan na raw niya ng close cardiac monitoring at sa totoo lang mukhang kailangang mapaghandaan ng posibleng operasyon. Nanginginig ang kamay ni Claris habang inaalalayan si Liana papasok sa loob ng silid.

Akala ko po, akala ko po ay may panahon pa kami. May panahon pa pero hindi na ganon kahaba. Hindi sa tinatakot ka namin, Claris. Pero kung makakahanap ka ng tulong, mas mabuti kung ngayon na. Paliwanag ng nurse habang inaayos ang bip ng bata. Tahimik si Liana habang pinagmamasda ng ina. “Mama, okay lang po ako. Huwag po kayong mag-alala.” Pilit ngumiti si Clawis.

Pero sa loob-loob niya, gumuho ang lakas. Habang pinagmamasdan ang anak na may oxygen tube sa ilong, hindi na niya alam kung saan pa siya kukuha ng lakas. Sa isip-isip niya, wala na siyang maibebenta. Wala na siyang naiipon dahil lahat ng kinikita ay diretso sa gamot, pamasahe at pagkain. Lahat ng pag-asa niya ay unti-unting kinakalawang.

Kinagabihan, umuwi siya sa barong-barong nila, dala ang reseta ng doktor at listahan ng mga susunod na kailangan. Sa mesa, iniluwa niya ang mga papel habang si Liana ay tulog na. Wala siyang ibang makausap. Napalihod siya at sa katahimik na lumuhod sa sahig na gawa sa kahoy. Diyos ko, pabulong niyang wika.

Bakit parang nauubos na ako? Bakit parang binibigay mo na ang liwanag tapos bigla mo ulit kukunin? Kinabukasan, dala ang resibong may presyong hindi niya maabot. Lumapit siya sa dati niyang kaibigan na si Gene, isang co-teacher noong araw sa probinsya na ngayon ay assistant principal sa public high school.

Jean ayoko na sanang gawin to pero baka pwede akong makahiram ng kahit kaunti kahit pambiling gamot lang muna. Nagkibit balikat ang kaibigan. Claris, alam mo naman kung meron lang ako, ibibigay ko agad. Pero kita mo naman ang sistema ngayon. Lahat tayo halos kapos. Wala ka bang ibang pwedeng lapitan? Gusto niyang sagutin ng meron pero hindi niya magawa.

Ayaw niyang gamitin si Don Celso. Ayaw niyang lumapit sa kanya na parang isang pulubi. Ayaw niyang sirain ang respeto at tiwalang unti-unti pa lang nilang binubuo. Umalis siyang tahimik ngunit buo na sa loob niya ang gagawin. Isusuko na ang huling bagay na natitira sa kanya, ang singsing ng kanyang yumaong asawa. Kinagabihan, lumabas siya ng bahay ng hindi alam ni Liana.

Dumiretso siya sa isang sanglaan sa Kuuban. Hawak angaliit na pulang kahon na matagal na niyang hindi binubuksan. Nasa loob nito ang lumang wedding ring nila ni Jerome. Simbolo ng pag-ibig, ng pangarap, ng kabiguan. Isang bagay na iningatan niya ng higit sa lahat. Ngunit ngayong ang anak niya ay nasa bingit ng panganib. Kailangan niya itong ipagpalit.

“Ma’am, 5,000 lang po ang halaga nito.” Wika ng matandang lalaki sa likod ng counter. “Hindi po kasi gold yan, plated lang. Tahimik siyang tumango sabay abot ng ID. Nang makuha niya ang pera, parang pinigaan ang puso niya. Isang bahagi ng kanyang nakaraan ang tuluyan ng nawala. Ngunit wala siyang luha. Tiningnan niya ang langit at bumulong, “Jerome, patawad, kailangan ko ong gawin para sa anak natin.

” Sa kabilang banda, si Don Celso ay kasalukuyang nakaupo sa kanyang study habang binubuklat ang ilang papeles. Isang maliit na kahon ang iniabot sa kanya ng isang tauhan mula sa pawn shop na tahimik niyang binili noon pa bilang investment. Iyun ang parehong sanglaang napuntahan ni Claris. Sir, wika staff, may nagpasanla po ng wedding ring? Nandoon po sa branch natin sa Cubao.

Nakita ko po yung pangalan ng nagsangla, Claris Reyz. Nanlaki ang mata ni Don Celso. Dahan-dahan niyang binuksan ang kahon. Isang simpleng singsing may inukit sa loob. Claris and Jerome habang buhay. Hindi siya nakapagsalita agad. Matagal niyang tinitigan ang singsing. Parang biglang may bumalik sa kanyang ala-ala.

Ang gabi n isakripisyo ng kanyang ina ang sariling alahas upang mailigtas siya sa ospital noon sa Europa nang siya’y nagkasakit ng malubha bilang binata. Kinabukasan, sa halip na pumasok sa kanyang opisina, dumaan siya sa ospital. Doon niya muling nakita si Liana. Nakahiga at si Claris sa gilid ng kama hawak ang kamay ng anak habang naglalambing ito.

