Kuya Mid, isang taon na mula nang mawala si Fae, pero parang kahapon lang. Siya ang una kong minahal nang totoo. Masayahin siya, madaldal, at palaging may dalang pagkain para sa akin tuwing mamasada ako. Pero lahat nagbago nang gabing ‘yon—gabing nag-away kami bago siya umalis at maaksidente.

Kanina pa ako tahimik habang nagkakape. Lumapit si Mama, sabi niya, “Miko, anniversary n’yo ni Fae ah. Mamasada ka pa rin?”
Ngumiti lang ako. Hindi ko kayang magpahinga.

Pagpasok ko sa taxi, iba na agad ang pakiramdam ko. Mabigat ang hangin, parang may kasamang malamig na presensya. Habang umaandar ako sa kahabaan ng EDSA, naramdaman kong parang may nakaupo sa likod. Hindi ko na kailangang lumingon. Alam kong siya ‘yon.

“Medyo late ka ngayon ah,” mahina kong sabi. Wala pa rin akong marinig.
“Saan ba tayo ngayong gabi, Ma’am?” biro ko pa. Tahimik pa rin. Pero alam kong nakikinig siya.

Lumipas ang mga oras na parang sandali lang. Nakarating ako sa tapat ng sementeryo. Pagdating doon, biglang gumaan ang taxi, para bang may bumaba. Hawak ko na sana ang manibela, pero napatingin ako sa rearview mirror. At doon ko siya nakita—si Fae. Nakaupo sa likod, nakangiti. Kagaya ng ngiti niya noong unang beses kaming nagkita.

“Fae…” mahina kong sabi.
“Paalam,” tanging sagot niya bago siya tuluyang naglaho sa hangin.

Naiwan akong tulala. Bumaba ako ng taxi at lumapit sa puntod niya. Naglagay ako ng kandila at nilagyan ng mga bulaklak. Habang pinagmamasdan ko ang apoy, bigla kong naramdaman ‘yung gaan sa dibdib ko—‘yung pakiramdam na parang may humaplos sa balikat ko at nagsasabing, “Ayos na.”

Pagkatapos nun, wala na akong nararamdamang presensya sa likod tuwing nagmamaneho ako. Tahimik na. Pero minsan, kapag dumadaan ako sa sementeryo, parang may humahaplos pa rin sa hangin. Parang paalala na minsan, ang mga minahal natin ay bumabalik hindi para takutin tayo, kundi para iparamdam na napatawad na nila tayo

Makalipas ang isang taon mula noong gabi ng “huling biyahe,” akala ko tuluyan nang naging tahimik ang lahat.
Wala na ‘yung malamig na presensiya sa likod ng taxi.
Wala na rin ‘yung mga bulong sa hangin tuwing dadaan ako sa sementeryo.
Naisip ko, siguro nga, nakatawid na si Fae.
At sa wakas, nakatawid na rin ako sa guilt na dala ko.

Pero kagaya ng trapik sa EDSA—akala mong umaandar na, pero biglang hihinto ulit—bumalik na naman ang mga alaala.
At ngayong gabi, babalik din siya… sa paraang hindi ko inasahan.

Biyernes ng gabi, alas-diyes na ng gabi, nakatigil ako sa tapat ng isang gasolinahan sa Mandaluyong.
Tahimik ang paligid, medyo maulan.
Isang babae ang kumaway sa gilid ng kalsada, nakaputi, may hawak na payong.
Pumara siya sa akin.

Pagbukas ng pinto, naamoy ko agad ‘yung halimuyak ng sampaguita—paboritong bulaklak ni Fae.
Napalingon ako.
Ang babaeng sumakay ay naka-puting bestida, basang-basa ang buhok, at may hawak na puting panyo.
Mabait ang mukha, pero may lungkot sa mga mata.

“Kuya, North Cemetery po,” mahina niyang sabi.

Napatingin ako sa rearview mirror.
May kung anong pamilyar sa kanya—pero hindi ko maipaliwanag.
Habang umaandar kami, hindi siya umiimik.
Tahimik lang, nakatingin sa bintana, hawak-hawak ‘yung panyo.

Habang lumalayo kami sa EDSA at papunta sa Maynila, nagsimula na namang bumigat ang hangin.
‘Yung malamig na pakiramdam—‘yung dati kong nararamdaman kapag si Fae ang nasa likod.
Pinilit kong hindi magpahalata.

“Ma’am, baka malamig sa likod? Gusto niyo bang hinaan ko ‘yung aircon?”

Hindi siya sumagot.
Pero sa rearview mirror, nakita kong nakatingin siya sa akin, diretso, parang sinusuri ang mukha ko.

“Kuya Miko,” sabi niya bigla.
“Naalala mo pa ba ako?”

Halos mapakagat ako sa dila ko.
Hindi ko naman sinabi ang pangalan ko.
Hindi ko rin alam kung bakit nanginginig ang mga kamay ko bigla.

