Hinanap ng dalagang milyonarya ang matandang dating umampon sa kanya pero napaiyak siya noong makita ang kalagayan nito. Magandang araw sa inyo mga kaserye. Ngayon ay buklatin natin ang panibagong pahina na naglalaman ng paksang sa dulo ng ulan. Ang lungsod ng Maynila ay tila isang patuloy na gumigiling na makina ng liwanag at ingay.

Sa gitna nito, isang matayog na gusali ang kumikislap sa bawat gabi. Ang Ramirez Skin International, isa sa pinakasikat na kumpanya ng beauty products sa bansa. Sa pinakamataas na palapag, nakaupo si Isabela Ramirez. 26 na taong gulang nakasuot ng puting blazer at nakatitig sa malawak na tanawin ng siyudad. Tahimik ang kanyang opisina maliban sa banayad na tunog ng aircon at pagtikatik ng mga ilaw mula sa mga billboard sa labas.

Sa harap niya, nakalatag ang mga kontratang dapat pirmahan at isang laptop na puno ng email mula sa mga kliyente sa ibang bansa. Lahat ay nagpupugay sa kanya bilang CEO ng isang matagumpay na skin care Empire. Ngunit sa kabila ng lahat may kalungkutan sa mga mata ni Isabela. Maam, success ang launch ng bagong serum natin.

Masayang sabi ng kanyang secretarya na si Lsa habang hawak ang folder ng sales report. Sold out sa tatlong mall sa loob lang ng dalawang oras. Ngumiti si Isabela ngunit walang kislap ang kanyang mata. That’s good news, Li. Magbigay tayo ng bonus sa marketing team. They deserve it. Sigurado po ba kayo, ma’am? Malaki-laki rin ‘yun.

Hindi mahalaga. Sagot ni Isabela habang pinipirmahan ng dokumento. Mas mahalagang masaya sila. Tumango si Laysa at lumabas. Naiwan si Isabela sa katahimikan. Sa bawat tagumpay na naririnig niya, pakiramdam niya ay lalo siyang nalulubog. sa kawalan ng sigla. Tumingin siya sa malaking salamin sa tabi. Ang babaeng nakatingin sa kanya ay elegante, perpektong makeup, mamahaling relo, at kumpyansang aura.

Ngunit sa likod ng imahe may puang. “Ito ba talaga ang gusto ko?” tanong ng isip niya. Pag-uwi niya sa kanyang penthouse, sinalubong siya ng liwanag at enggrandeng dekorasyon. Naghintay doon ang ilang kaibigan at mga empleyado may dalang cake at champa. “Happy birthday, Isabela.” Sabay-sabay nasigaw ng lahat.

Ngumiti siya kahit hindi niya maramdaman ang saya. Tinanggap niya ang mga yakap, nagpasalamat at tinawanan ang mga biro. Ngunit sa bawat pagbati, naramdaman niya ang bigat ng katahimikan sa loob niya. “Spee, speech!” sigaw ng isa. Tumayo siya sa gitna ng silid. Hawak ang baso ng champaign. “Salamat sa inyong lahat. Alam kong hindi magiging ganito kalayo ang narating ng Ramirez skin care kung wala kayo. Kaya cheers to more success.

Nagpalakpakan ang lahat ngunit matapos ang ingay at tawanan nang unti-unting nagsialisa ng mga bisita muling nanahimik ang gabi. Naiwan si Isabela sa gitna ng mga pambihirang regalo. Mga branded bags, alahas at mga bulaklak. Lumapit siya sa mesa kung saan nakapatong ang isang maliit, lumang sobre na kulay dilaw.

Iba ito sa lahat ng regalo. Walang ribon, walang pangalan ng nagpadala. Tanging ang sulat kamay na nakasulat para kay Isabela Ramirez. Napakunot ang noon niya. Sino naman kaya ang nagpadala nito? Pulong niya. Dahan-dahan niyang binuksan ng sobre. Sa loob may isang piraso ng papel na bahagyang kupas.

May amoy ng lumang kahon. Ang sulat ay nakasulat sa tinta na tila nanginginig. Anak, hindi ko alam kung matatanggap mo pa ito. Gusto ko lang ipaalam na araw-araw kitang ipinagdarasal. Sana ay masaya ka. Mahal kita, anak. Aling Puring. Napahawak si Isabela sa dibdib. Aling Puring! Paulit-ulit niyang binasa ang pangalan. Parang pamilyar.

Parang narinig na niya ito noon pa sa malayong ala-alang ayaw magpakita. Umupo siya sa sofa at marahang pinikit ang mga mata. Sa dilim ng kanyang ala-ala, unti-unting lumitaw ang mga tunog. Mga batang naglalaro, ang alingawngaw palengke at isang boses ng matandang babae na tumatawag ng Isabel. Huwag kang lalayo, anak.

Napamulagat siya at napahawak sa ulo. Bakit parang kilala ko yung boses na yon? Lumapit ang kasambahay niyang si manang Ley at napansin ang mukha niyang nagbago. “Ma’am, ayos lang po ba kayo?” May nagpadala ng sulat. Sagot ni Isabela. Mahina ang tinig. Mula sa isang babaeng aling puring ang pangalan. Sandaling natahimik si manang Ley at saka nagtanong, “Aling Puring, parang narinig ko na po yan dati.

Hindi ba iyun yung pangalan sa lumang dokumento ninyo noon sa adoption file?” Parang biglang lumamig ang paligid. “Adoption file ulit ni Isabella. Anong ibig mong sabihin? Napakagat labi si manang Leti. Ay naku, akala ko po alam ninyo. Dati nung maliit pa kayo, may nakita akong folder sa opisina ni Donya Regina, ang inyong amang Ampon.

Nakalagay doon, former Guardian Puring Dela Cruz. Nan laki ang mata ni Isabela. So totoo nga. May nag-alaga sa akin bago ako inampon nina mom and dad. Tumango si manang Lee. Mahina ang boses. Opo. Pero hindi ko po alam ang buong kwento. Matagal na po yon. Mga lam na taon na ang nakalipas. Napatitig si Isabela sa sulat. Ang mga salitang mahal kita anak ay tila mga palaso na tumatama sa puso niya.

Kinagabihan habang nag-iisa sa balkonahe, hawak pa rin niya ang lumang papel. Sa ibaba, makikita ang liwanag ng siyudad, mga kutseng nagmamadali, mga ilaw na kumikislab sa bawat direksyon. Ngunit kahit ganoon, parang mas malinaw pa rin ang tunog ng nakaraan kaysa sa ingay ng kasalukuyan. Bakit ngayon lang? Bulong niya sa hangin.

Bakit mo lang ako hinanap ngayon, Aling Puring? Kinuha niya ang cellphone at tinawagan ang kanyang inang ampon, si Donya Regina. Ma’am, may gusto lang po akong itanong. Oh, Isabella, happy birthday darling. Nakatanggap ka ba ng mga bulaklak namin ng daddy mo? Opo, ma’am. Pero may natanggap din po akong sulat. Galing daw sa bahay ampunan kung saan ninyo ako nakuha. Tahimik sa kabilang linya.

Ah ganun ba? Anong nakasulat? Mula raw kay Aling Puring, sinabi niyang mahal niya ako. Sino po siya? Muling katahimikan. Halos marinig ni Isabela ang malalim na buntong hininga ng ina. “Anak!” wika nito sa wakas. “Bukas pumunta ka rito sa bahay. Pag-usapan natin ng maayos.” At naputol ang tawag. Naiwang nag-iisa si Isabela.

Hawak pa rin ang liham. Sa malamig na simoy ng hangin, napaluha siya nang hindi niya namamalayan. Ilang taon na niyang hinahanap ang dahilan kung bakit kahit anong yaman ang makuha niya tila may kulang. Ngayon naroon sa harap niya ang piraso ng sagot. Isang lumang sulat mula sa isang matandang babae na hindi niya maalala ngunit tila matagal ng nakaukit sa kanyang puso.