Pagkalabas ng doktor, lumapit siya sa pinto at marahang kumatok. Nagulat si Claris sa pagdating niya. “Sir, anong ginagawa niyo rito?” Tahimik si Don Celso. Inilabas niya ang pulang kahon at iniabot sa kanya, “Huwag mong isuko ang bagay na may kwento. Kung kailangan mo ng tulong, sabihin mo, huwag mo akong takasan. Nanatili sa ere ang katahimikan.

Unti-unting tumulo ang luha ni Claris. Inabot niya ang kahon at niyakap ito sa dibdib. Patawad po, sir. Hindi ko po alam kung paano hihingi ng tulong. Ayokong maging pabigat. Lumapit si Don Celso at inilagay ang kamay sa balikat niya. Claris, hindi mo na kailangang magsalita ng kahit ano. Minsan sapat na ang katotohanang lumalaban ka at sa puntong iyon muli siyang tumingin sa anak na tahimik na natutulog sa kama.

Sa dami ng sakit, pagod at sakripisyong kanyang pinagdaanan, naramdaman niyang may Diyos pa rin palang naglalagay na mga taong handang damayan ka kahit hindi mo hinihingi. Mula ng ibalik ni Don Celso ang singsing na isinangla ni Claris, tila nagbago ang ihip ng hangin sa pagitan nila. Hindi na ito basta relasyong amo at katulong ni hindi na lang ito ugnayan ng pagtutulungan.

Sa gitna ng mga tahimik na gabi sa ospital, sa pagitan ng mga tanong na hindi maibulalas at mga pangyayaring mas mabilis kaysa sa takbo ng oras, may isang bagay na unti-unting sumisibol, pagmamalasakit na mas malalim pa sa awa at pagting mas totoo pa sa respeto. Dalawang linggo ng nasa ospital si Liana.

Sa mga araw na iyon, hindi na halos umuuwi si Claris sa barong-barong nila. Nakahiga siya sa upuang bakal, nakaalalay sa bawat paghinga ng tanak at umiiwas sa mga tanong ng ibang pasyente. Hindi niya na rin nababalikan ang kanyang weekend teaching sa paaralan. Ang tanging importante ngayon ay ang buhay ng kanyang anak. Ma’am Claris, wika ng doktor isang hapon habang hawak ang medical chart ni Liana.

Nakausap na namin ang pediatric surgeon sa kabilang wing. Ire-refer na po natin si Liana para sa cardiac evaluation. Hindi pa po tayo tiyak kung kailan ang operasyon pero dapat po ay ma-clear siya sa ibang kondisyon muna bago iyon. Kailangan din po nating maghanda ng mas malaking pondo. Tahimik si Claris habang dahan-dahan umupo.

Tumingin siya kay Liana na no’y mahimbing ang tulog. Doc, kung hindi po maoperahan sa loob ng buwan, anong mangyayari? Nagtigil ang doktor saglit. May panganib na tuluyang bumagal ang tibok ng puso niya. Hindi ko po kayo tinatakot, Claris. Pero gusto ko lang pong maging totoo. Kailangang mapaghandaan na nating lahat. Nang makaalis ang doktor na napiling nakaupo si Claris, hindi siya umiyak.

Hindi siya nagsalita. Basta nakatitig lamang siya sa anak. Sa bawat hiblan ng buhok nito sa payat na braso. Sa mukha nitong parang ayaw ng bumitaw pero pilit pa ring lumalaban. Parang siya. Parang silang dalawa. Sa labas ng ospital nasa sasakyan si Don Celso. Nakatingin siya sa kalendaryo sa kanyang telepono. May tinawagan at maya-maya pa ay bumaba ng kotse at dumiretso sa administrator ng ospital.

Gusto ko lang linawin kung sakaling gusto naming ipa-priority ang operasyon ng isang bata rito, anong kailangang gawin?” tanong niya sa front desk. May bahagyang pormal na tono. Titingnan po muna ng surge ang kondisyon, sir. Pero kung handang mag-advance ng deposito ang sponsor, pwedeng i-schedule agad. “Sabihin mo sa surgeon,” wika ni Don Celso, “Isasagot ko ang unang bayad.

Sabihin mo ring huwag n banggitin ang pangalan ko sa pasyente. Confidential lahat. Noted po sir. Kinagabihan habang nakaupo si Claris sa gilid ng kama ni Liana. Dumating ang isang nurse at iniabot sa kanya ang medical update sheet. Ma’am, good news po. I-schedule na raw si Liana for Cardiac Prep. May nag-sponsor po ng initial deposit para sa preof.

Napalingon si Claris. Halatang gulat po. Sino po? Confidential po raw ma’am. Basta pinapasa lang po namin ang impormasyon. Hindi siya nakagalaw sa kinauupuan. Sa dibdib niya may halo ng kaba at pasasalamat. Gusto niyang maniwala na si Don Celso ang gumawa non pero ayaw niyang agad-agad umasa. Umiling na lang siya saka bumalik sa pagbabantay sa anak.