“Sino po kayo?” tanong ko, pilit kong pinatatag ang boses.

Ngumiti siya—‘yung ngiting matagal ko nang hindi nakikita.

“Hindi mo na ako natatandaan? Ako ‘yung babaeng pinangakuan mong babalikan… pero hindi mo nagawa.”

Biglang bumalik sa isip ko ‘yung gabing nag-away kami ni Fae.
Noong gabing ‘yon, bago siya maaksidente, nasigawan ko siya.
Sinabihan ko siyang “drama queen,” at sinarado ko ‘yung pinto ng taxi habang umiiyak siya.
Sinabi ko pa, “Bukas na lang tayo mag-usap!”
Pero walang “bukas” na dumating.

Ngayon, narito siya.
O marahil, isang bahagi niya.

“Fae…” mahina kong sabi, halos pabulong.
“Hindi ako nakabalik kasi… wala ka na nang kinabukasan.”

Tahimik siya.
Paglingon ko sa rearview mirror, nakita kong may luha na sa pisngi niya.
Hinaplos niya ‘yung panyo at inilagay sa upuan.

“Hindi kita sinisisi, Miko. Pero hindi mo pa rin tinutupad ‘yung pangako mo.”

“Anong pangako?” tanong ko.

“Sabi mo, kapag wala na ako, tutulong ka sa mga bata sa orphanage na tinutulungan ko dati.”

Biglang tumigil ang taxi.
Hindi ko alam kung dahil ba sa preno, o dahil sa kaba.

“Fae, ‘yung orphanage na ‘yon… matagal nang sarado.”

“Kaya nga andito ako,” sagot niya.
“Hindi pa tapos ang biyahe mo.”

Nakarating kami sa North Cemetery.
Paglingon ko, wala na siya.
Ang pinto sa likod, bukas na.
Sa upuan, naiwan lang ‘yung puting panyo.

May nakasulat sa gilid:

“Para sa mga batang naiwan.”

Kinabukasan, nagpunta ako sa dating orphanage sa Tondo—‘yung tinutulungan dati ni Fae.
Sarado na nga, pero may karatulang nakasulat:

“For Sale.”

Ang dating may-ari, isang matandang madre, lumabas at nagsabing,

“Kung may magpapatuloy ng proyekto, willing akong ibigay ito.”

Walang pagdadalawang-isip, inilabas ko ‘yung lahat ng naipon ko sa pamamasada.
Nang araw na ‘yon, nagpasimula ako ng maliit na programa para sa mga batang lansangan.
Pinangalanan ko ‘yung lugar:

“Fae’s Haven.”

Isang gabi, isang batang babae ang pumara sa akin, nakaputing bestida, bitbit ang puting panyo.
Ngumiti siya at sabi,

“Kuya, papunta po sa Fae’s Haven.”

Pagdating namin sa harap ng center, bumaba siya, ngumiti ulit, at nagpasalamat.

“Salamat, Kuya. Nahanap ko na ang tahanan ko.”

Paglingon ko sa rearview mirror…
Wala na siya.

Ang taxi, parang gumaan ulit.
Pero ngayong gabi, hindi na ako natakot.
Alam kong sa wakas, tapos na rin ang biyahe namin ni Fae.

Sa bawat kandilang sinisindihan ko sa harap ng altar sa “Fae’s Haven,”
lagi kong nararamdaman ‘yung malamig na hangin,
‘yung bulaklak ng sampaguita sa paligid.

At sa tuwing may bagong batang papasok sa center,
parang may boses na bulong sa hangin:

“Miko, salamat. Hindi lahat ng biyahe ay tungkol sa pag-alis.
May mga biyahe na tungkol sa pagbabalik.”

Minsan, ang mga kaluluwang iniwan natin ay bumabalik hindi para takutin tayo—
kundi para ipaalala: may pangako tayong dapat tuparin bago tuluyang makatawid

Lumipas ang tatlong buwan mula noong umalis si Ma’am Lucia.
Sa una, akala ko hindi na siya babalik — at sa totoo lang, gusto kong gano’n na nga.
Pero mula noong gabi na nagbago ang kulay ng kandila, hindi na ako naging katulad ng dati.

Hindi ko na kailangang mag-aral para maintindihan ang mga bagay.
Pag tinitigan ko ang mga tao, alam ko agad kung nagsisinungaling sila.
Pag may nagagalit sa amin ni Mama, parang may kung anong nangyayari sa kanila kinabukasan —
lagnat, bangungot, o minsan… mas masama pa.

At sa bawat pagkakataon na may ganon, may boses akong naririnig sa tenga ko:

“Magaling, Mark. Pero hindi ka pa tapos.”

Isang gabi ng Setyembre, habang nag-aayos ako ng mga libro ko, biglang kumatok si Mama.

“Anak,” sabi niya, “nandito na ulit si Ma’am Lucia.”