Sa kanyang isip, paulit-ulit ang tanong na hindi mapakali. Sino ka Aling Puring? At bakit parang ikaw ang nawawala sa buhay ko? Habang sinasarado niya ang mga kurtina at pinapatay ang ilaw, nanatili ang isang liwanag sa mesa, ang sobre. Mula rito, magsisimula ang paglalakbay pabalik sa pinagmulan ng kanyang puso.

Mabilis ang tibok ng puso ni Isabela habang papasok siya sa lumang bahay ng kanyang mga ampon na magulang sa Forbes Park kinabukasan. Ang mansyon ay parehong-pareho pa rin. Tulad ng dati. Malinis na tahimik at puno ng ala-ala. ng kanyang pagkabata. Ngunit ngayong araw, iba ang pakiramdam niya.

Hindi ito pagdalaw bilang anak na magpapasaya kundi bilang isang babaeng may dalang tanong na matagal ng hindi nasasagot. Binuksan ni Donya Regina ang pintuan. Naka-gown pa kahit umaga pa lang. Anak, ang aga mo naman. Hindi ka man lang nagpaabot. Ngumiti si Isabela ng pilit. May gusto lang po sana akong pag-usapan. Ma’am, si Dad po ba nandiyan? Ah oh, nasa veranda. Nagkakape.

Tahimik siyang pumasok. Sa bawat hakbang sa marmol na sahig, naririnig niya ang mga tunog ng nakaraan. Mga tawang puno ng pagmamahal. Mga sandaling akala niya ay sapat na para makalimutan ang lahat. Pero ngayon, ang mga tunog na iyon ay tila nagiging tanong, “Sino ka ba talaga, Isabela?” Pagdating niya sa veranda, naroon ang kanyang amang ampon si Don Ernesto Ramirez. seryosong nagbabasa ng diyo.

Itinaas nito ang tingin ng marinig ang mga yabag ng anak. Oh Isabela, mabuti naman at napasyal ka. Hindi mo kami madalas dalawin ngayon ha. Pasensya na po dad. Busy lang talaga sa trabaho. Umupo siya sa tapat nila at saka naglabas ng envelope mula sa kanyang bag. Ang lumang sulat na natanggap niya kagabi. May kailangan po akong itanong.

Nagkatinginan ng mag-asawa. May kaba sa kanilang mga mata. Tila alam na nila kung saan patutungo ang usapan. Natanggap ko po ito kahapon. Galing daw sa bahay ampunan kung saan ninyo ako nakuha. Binuksan niya ang sobre at ipinakita ang sulat. Galing kay Aling Puring. Namutla si Donya Regina.

Napatingin siya kay Don Ernesto na agad ibinaba ang diyo. Tahimik. Mom, dad. Huminga ng malalim si Don Ernesto bago nagsalita. Akala namin hindi mo na malalaman ano pong ibig ninyong sabihin. Isabela. Sabat ni Donya Regina, mahina ang boses. Si Aling Buring, siya ang babaeng unang nag-alaga sao bago ka pa namin ampunin. Siya ang nagdala sao sa bahay ampunan.

Nan laki ang mata ni Isabela. Ano? Ibig sabihin siya ang una kong naging tagapag-alaga. Oo, tumango si Don Ernesto. Hindi namin alam kung paano siya na-contact ng bahay ampunan para isuko ka noon. Ang sabi nila wala na siyang kakayahang magpalaki ng bata. Mahirap lang siya at may sakit pa raw noon. Tahimik si Isabela.

Ang mga salitang mahirap lang siya ay parang punyal na bumabaon sa puso niya. Pero bakit hindi ninyo sinabi sa akin noon? Tanong niya. Pilit pinipigilan ang panginginig ng boses. Hinawakan ni Donya Regina ang kamay ng anak. Nais namin na lumaki kang walang bigat ng nakaraan. Gusto naming maramdaman mong isa ka sa amin.

Akala namin mas mabuti kung hindi mo na malalaman. Pero hindi ba dapat ako ang magdesisyon noon anak. Sabi ni Don Ernesto, mahinahon ngunit mabigat. Hindi namin kailan man tinuring na lihim yon para itago sa’yo. Ginawa namin yon para maprotektahan ka. Bata ka pa noon at baka magulo lang ang isip mo.

Pero ngayon! Wika ni Isabela, “Ako ang naguguluhan.” Tumayo siya at lumapit sa bintana. Mula roon, tanaw niya ang malawak na hardin. Ang parehong tanawing pinagmamasdan niya noong bata pa siya. Noon iyon ay lugar ng kasiyahan. Ngayon tila naging tanawing puno ng tanong. Si Aling Puring mahina niyang sabi. Mabuti po ba siyang tao? Napakabuti.

Sagot ni Don Ernesto. Walang pag-aalinlangan. Sabi ng mga tagapangalaga sa bahay ampunan, umiiyak daw siya habang iniiwan ka. Hindi raw siya mapakali ng ilang buwan. Lagi siyang dumadalaw para lang masilip ka. Pero nang malipat ka na sa amin, tuluyan siyang hindi na bumalik. Bakit? Siguro dahil alam niyang mas magiging maganda ang buhay mo sa amin.

Nakaditig si Isabela sa labas. Ang bawat salitang naririnig niya ay parang mga piraso ng larawang matagal ng nawawala sa isip. Ang tunog ng boses ni Aling Puring sa kanyang ala-ala. Ang amoy ng palengke, ang tunog ng mga yapak sa putikan, lahat ay unti-unting nagkakakulay. Hindi ko po alam kung bakit pero parang may hinahatak sa akin na hanapin siya.

Sabi niya sa wakas. Nagkatinginan muli ang mag-asawa. Anak wika ni donia Regina. Kung ‘yan ang gusto mo, hindi ka namin pipigilan. Pero sigurado ka ba? Hindi mo alam kung nasaan siya o kung buhay pa siya? Alam ko ma’am. Tugon ni Isabela. Pero kailangan kong malaman hindi ako mapapanatag hangga’t hindi ko siya nakikita.

Kung ganon sabi ni Don Ernesto, mag-ingat ka. Baka delikado kung pupunta ka mag-isa sa mga lugar na hindi mo kilala. Ngumiti si Isabela bagaman may luha sa sulok ng mata. Hindi ko alam kung saan ako magsisimula pero siguro doon sa bahay ampunan kung saan niya ako dinala. Lumapit si Donya Regina at niyakap siya.

Anak, huwag mong kakalimutan anumang madiskubre mo. Mahal ka namin. Lagi ka naming magiging anak kahit ano pa ang malaman mo. Alam ko po, ma’am. Mahina niyang sagot. At hindi ko kayo kailan man tatalikuran. Pero kailangan kong bumalik kahit isang beses lang. Pag-alis ni Isabela sa bahay, sumakay siya sa kotse ngunit hindi agad pinaandar ang makina.

Hinawakan niyang muli ang lumang sulat ni Aling Puring. Pinasa niya ito ng paulit-ulit parang bawat titik ay pintuan sa isang bahagi ng buhay niyang hindi pa niya nabubuksan. Mahal kita anak. Ilang simpleng salita pero kaibigat. Parang yakap mula sa malayo. Yakap na hindi niya natanggap sa loob ng maraming taon.

Napatitig siya sa refleksyon ng sarili sa salamin ng kotse. Ang babaeng puno ng tagumpay ngunit ngay’y puno rin ng tanong. Buhay pa kaya siya? Bulong niya sa sarili. Naalala pa ba niya ako? Naramdaman niyang may dumaloy na init sa kanyang dibdib hindi dahil sa sakit kundi sa kakaibang pananabik. Sa unang pagkakataon, naramdaman niyang may dahilan ang mga kulang sa puso niya.

Hindi ito dahil sa trabaho. Hindi dahil sa pera, kundi dahil may isang parte ng kanyang pagkatao na naiwan sa nakaraan. Pinunasan niya ang luha, huminga ng malalim at ngumiti ng bahagya. Kung nasaan ka man, Alingpuring, mahina niyang sabi, “Hahanapin kita.” Sa labas ng kotse, ang araw ay unti-unting sumisikat.