Bago ang gabi habang pinapalitan ng oxygen tube si Liana, dumilat ito at tumingin sa kanyang ina. “Mama! Mahina ang tinig ng bata. Pag gumaling po ako, pupunta po ba tayo sa beach? Syempre naman, anak, gagaling ka. Magpapahinga lang sandali ang puso mo pero babalik ang lakas mo. At pagkatapos noon, bibilhan pa kita ng salbabida. Pwede pong may hugis dolphin.

Oo anak, Dolphin. Pink kung gusto mo. Natawan ng mahina si Liana pero agad itong inubo. Agad na lumapit si Cleris. Niyakap ang anak at pinunasan ang labi. Nang lumabas siya ng kwarto upang kumuha ng tubig, naroon si Don Celso sa hallway nakasandal sa pader. Sir, mahina niyang bati.

Kayo po ba? Hindi siya pinatapos ni Don Celso. Hindi na mahalaga kung sino. Ang mahalaga tuloy ang operasyon. Yan ang dapat mong tutukan na yon. Napayuko si Claris. Salamat po sa lahat. Tahimik si Don Celso. Ngunit bago siyang umalis, nagsalita siya ng bagay na hindi niya akalaing mabibigkas niya. Clariis, minsan may mga taong hindi natin akalaing makakaramay natin sa laban.

Hindi dahil sa awa kundi dahil sa paghanga. Hindi na siya lumingon pa at tuluyang umalis. Naiwan si Claris. Hawak ang boteng tubig ngunit hindi niya naisip uminom. Sa halip, nakatingala lang siya sa kisame ng ospital habang pinipigilan ng luha na gustong pumatak. Sa sumunod na araw, dinala si Liana sa ICU PEP area.

Bago ito ipasok sa operating room, mahigpit na hinawakan ni Claris ang kamay ng anak. Anak, nandito lang si mama. Laban lang ha. Para sa beach, para sa dolphin at para sa mga pangarap mo. Ma, babalik po ako. Bulong ni Liana. at dinala siya ng mga nurse sa loob ng operating room. Habang si Claris ay naiwan sa labas, yakap-yakap ang bag ng anak at tahimik na nanalangin.

Lumipas ang mahigit dalawang oras. Sa bawat minutong lumilipas, ang puso ni Claris ay tila. Ma’am Claris, successful ang operasyon. Mahina pa siya ngayon pero ligtas na siya. Makakabangon siya. Bumagsak si Clar sa upuan. Tulala. Pagkatapos ay tuluyang bumagsak ang mga luha. Sa kabila ng lahat, sa gitna ng unos, nandoon pa rin ang Diyos.

At sa katahimikan ng ospital na iyon, habang unti-unting lumilinaw ang bukas, alam niyang hindi siya nag-iisa. At alam din niya kahit hindi pa niya ito tahasong tinatanggap na ang taong lihim na dumamay sa kanya ay hindi na lang basta amo. Isa na itong bahagi ng kanyang pagbangon ng kanilang muling paghinga. Ilang araw matapos ang matagumpay na operasyon ni Liana, unti-unti na itong nakapagpapakita ng lakas.

Muling bumalik ang kulay sa kanyang mga pisne at sa bawat ngiti niya sa ina, parang may bagong umagang ibinubulong sa mundo ni Claris. Gabi-gabi habang tahimik silang man-ina sa ospital, palagi siyang nagpapasalamat sa Diyos sa mga himala ng kabutihan at mga taong ipinapadala para iligtas sila sa gitna ng kawalang pag-asa.

Sa kabilang dako, si Don Celso ay pilit ibinabalik ang normal na takbo ng kanyang araw. Ngunit sa kabila ng kanyang pagpupumilit na bumalik sa mga business meetings at boardroom decisions, may bahagi ng kanyang isip naiwan sa silid hapunan ng ospital sa bawat mahinang tawa ni Liana at sa tahimik na lakas ni Claris. Bawat gabing wala siya roon ay tila may kulang.

May ingay ng katahimikan na hindi niya maipaliwanag. Isang linggo matapos makalabas ng ICU si Liana, inanyayahan ni Don Celso si Claris para sa isang simpleng meryenda sa garden ng kanyang mansyon. Isang setting na bihirang gamitin maliban na lamang sa mga espesyal na panauhin o pribadong oras ng may-ari.

Pagdating ni Claris, suot ang simpleng asul na blusa at itim na palda, hindi niya inaasahan ang inabutan niya. Isang bilog na mesa, may puting mantel, pinapalibutan ng mga halaman at may dalawang tasa ng mainit na tsokolate. Umupo ka ni Don Celso may bahagyang ngiti. Hindi ito pormal. Gusto ko lang makausap ka.