Para akong nanigas.
Bumaba ako sa sala, at doon ko siya nakita —
nakaitim pa rin, maputla pa rin, pero ngayon, mas halatang hindi na siya tao.
Ang anino niya, hindi gumagalaw kahit may ilaw ng lampara.

“Kumusta ang mga aral mo, Mark?” tanong niya.
Hindi ako nakasagot.
Tumawa lang siya. “Magaling. Kita ko sa mata mo — marunong ka na.”

Umupo siya sa tapat ko, inilapag ang parehong librong iniwan niya noon.
Pero may dagdag na pahina.
Itim na papel, may sulat na kulay pilak:

“Huling Aralin: Kung nais mong malaman ang lahat, kailangang may mawala.”

“Anong ibig sabihin niyan?” tanong ko.

Ngumiti lang si Ma’am Lucia, ‘yung ngiting malamig, parang yelo.

“Matagal ka nang naghahanap ng karunungan, hindi ba?
Pero ang tanong… hanggang saan ka handang magbigay kapalit?”

Kinagabihan, hindi ako mapakali.
Nasa mesa ko ang libro, bukas sa itim na pahina.
Sa labas, umuulan ng malakas, pero sa loob ng bahay, parang may apoy na hindi nakikita.

May sulat sa dulo ng pahina:

“Basahin mo ito sa tapat ng salamin, sa oras ng alas-dos.”

Hindi ko alam kung bakit ko ginawa — pero ginawa ko.
Sa tapat ng salamin, binigkas ko ang mga salitang hindi ko maintindihan.
Biglang lumiwanag ang paligid, at sa salamin, may isa pang “ako.”
Ngunit iba — mas maitim ang mata, walang puti, at nakangiti nang hindi kumukurap.

“Ako ang karunungan mo,” sabi niya. “Ako ang natutulog sa loob mo.”

Bago pa ako makagalaw, parang may malamig na hangin na pumasok sa bibig ko.
Nang matauhan ako, nasa sahig na si Mama, nawalan ng malay.
Tumigil ang ulan. Tumigil din ang oras.

Kinabukasan, nagising si Mama na parang walang nangyari.
Pero may kakaiba sa kanya — hindi na siya napapagod, hindi rin nagkakasakit.
Sabi niya,

“Anak, parang ang gaan-gaan ng katawan ko ngayon. Parang binigyan mo ako ng bagong buhay.”

Ngumiti lang ako.
Hindi ko sinabi sa kanya ang totoo —
na noong gabing ‘yon, may tinig na nagsabi sa akin:

“Para makakuha ng karunungan, kailangan mong mag-alay ng kaluluwa… o ng mahal mo sa buhay.”

Mula noon, lahat ng gusto ko, nangyayari.
Kung gusto kong walang trapik, laging maluwag ang daan.
Kung gusto kong makapasa, parang may sumasagot para sa akin.
Ngunit gabi-gabi, may aninong nakaupo sa tabi ng kama ko, tahimik, nakatingin lang.
At sa bawat bulong niya, ramdam ko — hindi na ako nag-iisa sa katawan ko.

Isang araw, pag-uwi ko, wala si Mama.
Sa mesa, may sulat:

“Anak, may tumawag sa akin. Si Ma’am Lucia daw, gusto akong turuan din.”

Tumakbo ako palabas, pero huli na.
Sa tapat ng bahay, may itim na kotse, may usok sa loob.
At sa sandaling lumapit ako, nakita ko siya — si Mama, nakaupo sa loob ng bilog ng asin.
Sa harap niya si Ma’am Lucia, nakangiti.

“Mark,” sabi niya, “ito na ang huling leksyon mo.”

Lumapit ako, pero bigla akong natigilan.
Ang mga mata ni Mama, itim na rin — kagaya ng akin.
Ngumiti siya,

“Anak, salamat. Alam mo bang matagal na kitang gustong protektahan?
Ngayon, ako na ang magiging guro mo.”

At bago ko pa masigaw ang pangalan niya,
nawala sila pareho —
si Mama, si Ma’am Lucia, at ang apoy ng kandila sa altar namin.

5. Epilogue: Ang tinig sa dilim

Ngayon, sampung taon na ang lumipas.
May sarili na akong eskwelahan — pero hindi pangkaraniwang paaralan.
Dito, hindi math o science ang tinuturo.
Dito, ang mga estudyante ko ay natututo kung paano “pakinggan ang hangin” at “makipag-usap sa mga anino.”

Sa tapat ng silid ko, may nakasabit na karatula:

“Aral ni Lucia – Karunungang Para sa Mga Handang Magbayad.”

At gabi-gabi, habang pinapatay ko ang ilaw,
may tinig pa rin akong naririnig sa tenga ko:

“Magaling, Mark. Ikaw na ngayon ang magtuturo.”

Minsan, hindi mo kailangang maging matalino para maging marunong.
Kasi sa mundong ‘to, ang tunay na katalinuhan — ay kung gaano mo kayang yakapin ang dilim na dati mong kinatatakutan