Nagkukulay ginto ang paligid. Sa kanyang puso, nagsisimula ang isang panibagong paglalakbay. Hindi bilang CEO, hindi bilang milyonarya, kundi bilang anak na gustong balikan ang pinagmulan. At sa sandaling iyon, alam ni Isabela na ano man ang madiskubre niya sa daan, hindi pera ang magiging puhunan niya, puso.

Tahimik ang biyahe ni Isabela habang binabagtas ng kanyang kotse ang mahabang kalsada papunta sa San Rafael. Ang malamig na hangin mula sa aircon ay tilawang saysay dahil sa loob niya may init ng kaba. at pananabik na hindi niya maipaliwanag. Sa unang pagkakataon matapos ang maraming taon, hindi siya papunta sa meeting o business trip kundi sa isang paglalakbay patungo sa bahagi ng kanyang buhay na matagal ng nakabaon sa limot.

Habang humahaba ang daan, napapansin niya ang mga pagbabago sa paligid. Unti-unting napalitan ang mga gusali ng mga taniman ng palay, ang mga kalsadang sementado ng mga lubak at ang mga billboard ng mga simpleng karatula na gawa sa kahoy. San Rafael 12 basa niya sa karatula. Napangiti siya ng bahagya. Ito na pala ang lugar.

Bulong niya sa sarili. Ngunit sa kabila ng ngiti ramdam niya ang pagtibok ng kanyang puso. Mabigat puno ng tanong. Habang binabaybay niya ang daan, tila nagbabalik ang mga ala-ala na hindi niya alam kung saan nanggagaling. Isang halakhak ng batang babae, isang tinig ng matandang babae na tumatawag ng anak, halika na’t kakain na tayo.

Ngunit sa tuwing pilit niyang aalalahanin ang mukha ng babae, nagiging malabo ito. Parang usok na unti-unting naglalaho sa hangin. Pagdating niya sa bayan ng San Rafael, sinalubong siya ng tanawin ng lumang simbahan, palengke at mga taong abala sa kani-kanilang gawain. Hindi nagtagal.

Marami ang napatingin sa kanyang kotse, isang mamahaling sasakyan na tila banyaga sa lugar na iyon. Habang bumababa siya, ramdam niya ang mga matang sumusunod sa kanya. Lumapit ang isang matandang lalaki na may dala-dalang basket ng saging. Magandang araw eh ha? Naligaw ka ba? Tanong nito. Ngumiti si Isabela kahit halatang nag-aalangan.

Hindi po. May hinahanap lang po ako. Si si Aling Puring po. Napataas ang kilay ng matanda. Si Aling Buring tila nagulat ito. Matagal na naming hindi nakikita yon. Mahina na raw siya ngayon at lumipat na sa dulo ng bundok. Hindi ko lang alam kung buhay pa siya. Napalunok si Isabela. Dulo ng bundok.

Bulong niya tila hindi makapaniwala. Wala po ba akong pwedeng makausap na nakakakilala pa sa kanya? Subukan mong pumunta sa palengke. Sagot ng lalaki. May matandang tindera roon si Aling Sion. Matagal silang magkapitbahay noon ni Puring bago yun umalis. Baka siya ang makapagkwento sa’yo.” Nagpasalamat si Isabela at agad tinungo ang palengke.

Habang naglalakad siya, napansin niya ang mga simpleng mukha ng mga tao. Mga batang naglalaro ng tansan, mga nanay na nag-aalok ng gulay at mga lalaking pawisan sa pagtitinda. isang tanawin na bihirang-bihira niyang makita sa siyudad. Sa gitna ng palengke, nakita niya ang matandang tindera na nakaupo sa isang maliit na pwesto.

Mayroon itong kulay abo na buhok na katirintas at may maamong mukha. Nakasuot ito ng lumang duster at abala sa pagtitimbang ng kamatis. Magandang araw po.” Magalang nabati ni Isabela. Kayo po ba si Aling Sion? Oo, Hija. Ano ang maipaglilingkod ko sayo? Sagot ng matanda habang nag-aayos ng paninda. May hinahanap ko po ako.

Mahinang sabi ni Isabela. Si Aling Puring po natigilan ang matanda. Inangat nito ang tingin at pinagmasdan si Isabela mula ulo hanggang paa. Bakit mo siya hinahanap? Tanong nito. May halong pagdududa. May ipinadala po siyang sulat sa akin. Sagot ni Isabela habang inilalabas ang lumang sobre mula sa bag. Ako po si Isabela Ramirez.

Dati raw akong inalagaan niya. Dahan-dahan itong binuksan ni Aling Sion at tiningnan ang pangalan. Isang ngiti ngunit may lungkot ang gumuhit sa kanyang mukha. Isabela, bulong nito. Aba, ikaw pala yon. Nanlaki ang mga mata ni Isabella. Kilala niyo po ako? Oo, Hijja. Sagot ng matanda. Nung maliit ka pa, palaging ipinagmamalaki ka ni Puring.

Lagi niyang sinasabi, “Magiging maganda at matalino ong batang tubalang araw. Hindi ko inakalang magkakatotoo nga.” Naluha si Isabela. “Nasaan na po siya ngayon?” Huminga ng malalim si Aling Sion. Lumipat na siya sa dulo ng bundok. Mahina na ang katawan pero ayaw magpaistorbo. Wala raw siyang gusto kundi manahimik. Kung totoo ang hanap mo, Hija, makikita mo siya pero maghanda ka.

Maghanda po? Tanong ni Isabela halatang naguguluhan. Tumingin ang matanda sa malayo. Hindi na siya gaya ng dati. Ang dating masikla at matatag na aling puring ngayon ay isang aninong pilit na lumalaban sa oras. Tahimik napaisip si Isabela. Parang biglang lumamig ang paligid. Bakit hindi po siya bumalik sa bayan? Maraming dahilan, Hija, tugon ni Aling Sion.

Marami siyang pinasan buhay. Pero higit sa lahat, may iniingatang ala-ala na ayaw niyang sirain. Siguro isa ka roon. Hindi nakasagot si Isabela. Ramdam niya ang bigat ng mga salitang iyon. Inabot ni Aling Seon ang kanyang kamay at hinawakan nito ng marahan. Kung talagang gusto mo siyang makita, may daan papunta roon.

Pero delikado, mataas, madulas at mahirap lakarin. Siguraduhin mong handa ka hindi lang sa pagod kundi sa kung anong katotohanang makikita mo. Tumango si Isabela bakas sa mukha ang determinasyon. Handa po ako! wika niya. Kung siya talaga ang unang umampon sa akin, gusto kong makita siya. Kahit anong hirap tatahakin ko.

Ngumiti si Aling Sion. At sa unang pagkakataon, nakita ni Isabela ang ningning sa mga mata ng matanda. Tama yan hiha. Hindi lahat ng kayamanang hinahanap ay nasa siyudad. Minsan nasa dulo ng bundok. Maagang-maaga kinabukasan, bumalik si Isabela sa palengke upang sunduin si Aling Sion. May dala siyang maliit na basket ng pagkain at tubig bilang pasasalamat sa matanda.

Hindi pa man sumisikat ng tuluyan ang araw, ramdam na nila ang malamig na hangin ng baryo habang dahan-dahan silang naglalakad papunta sa dating bahay ni Aling Puring. “Malapit lang ito, Hija,” sabi ni Aling Sion habang hawak ang kanyang tungkod. Pero mag-ingat ka. Madulas ang daan pag umaga. Tahimik lang si Isabela.

Ang tanging naririnig niya ay ang langitngit ng kanilang mga yapak sa damuhan at ang huni ng mga ibon. Habang lumalakad, napansin niya ang mga tanim na palay, mga punong niyog at mga bahay na yari sa kahoy at pawid. Iba ito sa mga modernong gusaling na kasanayan niya sa Maynila. Dito bawat bagay ay may halimuyak ng simpleng pamumuhay.