Tahimik siyang naupo. May kabang humahampas sa kanyang dibdib ngunit pinilit niyang ipakita ang pagkakapanatad. Tiningnan niya ang mga bulaklak sa gilid. ang hangin na humahaplo sa kaniyang buhok at ang lalaking nakaupo sa kaniyang harapan. Isang bilyonaryong tilaanayo’y ibang tao. Naisip ko lang panimula ni Don Celso habang pinaiikot ang tasa sa kanyang palad na matagal na rin tayong magkakilala.

Pero ngayon lang tayong nagkaroon ng pagkakataong umupo at magkwentuhan. Hindi dahil sa trabaho kundi dahil gusto lang. Mumiti si Claris ngunit hindi agad nagsalita. Hindi ko po akalaing darating ang araw na makakaupo ako rito. Noon iniisip ko lang makaraos ng isang araw sa mansyon. Ngayon parang ibang mundo na.

Marami na ang nagbago,” tugon ni Don Celso. At totoo, ako man ay nagulat sa sarili ko, pero hindi ko mapigilan ang sarili kong humanga sa tapang mo, sa pananahimik mo, sa paraan mo ng pagmamahal sa anak mo. Hindi napigilan ni Claris ang bahagyang pagtingin sa kanyang mga kamay na magkakapatong sa kanyang kandungan. Sir, maraming salamat po sa lahat ng ginawa ninyo.

Sa tulong sa ospital, sa operasyon ni Liana. Alam ko pong kayo yun kahit hindi niyo po aminin. Tahimik si Don Celso. Hindi siya umamin, hindi rin siya tumanggian lamang niya ang babae sa kanyang harapan na sa kabila ng lahat ay nanatiling marangal at buo. Annie Don Celso, kailangan lang talaga ng isang tao ng kasama.

Hindi tagapagligtas, hindi tagapagsalba, kundi isang taong makikinig. At kung may nagawa man akong tama, siguro ay yun. Nakinig ako. Hindi na napigilan ni Claris ang pagpatak ng kanyang luha. Agad niya itong pinunasan. Pilit na sinasalo ang emosyon. Pasensya na po. Hindi ko ho alam kung bakit ganito. Hindi po ako sanay na tinatrato ng may halaga. Bakit? Tanong ni Don Celso.

Sa tingin mo ba wala kang halaga? Sanay lang po akong maging background sa bahay, sa eskwelahan, sa buhay. Hindi po ako yung taong tinitingnan. Ako po yung nananahimik lang sa gilid. Nagtatrabaho, umaasa. Tumayo si Don Celso at lumapit sa kanya. Sa kamay niya may isang maliit na puting sobre.

Iniabot niya ito kay Claris. Ano po ito? Tanong ng babae. Letter of recommendation para sa fulltime teaching position sa school. Kinumpleto ko na inendorso ko saka may enclose na pundo rin para sa paunang renta sa isang mas maayos na apartment malapit sa ospital. Para kayong mag-ina ay hindi na kailangan pang bumalik sa barong-barong.

Gustong tumanggi ni Claris. Gustong sabihin na kaya pa niyang tiisin ang lahat na hindi siya umaasa. Ngunit ngayon alam niyang hindi ito usapin ng pag-asa o paghingi. Isa itong pagkakataon ng pagtanggap. Hindi dahil mahina siya kundi dahil minsan may mga taong binibigay ng Diyos para tulungan kang lumakad muli.

Sir, mahinang sabi niya. Wala na ho akong ibang masasabi kundi maraming salamat po. Nagtagpo ang kanilang mga mata. Walang halong panliligaw, walang panako, walang pang-aakit. Isang mata lamang ng dalawang taong may matinding paggalang sa isa’t isa. At sa pitig na iyon may mga bagay na hindi na kailangang bigkasin.

Kinabukasan, ipinagpatuloy ni Claris ang pag-aasikaso kay Liana. Ngunit na yon ay may mas magaan na puso. Napayagan na silang mailipat sa isang ward na may mas maayos na bentilasyon. Nagsimula na rin siyang mag-asikaso ng mga papeles para sa panibagong tirahan. Ibinigay sa kanya ni Don Celso ang kalayaan na siya mismong ang mamili. Basta’t siya lang ang pipirma sa kontrata.

At sa bawat hakbang niya papunta sa bago nilang buhay, alam niyang may isang taong tahimik na sumusuporta sa kanya sa likod. Hindi upang kontrolin siya kundi upang bantayan siya gaya ng isang kaibigang hindi kailan man nanumbat. Sa huling araw ng linggo, habang papalubog ang araw, muli silang nagkita ni Don Celso sa veranda.

Sa pagitan ng liwanag at anino, tinanong siya nito. Kung sakali, Claris, kung sakaling darating ang araw, na handa ka ng mamahal muli. May pag-asa bang tignan mo ang isang tulad ko? Hindi agad sumagot si Claris. Tumingin siya sa langit saka sa kanyang puso. Pagkatapos ay ngumiti, “Sa tamang panahon, sir. Sa tamang panahon.