Isang mundong tila malayo sa mga kontrata, pulong at camera. Diyan na tayo, hija. Sabi ni Aling Seon sabay turo sa isang lumang kubo sa dulo ng daan. Nang makita ni Isabela ang bahay, parang may kung anong kirot ang gumuhid sa dibdib niya. Ang kubo ay halos gumuho na. Ang mga dingding ay may mga butas.

Ang bubong ay may mga tulo at ang bakod ay natabunan na ng mga damo. May isang maliit na bintana na nakasabit pa ang kurtinang kulay puti. Bagaman kupas na ito sa tagal ng panahon, pumasok sila ng dahan-dahan. Ang sahig ay gawa sa kawayan. Ngunit may mga bahagi ng sira. Amoy luma, amoy alikabok, amoy ng mga panahong nagdaan.

Dito siya nakatira noon, marahang sabi ni Aling Sion. Simula ng iwan niya ang bahay ampunan, dito siya nanatili hanggang sa hindi na niya kinaya. Wala na siyang kasama rito kaya nagpasya siyang lumipat sa dulo ng bundok. Tahimik si Isabela. Lumapit siya sa dingding kung saan nakasabit ang ilang lumang larawan.

Isa roon ay larawan ng isang batang babae na may maliit na pigtail at ng isang matandang babae na nakangiti habang nakayakap dito. Nanginginig ang kamay ni Isabela ng abutin iyon. Ang larawan ay kupas na parang nalanta sa paglipas ng mga taon. Ngunit kahit papaano nakilala niya ang sarili ang batang siya. Sa likod ng larawan may nakasulat na mga salitang ginuhit ng lumang ballpen.

Anghel ko. Biglang sumingkit ang paningin ni Isabela sa luhang pilit niyang pinipigil. Anghel ko, ilang taon na siyang tinatawag na Miss Ramirez, Ma’am Isabela, CEO. Pero ngayon sa unang pagkakataon, narinig niya sa kanyang isipan ang isang tawag na puno ng pagmamahal, isang tawag na matagal ng nawala. “Sya unang tumawag sao niyan.

” Sabi ni Aling Sion habang nakatingin din sa larawan. Nung una ka niyang makita sa daan, iiyak-iyak ka raw noon. Sabi niya, “Parang ibinigay sa akin ng langit ang batang ito. Kaya tinawag kang angel.” Hindi na napigilan ni Isabela ang luha. Tumulo ito ng tuluyan dumaan sa kanyang pisngi at nahulog sa lumang sahig. “Bakit niya ako isinuko?” Mahina niyang tanong.

Tahimik muna si Aling Shon bago sumagot. Mahirap ang buhay noon, Hija. Si Puring araw-araw naglalako ng gulay. Minsan walang kita. Ilang beses ko siyang nakitang umiiyak habang tinitingnan ka. Paano ko mapapalaki ang bata kung ako mismo wala ng makain. Sabi niya sa akin. Pero kahit ganon, ilang linggo niyang pinag-isipan yon bago ka dinala sa bahay ampunan.

Napayuko si Isabella. Kaya pala bulong niya. Kaya pala may mga tunog ng palengke sa tuwing may bata akong nakikita. Kaya pala pamilyar sa akin ang amoy ng mga gulay at uling. Ngumiti ng malungkot si Aling Sion. Oh hijja, yun ang mundong pinagmulan mo. Ang mundong puno ng hirap pero puno rin ng pagmamahal. Lumapit si Isabela sa isang sulok ng bahay.

Doon may nakita siyang lumang laruan. Isang munting manika na yari sa tila, kupas at may punit na gilid. Kinuha niya ito at marahang niyakap. Ito mahina niyang sabi. Parang pamilyar. Tahian ni Puring. Sabi ni Aling Sion. Noong wala siyang pambili ng laruan, siya mismo ang gumagawa. Tuwing umiiyak ka yan ang pinapahawak niya sa’yo. Nang marinig iyon, lalo pang bumigat ang dibdib ni Isabela.

Ilang taon na akong nabubuhay sa marangya’t maginhawang mundo,” sabi niya. Pero ngayon ko lang naramdaman kung gaano kasimple. Pero totoo ang pagmamahal na ibinigay niya.” Lumabas siya ng kubo at naupo sa maliit na batong upuan sa labas. Ang araw ay unti-unti ng lumilitaw sa likod ng mga bundok. Sa dikalayuan, narinig niya ang mga batang nagtatawanan habang naglalaro sa bukirin.

Mga tunog na parang bumabalik sa kanya. Lumapit ang isa sa mga kapitbahay na napansin silang nandoon. Isa itong babaeng nasa 50 taong gulang may dalang basket ng kamote. Hinahanap niyo ba si Aling Puring? Tanong nito. Tumango si Isabela. Opo. Kayo po ba kilala niyo siya? Oo naman, sagot ng babae sabay upo sa tabi niya.

Mahal na mahal ka ni Pureng Iha. Lahat kami rito alam yon. Pero wala siyang magawa noon. Wala siyang makain. Madalas tinapay lang ang kinakain niya pero sa’yo isinisiksik niya ang huling pirasong kanin. Ganun po ba? Tanong ni Isabela. Nanginginig ang tinig. Tumango ang babae. Isinuko ka niya dahil ayaw niyang makita kang nagugutom. Ilang gabi siyang umiiyak noon.

Lagi niyang sinasabi, “Mas mabuti ng hindi ako makasama ng anak ko basta hindi siya magdusa.” Parang may pumutok sa dibdib ni Isabela. Hindi dahil sa galit kundi sa labis na kirot at pang-unawa. Ngayon niya nauunawaan. Ang sakripisyong iyon ay hindi pagtatakwil kundi pinakamalalim na anyo ng pagmamahal. Tahimik na napatingin si Isabela sa kubo.

Sa mga dingding nitong may lamat, sa mga bintanang may alikabok. Sa bawat piraso ng lumang kahoy, naroon ang mga ala-ala ng isang inang nagmahal sa kanya ng higit pa sa sarili. Salamat po,” sabi niya sa dalawang matanda. “Kung hindi dahil sa inyo, hindi ko malalaman ang lahat ng ito.” Ngumiti si Aling Sion. “Ang mahalaga, nagbalik ka.

Hindi lahat ng anak ay nagbabalik sa ugat nila.” Tumango si Isabela, pinunasan ng luha at marahang hinaplos ang lumang manika. Hindi ko nahahayaan na manatiling ala-ala lang siya. Kailangan ko siyang makita. At habang tinitingnan niya ang kubo sa huling pagkakataon, isang malamig na hangin ang dumaan. Waring tinig ng nakaraan na bumubulong sa kanya.

Anghel ko! Napapikit si Isabela. Sa unang pagkakataon, naramdaman niyang hindi lang ala-ala ang hinahanap niya kundi kasaysayan ng pagmamahal na bumuo sa pagkatao niyang matagal niyang nakalimutan. Mabilis ang tibok ng puso ni Isabela habang tinatahak ang makipot na daan papunta sa dulo ng bundok. Madilim na ang palligid at ang kalangitan ay nagbabadyan ng ulan.

Ang daan ay maputik at ang mga dahon ng saging ay humahampas sa gilid ng kanyang braso. Sa bawat hakbang, nararamdaman niya ang pagod ngunit mas nangingibabaw ang pananabik. Kaunting lakad na lang bulong niya sa sarili habang pinipigilan ang pagdulas sa basa at madulas na lupa. Hindi nagtagal bumuhos ang malakas na ulan. Wala siyang dalang payong.

Ang kanyang damit ay agad nabasa. Ang buhok ay dumikit sa kanyang mukha. Ngunit hindi siya tumigil. Sa halip, itinakip niya ang kamay sa noo. at nagpatuloy sa paglalakad habang ang ulan ay tila nagiging kasama sa kanyang paglalakbay. Sa malayo, may nakita siyang maliit na liwanag. Parang apoy ng kandila na kumikislap sa gitna ng dilim.