” At sa katahimikan ng dapitapo na iyon, alam nilang dalawa, hindi pa mang ngayon, pero may hinaharap silang maaaring magtagpo. At doon sa pagitan ng panahong nagdaan at panahong paparating, nandun ang respeto, ang pagmamalasakit at ang simula ng isang bagong paglalakbay. Mula noong meryenda nila sa Hardin, naging mas tahimik at magaan ang pagitan nina Claris at Don Celso.

Hindi sila kailan man nagtapat ng damdamin ngunit naging sapat na ang mga mata, ang mga kilos at ang pagbibigay halaga upang maramdaman nila ang koneksyon na matagal na palang naroroon. Hindi ito madali para sa parehong panig. Si Claris na sanay sa pagtitiis at si Don Celso na buong buhay ay itinuro sa sariling itago ang damdamin sa likod ng yaman at posisyon.

Ngunit sa pagitan ng kanilang katahimikan, isang ugnayang mas matibay pa salita ang unti-unting nabubuo. Sa mga araw na sumunod, abala si Claris sa paglipat nila ni Liana sa isang maliit munitinis at ligtas na apartment malapit sa paralan at ospital. Hindi na siya bumalik sa barong-barong. Hindi na rin niya kailangang magluto sa talan na may butas o matulog sa papalubong-bubong.

Sa unang pagkakataon sa maraming taon, may sarili siyang kisame na hindi tumutulo. May kusinang may gripo at may maliit na lamesa kung saan maaaring kumahin ng sabay ang magina. “Ma, ang bango dito.” Masayang sambit ni Liana habang inaayos ang mga laruan sa bagong kwarto. “Parang hotel.” Napatawa si Claris.

Hindi ito hotel anak pero oo mas maganda na to. Salamat sa Diyos. Nagpatuloy ang pagbabago. Nag-resign na siya sa pagiging katulong ni Don Celso. Sa maayos at personal na pag-uusap nila. Hindi siya pinaalis. Bagkos pinakawalan. Sabi ni Don Celso, “Hindi mo na kailangang manatili sa bahay ng ibang tao, Claris.

Panahon na para bumuo ka ng sarili mong tahanan. Pero huwag mong isiping hindi ka na bahagi ng buhay ko. Sa kabila ng paglipat at pagbabago, nanatiling konektado ang dalawa. Si Don Celso ay dumadalaw paminsan-minsan upang kumustahin si Liana at mag-abot ng school supplies o libro. Sa tuwing may programang pampaaralan, laging present ang matanda. Tahimik sa dulo ng upuan.

palaging nakasuot ng simpleng Amerikana at may bitbit na bulaklak para sa guro. Isang detalyeng hindi na pinagtatawanan ng mga kasamahan ni Claris kundi tinuturing ng bahagi ng kanyang buhay. Ngunit sa kabila ng lahat ng ito may bumabagabag kay Don Celso. Isang katanungan na matagal ng nakapikit sa kanyang puso.

isang damdamin na matagal na niyang gustong bitawan ngunit palaging nauudlot dahil sa takot na baka hindi pa ito ang tamang oras. Hanggang isang araw, dumating ang pagkakataon. Niyaya niya si Claris na samahan siyang dumalo sa isang charity gala para sa mga batang may kapansanan. Isa siyang pangunahing donor ng event at nais niyang may kasama na makakaunawa sa misyon ng gabing iyon.

Hindi niya agad sinabi kay Claris ang kanyang tunay na balak. Ngunit sa puso niya, “Iyun na ang gabing nilaan upang sabirin ang totoo,” ang damdaming matagal na niyang kinikimkim. Sa gabi ng event, nagbihis si Claris ng payak ngunit eleganteng damit. Isang dark blue na dress na may simpleng sinturon sa baywang at sapatos na hindi bago pero nilinisan niyang mabuti.

Si Don Celso naman ay nakaitim na tuksido. Simple ngunit bagay sa kanyang tindig. Dumating sila sa venue ng magkasunod at buong gabi ay naging sentro ng atensyon si Don Celso. Ngunit sa kanyang mga sulyap, laging hinahanap ang presensya ni Claris. Napakaganda mo ngayong gabi,” bulong niya kay Claris habang hiniabot ang isang baso ng juice.

“Hindi ka lang guro, para kang tunay na prinsesa.” “Hindi naman ho siguro, sanay lang akong mag-ayos tuwing may flag ceremony.” pabirong sagot ni Claris. Ngunit halatang pinipigilan ang kilig. “Clari!” wika ni Don Celso habang nakatitig sa mga mata niya. Matagal ko ng gustong sabihin to. Ngunit bago niya pa maipagpatuloy, biglang tumunog ang telepono ni Claris, isang tawag mula sa ospital.

Nangatog ang kanyang mga kamay habang sinasagot ito. Hello. Opo. Opo. Ako po si Claris. Ano pong nangyari? Biglang namutla ang kanyang mukha. Po dinala saan? Paano nangyari yun? Napansin agad ni Don Celso ang panlalamig ng kanyang tasama. Claris, anong nangyari? Hindi ko po alam. Si Liana may sumundo raw sa kanya. Dinala raw siya ng lalaki na nagsabing tatay niya raw.