“May bahay doon,” sabi niya sa sarili. Laking pasalamat niya dahil halos hindi na niya maramdaman ang kanyang mga paa. Habang papalapit, napansin niyang ang liwanag ay nagmumula sa isang lumang kubo. May usok na lumalabas sa butas ng bubong. Tanda na may nagsisiga sa loob. Marahan siyang kumatok at narinig ang mahina ngunit malinaw na tinig mula sa loob.

Sino yan? Magandang gabi po sagot ni Isabella habol-habol ang hininga. Pasensya na po inabutan ako ng ulan. Maaari po bang makisilong sandali? Narinig niya ang paggalaw ng silya at ang paglapit ng mabagal na mga yabag. Bumukas ang pinto at sa liwanag ng maliit na lamparang nakasabit, nasilayan niya ang isang matandang babae.

Payat, nanginginig ngunit may malumanay na mga mata. Ang buhok nito ay puting-puti at ang mga kamay ay may bakas ng tagal ng paggawa. Oh hiha! Pasok ka! Basang basa ka na. wika ng matanda sabay abot ng lumang tuwalya. Mahina ang ulan pero baka sipunin ka pa. Ngumiti si Isabela may bahid ng kaba sa dibdib. Maraming salamat po.

Pumasok siya at agad napansin ang loob ng bahay. Mga gulay na nakatambak sa isang sulok, ilang supot ng uling at mga lumang palayok sa ibabaw ng kalan. Sa gitna may isang maliit na mesa at dalawang silyang yari sa kawayan. Sa ibabaw ng mesa may lumang larawan ng batang babae at isang babaeng may hawak na manika. Hindi na nakapagsalita si Isabela.

Tila kumirot ang puso niya sa pagkakakilanla. Pasensya na akong magulo dito. Sabi ng matanda habang inilalagay sa tasa ang mainit na tubig. Isa lang akong matandang nagtitinda ng gulay at uling. Kailangan kahit paano may pangkape. “Hindi po.” Mahinang tugon ni Isabela. Maganda po dito. Tahimik. Matagal-tagal na rin akong walang bisita.

Sabi ng matanda habang marahang umuubo. Ano nga palang sadamohi? Huminga ng malalim si Isabela. Ramdam niya ang panginginig ng kanyang kamay habang sinasabi ang mga salitang matagal niyang gustong itanong. May hinahanap po ako. Wika niya. Si si Aling Puring. Napatingin ang matanda sa kanya. bahagyang napakunot ang noo parang nag-iisip.

Aling puring, mahinang ulit nito. Bakit mo siya hinahanap, Hija? Hindi agad nakasagot si Isabela. Ang kanyang mga mata ay napako sa mukha ng matanda. Sa mga guhit ng panahon sa mga mata nitong tila puno ng pagod at sakit ngunit may kakaibang kabaitan. dahil gusto ko po siyang makita. Mahina niyang sagot. Mahalaga po siya sa akin.

Tahimik ang matanda. Tanging langit ng ulan sa bubong ang maririnig. Pagkaraan ng ilang sandali, marahang ngang ngumiti ang matanda. Ako yon, hija, sabi nito. Halos pabulong. Ako si Aling Puring, pero sino ka? Parang tumigil ang mundo ni Isabela. Ang mga salitang iyon ay sumapol sa kanyang puso. Hindi siya agad nakasagot.

Sa halip, marahan niyang tinanggal sa pulso ang isang bagay. ang lumang sinulid na pulseras na matagal na niyang itinatago. Nanginginig ang kanyang kamay habang iniaabot ito sa matanda. Ito po, sabi niya, halos paos ang tinig. Ito po galing sa inyo. Sandaling natigilan si Aling Puring. Tinanggap niya ang pulseras dahan-dahan na para bang isang piraso ng nakaraanang bumalik sa kanyang mga palad.

Pinagmasdan niya ito ng matagal saka inilapit sa kanyang dibdib. “Hindi ko akalaing makikita ko pa ito.” Mahina niang bulong. Ako mismo ang nagtahi nito. Nagtama ang kanilang mga mata. Sa mga sandaling iyon, tila naglaho ang pagitan ng mga taon. Ang matanda ay tumitig sa mukha ni Isabela.

Pinagmasdan ang bawat linya, bawat ngiti, bawat bakas ng kabataan. Isabela, mahinang sabi ni Aling Puring. Nanginginig ang tinig anak ko. Hindi na nakapagsalita si Isabela. Sa halip, tumulo ang kanyang mga luha. Lumapit siya at marahang hinawakan ang kamay ng matanda. Ako po yon, Nay. Sabi niya halos pabulong. Halos hindi makapaniwala na nasasabi na rin niya, “Ako po si Isabela.

” Lumalakas ang patak ng ulan habang magkahawak pa rin ng kamay sina Isabela at Aling Puring. Ang malamig na hangin ay tila walang laban sa init ng kanilang muling pagkikita. Kapwa sila basa, nanginginig, ngunit may kakaibang init na bumabalot sa kanilang mga puso. Ang init ng pagmamahal na hindi kailan man nawala kahit nilamon na ng panahon at distansya.

Tahimik sa una, tanging patak ng ulan at hampas ng hangin sa bubong ang maririnig. Ngunit nang magsimulang tumulo ang luha ni Aling Puring, saka lamang muling nagsalita ang matanda. Akala ko hindi na kita makikita. Garal niyang sabi. Halos paos ang boses sa tagal ng pag-iyak. Araw-araw kitang ipinagdasal Isabela.

Kahit hindi kita mahawakan. Iniisip ko, “Sana mabuti ang buhay mo. Sana masaya ka.” Humigpit ang yakap ni Isabela halos ayaw ng bitiwan ang matanda. “Hindi ko alam kung paano ako makakapagpasalamat.” Sabi niya sa tinig na nanginginig. Ang buong buhay ko akala ko iniwan lang ako.

Pero ngayon naiintindihan ko na hindi mo ako iniwan. Minahal mo lang ako sa paraang hindi ko pa noon nauunawaan. Marahang tumango si Aling Puring. Pinahid ang luha sa pisngi ni Isabela. Anak, kung alam mo lang kung gaano kahirap ‘yung araw na ‘yon. Sabi niya tinutunaw ng ala-ala. Wala akong makain noon ni gatas man lang para sa’yo.

Nagtitinda lang ako ng uling naglalako sa palengke. May mga gabing umiiyak ka sa gutom at wala akong maggawa kundi yakapin ka hanggang makatulog ka sa iyak. Nang may dumating na mga tagabahay ampunan, akala ko yun na lang ang tanging paraan para mabuhay ka.” Tahimik na tumulo ang luha ni Isabela. Sa kanyang isipan, bumabalik ang mga tunog ng palengke, ang mga yapak ng isang babaeng tila pamilyar, ang boses.

Ngayon niya alam kung saan galing ang lahat ng mga ala-ala. Ang tinig ng babaeng palaging tumatawag ng anak sa kanyang mga panaginip ay kay Aling Puring pala. Nagsindi si Aling Puring ng maliit na lampara at inilabas ang isang lumang kaldero. Sandali lang, Hija. Wala akong maihahain na bongga. Pero may lugaw ako rito.

Lugaw? Napangiti si Isabela sa gitna ng luha. Oo, tugon ng matanda. Paborito mo to non. Lagi kitang ginagawan kahit konti lang ang bigas. Habang niluluto ang lugaw, naupo si Isabela sa tabi ng maliit na kalan. Pinagmamasdan niya ang mga galaw ng matanda, maingat, mabagal. Ngunit puno ng pagmamahal. Sa bawat halong kutsara.

Tila sinusukat ni Aling Puring ang mga tao ng kanilang pagkawalay. “Hindi ako nagkapamilya.” Sabi ni Aling Puring sa mahina ngunit malinaw na tinig. Hindi ko rin alam kung tama yon pero parang natakot na akong magmahal ulit. Baka kasi kailangan ko na namang bitawan. Tumitig si Isabela sa kanya. Ramdam ang bigat ng bawat salita.

Hindi mo kailangang magsisi, Inay. Sabi niya ng may lalim. Dahil kung hindi mo ako pinakawalan noon, baka hindi ako nabigyan ng pagkakataong mabuhay ng maayos. Baka hindi ko rin natutunang hanapin ang sarili kong pinagmulan. Napangiti ang matanda. Ang ganda mo anak. Hindi lang sa mukha kundi sa puso. Alam kong lumaki kang mabuti.

Naging mabuti ako dahil may nagmahal sa akin. Kahit hindi ko siya kilala noon. Sagot ni Isabela habang hawak ang kamay ng matanda. Nang maluto ang lugaw, ibinuhos ni Aling Puring sa dalawang basag na mangkok. Inabot niya ang isa kay Isabela. Pasensya na, ito lang ang meron ako. Ngumiti si Isabela.

Tinikman ang unang kutsara. Ito na yata ang pinakamasarap na lugaw na natikman ko sa buong buhay ko. Sabi niya, sabay tawa at luha. Totoo? Tanong ni Aling Puring. Bahagyang natawarin. Oo, kasi may kasama itong pagmamahal na totoo. Sagot ni Isabela sabay yakap sa matanda. Tahimik silang kumain habang ang ulan ay patuloy na bumubuhos sa labas.

Ang malamlam na ilaw ng lampara ay sumasayaw sa kanilang mga mukha. nagbibigay ng kakaibang liwanag sa madilim na paligid. Para bang ang gabi ay nakikiusap na manatiling tahimik at saksi sa kanilang paghilom. Pagkatapos kumain, muling nagsalita si Aling Puring. Isabela, maraming gabi akong umiiyak. iniisip kong napatawad mo na ako.

Hindi ko alam kung karapat dapat pa akong makita ka. Marahan niyang hinaplos ang kamay ng matanda. Inay, wala kang kailangang hingiin na tawad. Wala kang ginawang mali. Sa totoo lang, ikaw ang unang dahilan kung bakit ako naririto ngayon. Dahil kahit anong yaman ko, pakiramdam ko may kulang. Ngayon ko lang naramdaman buo na ulit ako.

Nyakap silang dalawa ng katahimikan. Sa labas nagpatuloy ang pagpatak ng ulan. Pero sa loob ng kubo tila may bagong umagang dumarating. Makaraan ng ilang sandali, bumagsak ang ulo ni Aling Puring sa balikat ni Isabela. Pagod na ang katawan ko anak. Mahina niyang sabi. Pero masaya na ang puso ko. Hindi ko na kailangang mangarap pa.

Dumating ka na. Magpahinga ka, Inay. Sabi ni Isabela. Pinahiran ang luha ng matanda. Bukas aalagaan na kita. Ako naman. Sa mga sandaling iyon, naramdaman ni Isabela na ang lahat ng hinanap niya sa mundo, tagumpay, pag-ibig at kapayapaan ay natagpuan niya sa isang maliit na kubo sa bundok sa yakap ng isang matandang babae na minsan siyang tinawag na anak.

At sa gitna ng malamig na gabing iyon, sa ilalim ng walang tigil na ulan, ang dalawang pusong matagal ng nagkahiwalay ay muling nagtagpo hindi bilang isang milyonarya at isang pulube kundi bilang mag-ina muling pinagsama ng tadhana. Madaling araw pa lang nang magising si Isabela sa tunog ng mahina. At sunod-sunod na upo.

Sa kabila ng malamig na simoy ng umaga, ramdam niya ang init ng kaba sa dibdib. Paglingon niya, nakita niya si Aling Puring na nakaupo sa tabi ng maliit na kalan. May hawak na lumang kumot na hindi man lang sapat upang takpan ang ginao. Ang katawan nito ay payat. Ang mga daliri nanginginig at sa bawat hinga ay tila may kirot na pinipilit itago.

“Ma!” tawag ni Isabela sabay lapit. “Bakit hindi po kayo humiga? Mahina pa po kayo.” Ngumiti si Aling Puring. Pilit pinatatag ang tinig. Sanay na ako, anak. Baka kasi umulan ulit. Kailangan kong masindihan tongkalan para makal tayo mamaya. Napakagatlabi si Isabela. Nilingon niya ang paligid. Ang dingding ay may siwang.

Ang bubong ay may tagas na tinakpan lang ng lumang yero at sako. At sa isang sulok ay may maliit na bayong ng mga gulay na bahagyang nalanta. Wala man lang ni isang pirasong karne o bigas na maayos, puro dahon at uling ang laman ng bahay. Habang pinagmamasdan iyon, parang may humapdi sa dibdib niya.

Sa kanyang isip, biglang bumalik ang imahe ng kanyang condo unit sa Maynila. Ang malamig na kwarto, ang mamahaling air purifier at ang aroma ng imported na kape na lagi niyang iniinom tuwing umaga. Doon lahat ay madali. May driver, may secretarya, may chef. Pero ngayon sa harap niya naroon ang babaeng dahilan kung bakit siya buhay at halos wala itong makain.

Umupo siya sa tabi ni Aling Puring at marahang hinawakan ang kamay ng matanda. “Mam, magpahinga muna po kayo. Ako na po ang magluluto.” Tumawa si Aling Puring ng mahina. Naku, baka masunog mo langkalan ko. Hindi ganyan ang gamit niyan. Subukan niyo po ako. Sagot ni Isabela sabay Kindat. Hindi lang skin care ang kaya kong hawakan ma.

Sa kabila ng hirap natawa si Aling Puring. Mayabang ka pa rin gaya ng dati anak. biro niya sabay ubo. Habang binabantayan ni Isabela ang nilulutong lugaw, napansin niya kung paano nagpipigil si Aling Puring na umubo ng malakas. Minsan ay naglalagay ito ng panyo sa bibig at minsan na may pinapahinga ang sarili habang nakapikit.

Hindi niya maiwasang mapansin ang pangingitim ng ilalim ng mata nito at ang bahagyang panginginig ng tuhod kapag tumatayo. Matagal niyo na po bang nararamdaman yan, ma? Tanong ni Isabela ng marahan. Kaunting ubo lang to. Tugon ng matanda. Siguro dahil malamig sa gabi wala naman to. Ngunit sa tono ng tinig nito, alam niyang hindi totoo iyon.

Nang matapos silang kumain, kinuha ni Isabela ang isang lumang upuan at umupo sa tapat ni Aling Puring. Tahimik muna siya sandali bago nagsalita. “Ma, sumama na po kayo sa akin sa Maynila.” Natigilan si Aling Puring tila hindi agad nakaintindi ha. sa Maynila. Opo. Doon po kayo titira sa akin.

Wala ng lamig, wala ng gutom, wala ng ubo. Ako na ang bahala sa inyo. Umiling si Aling Puring pilit na ngumiti. Anak, hindi mo na kailangang gawin yan. Sanay na ako rito. Dito na ako tatanda. Hindi ko naman hinihingi na hanapin mo ako lalo na para ilayo mo ang sarili mo sa buhay mo. Ngunit hindi naitago ni Isabela ang pagigting ng kanyang tinig.

Hindi utang to ma pagmamahal to. Tumahimik ang matanda. Sa sandaling iyon, bumalik sa kanya ang ala-ala ng maliit na sanggol na minsan niyang inalagaan. Ang batang umiiyak sa gabi habang pinapaypayan niya gamit ang basahan. Ang batang kinailangan niyang isuko dahil alam niyang hindi niya kayang bigyan ng magandang buhay.

Ngayon narito ang batang iyon nakatayo sa harap niya bilang isang ganap na babae. Handang ibalik ang lahat ng pagmamahal na minsan niyang binuhos. Hindi mo kailangang mahihiyama. Dagdag ni Isabela marahan ngunit mariin. Hindi kita tinitingnan bilang kawawa. Tinitingnan kita bilang una kong tahanan. Kung wala ka, wala ako.

At ngayong ako naman ang may kakayahan, hayaan mo akong bumawi. Naluha si Aling Puring. Itinago ang mukha sa kanyang kamay. Isabela. Hindi ko alam kung karapatdapat pa ako. Ma, lumuhod si Isabela sa harap niya. Karapat dapat ka sa lahat. Sa lahat ng ginhawa, sa lahat ng pag-aalaga, at sa lahat ng pagmamahal. Dahil ikaw ang dahilan kung bakit ako naririto.