Pumunta raw sa bahay namin sa apartment yung dy kong asawa. Hindi ko alam kung paano siya nakalapit kay Liana. Hindi na sila nag-aksaya ng panahon. Mabilis silang sumakay sa kotse ni Don Celso at tumulak papunta sa ospital. Mula sa gala ay tuluyan silang nagmamadali. Walang pakialam sa kasuotan. Sa crowd, sa ingay ng lungsod. Sa puso ni Claris.

Naroon na naman ang takot ang pagbalik ng bangungot ng nakaraan. Pagdating nila sa emergency room, naroon si Liana nakaupo sa wheelchair. Umiiyak habang kinakausap ng nurse. Sa gilid, nakatayo ang isang lalaking may ilang tattoo sa braso. May sunog ang isa sa mga palad at may maitim na bilog sa ilalim ng mata. ang dating asawa ni Claris si Fred.

Agad siyang lumapit. Anak, okay ka lang mama? Lumundag si Liana mula sa wheelchair. Akala ko po si papa okay na. Pero sumigaw siya kanina tapos sabi ng nurse hindi daw siya kilala. Natakot po ako. Lumingon si Claris kay Fred. Anong ginagawa mo rito? Wala kang karapatang kunin ang anak ko. Hindi ka na bahagi ng buhay namin.

Claris, hindi mo ba ako na-miss? Anak ko rin yan. Karapatan ko ring makita siya. Biglang humaran si Don Celso. Umalis ka bago pa kita ipa-blutter. May records ka pa rin sa Pasid. Hindi ka patuluyang naabswelto. Teka, sino ka ba ha? Galit na sagot ni Fred. Ang lalaking mo malilinlang at ang lalaking kayang protektahan ang mag-ina mo sa lahat ng paraan.

Napaatras si Fred. Nagsimulang mag-ingay ang security ng ospital at ilang saglit pa ipinatanggal siya sa premises. Naiwan sina Claris at Don Celso sa lobby. Habol ang hininga, nanginginig sa tensyon. Humawak si Don Celso sa balikat ni Claris. Claris, ito ang dahilan kung bakit gusto ko sanang sabihin sa’yo. Na handa akong panindigan ka.

Hindi ko alam kung kailan mo ako papayagan. Pero mula ngayon, gusto kong maramdaman mong hindi ka na kailan man nag-iisa. Huminga ng malalim si Claris. Hindi pa siya handa sa sagot. Ngunit sa kanyang mga mata malinaw ang katotohanang kahit ilang ulit man siyang lamunin ng takot, may isang tao nang handang sumalo sa kanya.

Hindi bilang amo kundi bilang lalaking marunong magmahal ng totoo. Makalipas ang ilang araw mula sa biglaang paglitaw ng dating asawa ni Claris sa ospital. Tila bumalik ang alo ng pangamba sa puso ng babae. Bagam’t nailayo na muli si Fred Kana at may naipataw ng restraining order sa pulong ng legal team ni Don Celso.

Hindi pa rin lubos na naaalis ang bakas ng takot sa kanyang puso. Sa tuwing maglalakad siya pauwi mula sa eskwela, palihim siyang lumilingon. Sa tuwing maglalambing si Lana sa gabi, pilit niyang nginginitian ang anak. Kahit sa loob-loob niya’y may kinikimkim na panibagong pag-aalala. Ma, ‘di ba po hindi nababalik si Papa Fred? Tanong ni Liana isang gabi habang pinapainom siya ni Claris ng gamot. Hindi na anak.

Sagot ni Claris habang pinupunasan ang likod ng bata. Hindi na siya makakalapit sa atin. May mga taong tutulong na sa atin para maprotektahan ka. Si Sir Senso po ba ulit? Tanong ni Liana habang hawak-hawak ang laruan niyang Dolphin. Napatingin si Claris sa anak. Oo anak, si Sir Celso. At sa sagot niyang iyon, may kakaibang tibok ng puso siyang naramdaman.

Isang malalim na buntong hininga na tila gustong kumalawa ngunit pilit pa ring kinikimkim. Sa kabila ng lahat ng naitulong at naipakitang malasakit ni Don Celso, hindi pa rin niya magawang magpakatotoo sa damdaming araw-araw na lumalalim. Takot siyang mahalin ang taong tila sobrang taas para sa kanya at mas takot siyang bigla na lang itong mawala kung sakaling hindi siya maging sapat.

Isang gabi, habang naglalakad siya pauwi galing sa paaralan matapos ang faculty meeting, isang pamilyar na sasakyan ang huminto sa harap niya. Bumaba ang bintana at lumitaw ang maamong mukha ni Don Celso. Gusto mo bang ihatid na kita? Tanong nito. May banayad na ngiti sa labi. Napangiti si Claris ngunit bahagyang nag-alangan. Hindi na po sir.

Malapit na lang po yung inuupahan kong bahay. Claris, naayun mo pa ba ako tatawaging sir? Sabay ni Tinan mas malalim. Pwede bang minsan ako naman ang tawagin mong kaibigan? Tumango si Claris at sumakay. Tahimik sila sa unang ilang minuto ng biyahe. Hindi dahil wala silang gustong sabihin kundi dahil pareho silang ninanamnamang katahimikan.

Ang uri ng katahimikang hindi nakakabingi kundi nakaaaliwalas. Pagdating nila sa may baybaying gilid ng lungsod kung saan tanaw ang ilaw ng pampang at ang tahimik na alon ng tubig. Biglang huminto si Don Celso at pinatay ang makina ng sasakyan. Alam mong matagal na akong tahimik, Claris. Panimula niya habang nakatingin sa kawalan. Sanay na akong man-isa.

Sanay na akong hindi pinapansin kahit ako ang may-ari ng kumpanya. Pero ngayong nakilala kita, para bang hindi ko na kayang bumalik sa dating katahimikan. Nag-iwas ng tingin si Claris. Naramdaman niyang lumalamig ang palad niya sa kaba. Tinitigan niya ang aspalto, ang ilaw ng poste. At saka dahan-dahang nagsalita.

Celso binanggit niya ito sa unang pagkakataon wala na ang sir isang bagay na parang humugot ng libo-libong damdamin sa pagitan nila marami akong takot takot akong umasa takot akong masaktan ulit hindi ako tulad ng mga babaeng kasama mo sa mga dinner gala wala akong letrang d o d sa apelyidulong lang ako noon hindi mo kailangan maging ibis sagot ni donelso habang nilalapit ang tingin sa kanya Ikaw lang. ikaw lang mismo.

Yung babaeng kayang sumalo ng problema kahit nilulunod na siya. Yung inang kayang isuko ang lahat para sa anak niya. Ikaw lang. Tumulo ang luha ni Claris. Hindi niya namalayan sa gitna ng gabing tahimik. Sa paligid ng simpleng baybayin na iyon. Sa pagitan ng dalawang taong parehong nasaktan ng panahon, isang damdamin ang unti-unting bumulwak.

Isang uri ng damdaming hindi na kayang pigilin. Celso hindi ko alam kung handa na ako. Mahinang bulong niya. Hindi kita minamadali, Claris. Pero gusto kong malaman mo na kahit kailan hindi kita tinitingnan na mas mababa sa akin. Kung may babaguhin sa buhay ko, gusto kong simulan sa’yo. Tahimik silang nagtitigan. Hindi sila naghalikan.

Walang yakap. Ngunit ang mga mata nila ang nagsalita. At sa pagtitig na iyon may pangakong nabuo na ano man ang dumating, hindi na nila haharapin ito ng mag-isa. Kinabukasan, muling dinalaw ni Don Celso si Liana. May dala siyang stuffed toy na dolphin na kulay pink. Mas malaki kaysa sa dati. Tumakbo si Liana palapit sa kanya.

Niyakap siya at saka masayang nagsabi, “Sabi ko sa’yo, Mama Cell, totoo. Totoong may dolphin siya para sa akin. Napatawa si Claris. Oo nga anak, totoo pala talaga. Mula noon mas dumalas na ang pagdalaw ni Don Celso sa maghina. Hindi na siya panauhin. Hindi na rin siya estranghero. Sa mga mata ng mga guro sa paaralan, isa siyang tagasuporta.

Sa mga kapitbahay, isa siyang mapagkumbabang lalaki ngunit sa puso ni Claris at ni Liana, isa na siyang parte ng kanilang tahanan. At sa bawat araw na lumilipas sa pagitan ng mga pangarap, aralin at muling paghilom, unti-unting napupunan ang mga puwang ng kanilang nakaraan. Unti-unti silang lumalapit sa kasagutang hindi hiniling.

Ngunit ipinagkaloob ng panahon. Dalawang taon ang lumipas mula ng sumailalim si Liana sa operasyon at sa panahong iyon maraming bagay na ang tuluyang nagbago. Sa unang tingin, maaaring sabihin ng mga tagalabas na isa lamang itong simpleng istorya ng pagbangon. Ngunit para kay Claris, ito’y isang matagal at mabatong landas na tinahak ng may paninintigan, pagdarasal at walang tapantay na pag-ibig para sa anak.

Nakatira na ngayon ang mag-ina sa isang mas maayos na tahanan sa Quezon City. Malapit sa eskwelahan kung saan nagtuturo na full time si Claris. May sarili na silang maliit na hardin, ilang paso ng halaman sa veranda at isang tangke ng tubig na hindi na kailangang igiban tuwing madaling araw. Sa wakas, natupad din ang munting pangarap ni Claris.

Ang magkaroon ng bahay na hindi kailangang lisanin tuwing may ulan. Si Liana naman yon ay pitong taong gulang na ay masigla at masayahin. Sa tuwing tatakbo ito palabas ng bahay papunta sa eskwelahan, parang walang pakas ng kanyang dating sakit, nakakalakad na ito ng walang suporta at masigasig sa pag-aaral. Palaging nasa honor role at kilala bilang munting guro sa kanilang klase dahil sa hilig nitong tumulong sa kapwa mag-aaral.