Huminga ng malalim si Aling Puring. Ilang sandaling katahimikan ang lumipas bago ito muling nagsalita. Hindi ko alam kung makakasanayan ko ang buhay sa Maynila. Sanay ako sa lupa sa hangin dito. Doon baka maligaw lang ako. Ngumiti si Isabela. Kung maligaw man po kayo ma, ako ang gagabay. Hindi ko na kayo iiwan.

Lumambot ang ekspresyon ng matanda tila unti-unting bumibigay sa yakap ng anak. Kung iyan ang gusto mo, anak, susubukan kong sumama. Pero isang kondisyon lang. Ano po yon? Huwag mong kalimutan kung saan ka galing. Kahit anong yaman, huwag mong kalimutan ong lugar na to. Pati yung mga taong tulad ko. Ngumiti si Isabela.

Hawak ang kamay ng ina. Pangako ma. Hindi ko nakakalimutan. Nang maglaon, nagsimulang mag-ayos si Isabela ng mga gamit ni Aling Puring. Isang lumang bag, ilang damit at ang paborito nitong tuwalya na halos punit na. “Ma, dadalhin po natin to ha?” “Bakit ba?” tanong ng matanda. “Souvenir, gusto kong maalala kung saan ako nagsimula.” sagot niya sabay ngiti.

Sa hapon ding iyon habang pinagmamasdan nila ang papalubog na araw sa likod ng bundok. Marahang nagsalita si Aling Puring. Isabela, salamat anak. Akala ko mamamatay akong nag-iisa. Hindi po, Ma. Sagot ni Isabela. Nakatingin din sa langit. Ngayon pa lang po nagsisimula ulit ang buhay natin at sa ilalim ng kalangitang ginintuan ng dapiton, naramdaman nilang pareho ang isang uri ng katahimikan na matagal ng nawala.

Ang katahimikang dulot ng muling pagkakabuo ng puso. Sa unang pagkakataon matapos ang mahabang panahon, muling naglakbay si Aling Puring. Ngayon ay hindi sa palengke o sa bukirin kundi patungong Maynila. Kasama niya si Isabela sa loob ng magarang kotse habang pinagmamasdan niya ang mga kalsadang puno ng ilaw at sasakyan.

Ang mga gusaling matatayog ay parang mga haliging bakal na tumatago sa langit. Kumikislap sa ilalim ng araw. Hindi maiwasang mapanganga ni Aling Puring. Tila batang nakakita ng mahika. Diyos ko. Mahina niyang sabi habang nakadungaw sa bintana. Ganito na pala ngayon ang Maynila. Ang lalaki ng bahay, ang daming kotse.

Ngumiti si Isabela habang pinagmamasda ng ina. Matagal na rin po kayong hindi nakakapunta rito, ma. Pero huwag kayong mag-alala. Hindi lahat ng maganda rito ay bato at salapi. May kabutihan pa rin. Ngumiti si Aling Puring saka muling huminga ng malalim. Hindi ko akalain anak na makakarating ako rito.

Dati tuwing sumasakay ako ng jeep, hanggang bayan lang kaya ngayon nakasakay ako sa ganitong anong tawag dito? Luxury car po? Natatawang sagot ni Isabela. Ah ewan ko diyan. Basta ang alam ko parang eroplano sa lambot. Sabay tawa ni Aling Puring na nagpangiti rin kay Isabela. Habang naglalakbay, napansin ni Isabela ang mga matang puno ng pagkamangha ng ina.

Sa loob-loob niya, napagtanto niyang hindi pala sapatang kayamanan kung hindi mo ito maibahagi sa taong unang nagmahal sa’yo. Pagdating nila sa kondominium ni Isabela, agad namang inalalayan niya ang matanda. Ang matataas na dingding, malamig na sahig at mga mabangong halimuyak ng lavender diffuser ay tila kakaibang mundo para kay Aling Puring.

Anak, para akong nasa hotel. Mahina nitong sabi habang hinahaplos ang pader. Baka madumihan ko to. Ang puti-puti. Ma bahay niyo na po ito. Kahit anong gusto niyong galawin, okay lang. Dito na po kayo titira. Sagot ni Isabela habang tinatanggal ang tsinelas ng ina at pinapalitan ng bago. Habang nag-aayos, biglang napaiyak si Aling Puring.

Hindi ko alam kung anong ginawa ko para maranasan to, anak. sobra-sobra na. Umupo si Isabela sa tabi niya. Marahang hinawakan ang kamay ng ina. Ginawa niyo lang po yung tama ama. Hindi niyo man ako napalaki. Pero binuhay niyo ako. At ngayon ako naman. Kinabukasan, maaga silang pumunta sa ospital. lula ng wheelchair, ipinarsuri ni Isabela si Aling Puring.

Habang hinihintay ang resulta, tahimik na pinagmamasdan ng matanda ang kanyang anak na abala sa pakikipag-usap sa doktor. Nakaayos ang pstura ni Isabela, matatag at marangal, ngunit may lambing sa tinig. Hindi lang siya maganda,” pulong ng nurse sa katabi. “Ang bait pa!” Ngumiti si Aling Puring narinig iyon. “Oo, mahina niyang sabi.

” “Ganun talaga pag pinalaki ng pagmamahal, hindi ng pera. Ilang araw makalipas, unti-unting bumuti ang lagay ng matanda. Sa bawat araw ng pagpapagamot, binabantayan siya ni Isabela. Pinapasabayan ng sopas, pinabasa ng kwento at minsan pa nga ay binabati ng mga empleyado ng kumpanya. Isang hapon, nag-organisa si Isabela ng munting salo-salo sa opisina.

Tinala niya si Aling Puring at ipinakilala sa lahat. Mga kaibigan,” sabi niya sa harap ng kanyang mga empleyado. Gusto kong ipakilala sa inyo ang taong dahilan kung bakit ako naririto ngayon. Siya po si Aling Puring, ang unang nagmahal sa akin, ang unang tumawag sa akin ng anak.” Tahimik ang silid sandali bago nagsimula ang masigabong palakpakan.

Lumapit ang ilang staff at nagmano kay Aling Puring. Isa sa kanila ang nagsabi, “Kung siya po ang dahilan kung bakit ganito kabuti si Ma’am Isabela, dapat po kaming magpasalamat sa inyo.” Namula ang pisngi ng matanda sa hiya. “Naku, wala yon. Hindi ko naman ginawa yon para sa gantimala.” Ngunit nang titigan niya si Isabela, nakita niya ang mga matang puno ng pagmamalaki at pasasalamat.

Sa wakas, naramdaman niya na hindi na sayang ang bawat pagod, bawat luha, bawat sakripisyo. Kinagabihan, habang kumakain silang dalawa sa balkonahe, malamig ang hangin at maliwanag ang mga bituin sa itaas. Sa ibaba, tanaw ni Aling Puring ang ilaw ng lungsod. Mga liwanag na parang kumikislap na ala-ala ng kanilang mag-ina.

“Hindi ko kailanma inasahan to.” wikan ni Aling Puring habang hinahaplos ang kamay ng anak. Akala ko kinalimutan mo na ako. Maraming gabi akong umiiyak. Iniisip kong buhay ka pa. Kung masaya ka. Ngumiti si Isabela bagam’t nangingilid ang luha. Hindi ko man alam noon pero sa puso ko ikaw pala ang hinahanap ko.

Tahimik na yumuko si Aling Puring sabay haplos sa pisngi ng anak. Anak, mayaman ka na. Maganda at matalino. Pero higit sa lahat, marunong kang lumingon. Yan ang hindi nabibili kahit saan. Tumawa si Isabela ng marahan. Siguro po mana sa inyo. Hindi. Tugon ng matanda. Mas mabuti ka pa. Nagkatahimikan silang muli.