Isang hapon habang abala si Claris sa pag-aayos ng mga test paper sa faculty room, nilapitan siya ng principal. Ma’am Claris, may good news ako. Napili po kayo ng school board bilang isa sa mga padadalhin sa Vietnam para sa Cultural Educators Conference. Napasinghap si Claris hindi makapaniwala. Ako po? Papaano po? Bakit ako? Dahil hindi lang po kayo guro, isa po kayong ehemplo ng disiplina, dedikasyon at tunay na malasakit sa mga bata.

Isa po kayong inspirasyon, ma’am. Napayuko si Claris. Hindi agad nakasagot. Sa loob-loob niya, parang bumalik ang ala-ala ng mga panahong halos hindi siya makabili ng pamasahe pauwi mula sa ospital. Aton may pasaporte na siyang kailangan ipalathala hala. Isang simbolo ng pagbabagong ni Minsan ay hindi niya inakalang darating.

Pagkauwi ng hapon na iyon, nadatnan niya si Liana na may hawak na papel. Isang drawing nilang tatlo. Siya, si Liana at si Don Celso. Nakaguhit sila sa isang beach. May hawak-hawak na sorbetes at sumbrero. Ma, ito po yung gusto ko sa birthday ko. Sama tayong tatlo sa dagat. Annie Liana. Sabay ngiti.

Napangiti si Claris. Sabay haplo sa buhok ng anak. Anat, sa lahat ng wish mo, yan ang kayang-kaya nating tuparin. Hindi na sila madalas makasama ni Don Celso gaya ng dati. Pagkatapos ng insidente kay Fred, napagdesisyunan nitong bumalik pansamantala sa kanyang rest house sa Tagaytay upang bigyang oras ang sarili at pamilya nitong matagal ng hindi niya nadalaw.

Gayun pa man, hindi sila nawala sa komunikasyon. Isang beses linggo, nagkikita sila sa cafe malapit sa school ni Claris. Minsan nagdadala ito ng mga imported na libro para kay Liana o kaya’y simpleng pansit na siya mismo raw ang nagluto. Bagam’t halatang galing ito sa chef ng resort niya. Celso tawag ni Claris minsan habang nasa cafe.

Salamat sa lahat. Hindi ko man masabi sa harap ng maraming tao pero kung hindi dahil sa’yo. Claris putol ni Don Celso sabay hawak sa kanyang kamay sa ibabaw ng mesa. Hindi mo kailangang pasalamatan ako. Ako nga ang dapat magpasalamat sao dahil ipinakita mo sa akin kung ano ang halaga ng simpleng buhay ng pagmamahal na totoo.

Lahat ng ito hindi ko matututunan sa boardroom o sa bangko. Tahimik silang nagtitigan. Hindi na kailangang banggitin pa ang mahal kita. Ramdam iyon sa bawat sulyap sa bawat pagpapatuloy ng ugnayan nila sa kabila ng layo. Tahimik pero matibay. Ilang buwan pa, pormal ngfalaya si Fred mula sa kaso. Ngunit dahil sa restraining order na inaprubahan ng korte, hindi na ito kailan man makalalapit pa sa mag-ina.

Tumanggap na rin ito ng counseling sa isang NGO para sa mga dating abusado. Isa itong parte ng kasunduang legal. Wala ng galit si Claris hindi dahil nakalimot siya kundi dahil pinili na niyang tuningin sa hinaharap kaysa manatiling bihag ng nakaraan. Sa araw ng kaarawan ni Liana, sinurpresa sila ni Don Celso sa isang beach resort sa Batangas.

Hindi ito engrande, hindi mamahalin, ngunit tahimik at puno ng halak. May inflatable pool slide, maraming prutas sa mesa at isang cake na may icing na kulay asul. “Happy birthday, anak!” bati ni Claris habang yakap-yakap ang anak. “Salamat mama. Salamat po, Tito Celso.” Masayang sagot ng bata.

“Hindi na, tito, anak,” pabirong sabi ni Don Celso. “Pwede na sigurong daddy.” Napalingon si Claris na mula ngunit ngiti na lang. Liana sa kanyang inosenteng pag-iisip. Tumangoon ng mabilis at niyakap si Don Celso. Pwede pong daddy Celso. Sa pagitan ng alon at simoy ng hangin sa ilalim ng papalubog na araw, tumayo si Claris sa buhangin.

Tahimik na pinanood ang mag-ama sa di kalayuan. At sa kanyang puso, sa wakas, buo na ang lahat ng pinangarap niya. Hindi siya naging reyna. Hindi siya naging artista. Hindi siya yumaman sa yaman ng mundo pero naging ina siya. Naging guru siya at higit sa lahat naging babae siyang minahal sa paraang marangal, totoo at walang kapalit na kondisyon.

Sa katahimikan ng dagat at sa himig ng halakhakan ni Liana. Doon siya muling nabuo. Doon siya tuluyang naging malaya