Ang tanging maririnig ay ang mahinang ihip ng hangin at ang malayong ingay ng lungsod. Sa bawat minuto, naramdaman nilang tila humihinga ang gabi kasama nila. Payapa, buo at puno ng pagmamahal. Sa huling sandali bago sila pumasok, niyakap ni Isabela ang ina. “Ma, salamat ha. Hindi lang dahil ipinanganak mo ako sa mundo kundi dahil ipinanganak mo rin ako sa pag-ibig.

” Ngumiti si Aling Puring. Pinahid ang luha sa mata ng anak. At salamat din anak dahil binuhay mo ulit ang puso kong akala ko’y patay na. At sa ilalim ng mga ilaw ng lungsod, sa pagitan ng magarang buhay at simpleng pagmamahal, muling nagtagpo ang dalawang mundong minsang nagkahiwalay, ang ina na nagbigay ng lahat at ang anak na natutong ibalik ang kabutihan sa tunay na pinagmulan nito.

Ang araw ay muling sumikat sa bayan ng San Rafael. Mainit ngunit banayad tila nagbubukas ng bagong yugto sa buhay ni Isabela at ni Aling Puring. Sa dulo ng makitid na kalsada kung saan dating nakatayo ang kubong halos gumuho. Ngayon ay nakatirik ang isang bago ngunit payak na tahanan ang bahay ni Puring Foundation.

Sa labas nito may nakasabit na karatula na yari sa kahoy inukit ng mga lokal na karpintero. Bahay ni Puring Foundation, tahanan ng pagmamahal. Tahimik na pinagmamasdan ni Aling Puring ang gusali. Hindi siya makapaniwala. Ang dating lugar ng kanyang luha at gutom ay ngayo’y naging pugad ng pag-asa. Sa nakatayo si Isabela nakasimpleng puting bestida, walang alahas at mayiting payapa.

Ang ganda anak. Mahina ngunit nanginginig na sabi ni Aling Puring. Parang panaginip lang. Ngumiti si Isabela pinisil ang kamay ng matanda. Hindi po ito panaginip ma. Ito po ang realidad ng pagmamahal niyo. Ginawa ko lang kung ano ang itinuro niyo noon. Unti-unting nagsidatingan ang mga tagabaryo. May mga batang nakayapak, mga magulang na may dalang pagkain at ilang mga dating kakilala ni Aling Puring na halos hindi rin makapaniwala sa nangyari.

Sa loob makikita ang mga kwartong may malinis na kama, mga laruan sa sahig at mga librong pambata sa estante. May mga batang ulila na ngayon ay nakatira doon. Ang ilan ay nakangiti, ang iba ay may halong kaba. Ngunit lahat ay tila sabik maramdaman ang tinatawag na pamilya. Habang inihanda ang programa ng pagbubukas, nilapitan ni Aling Sion si Isabela.

Hindi ko akalain na yung batang inampon noon siya pa ang gagawa ng ganitong kabutihan. Siguradong proud na proud sa’yo si Aling Puring. Ngumiti si Isabela. Kung hindi dahil sa kanya, wala po akong ganitong puso. Ang pagmamahal na binigay niya, hindi ko kayang suklian kundi ipasa sa iba. Dumating ang sandali ng pagbubukas.

Sa gitna ng mga tao, humarap si Isabela sa maliit na entablado na itinayo sa harap ng bahay. Tinapunan niya ng tingin ang kanyang ina, si Aling Puring na nakaupo sa gilid. Nakasuot ng bagong barutsaya at may nakasabit na rosaryo sa leeg. Malalim ang hinga ni Isabela bago nagsimula. Noong bata pa ako,” panimula niya, “Hindi ko alam kung saan ako galing.

” Lumaki ako sa bahay ng mga taong mababait. Ngunit may tanong palagi sa puso ko. “Sino ako? Bakit ako naiiba?” Tahimik ang mga tao. Ang ihip ng hangin ay tila nakikinig. Hanggang sa bumalik ako dito at dito ko natagpuan ang sagot, hindi pala ako nawawala. Ang tunay kong tahanan ay hindi nasusukat sa ginto kundi sa yakap.

hindi sa mga pader kundi sa mga puso. Nakita niyang napaluha si Aling Puring. Pinunasan nito ang mata gamit ang panyo. Ang pagmamahal ay hindi nasusukat sa kayaman patuloy ni Isabela, kundi sa sakripisyo. Kung hindi ako isinuko ni Aling Puring noon, baka hindi ako nabuhay. Pero dahil sa sakripisyo niya, ngayon ay makakapagbigay ako ng bagong buhay sa iba.

Palakpakan ang buong baryo. May ilan pang bata na lumapit kay Aling Puring. Yumakap sa kanya at nagsabing, “Lola Puring, salamat po sa bahay na to.” Hindi mapigilan ni Aling Puring ang luha. Ngunit sa pagkakataong iyon luha iyon ng tuwa. “Salamat mga anak.” “Salamat sa Diyos!” wika niya habang hinahaplos ang buhok ng mga bata.

Lumapit si Isabela sa ina at inakay ito papunta sa gitna. Ma, gusto ko pong makita nilang ikaw ang dahilan ng lahat ng ito.” Bahagyang nahiya si Aling Puring. Ngunit nang makita niya ang mga ngiti ng mga tao, huminga siya ng malalim at nagsalita. “Wala akong malaking ginawa. Isa lang akong mahirap na ina na gusto sanang mabuhay ang anak.

Pero ngayon nakikita ko na lahat ng sakit ko noon may dahilan pala. Ito pala ang bunga ng lahat ng sakripisyo. Tumunog ang mga kampana ng kapilya sa malapit. Tila nakikisabay sa pagdiriwang. Ang mga bata ay nagsimula ng tumakbo sa bakuran. Nagtatawanan, naglalaro ng habulan. Sa bawat tawan nila, naririnig ni Isabela ang tinig ng sarili niyang pagkabata.

Ang batang minsang umiyak sa dilim ngunit ngay’y tumatawa na muli sa liwanag. Lumapit si Isabela sa ina. Niyakap ito ng mahigpit. Ngayon ma, bulong niya, “Hindi lang ako ang anak mo, lahat sila anak mo rin.” Tumango si Aling Puring at sa pagitan ng kanilang yakap, tila naibalik ang mga panahong nawala. “Salamat, anak.

Hindi ko akalaing aabot tayo rito. Sa hapon ding iyon habang unti-unting naglalaho ang araw sa likod ng mga bundok, naupo silang mag-ina sa harap ng bahay. May mga bata sa paligid na nagkakantahan. May ilan namang nag-aayos ng bulaklak sa altar na iniaalay para kay Inangpuring. Tahimik lamang si Isabela ngunit ang mga mata niya ay puno ng kapayapaan.

“Ma!” mahina niyang sabi. Parang noon lang umiiyak ako sa ulan pero ngayon parang lahat ng luha ko nagbunga. Ngumiti si Aling Puring. Pinisil ang kamay ng anak. Ang luha, anak. Kapag totoo ang dahilan, nagiging binhi. At kapag tumubo na yon, magiging bunga ng pagmamahal. Ang mga salitang iyon ay tumimo kay Isabela.

Tumingin siya sa kalangitan kung saan unti-unti ng kumikislap ang mga bituin. Tama ka ma. Bulong niya. Ito ang bunga ng pagmamahal mo. Habang nagdidilim ang paligid, nagsindi sila ng mga ilaw sa loob ng bahay. Ang mga batang naroon ay nagsimulang kumanta ng awit na natutunan nila sa paaralan. Awit tungkol sa pag-asa, pamilya at kabutihan.

At doon sa ilalim ng mga bitwin nagtagpo ang dalawang mundo. Ang mahirap at ang mayaman. Ang nawalay at muling nagtagpo ang luha at ang ngiti. Ang dating kubong gumuho ay ngayo’y naging tahanan ng pag-ibig. At sa gitna ng lahat, magkahawak pa rin ng kamay sina Isabela at Aling Puring mag-ina.

magkarugtong ng puso magkasamang gumuhit ng bagong simula. Lumipas ang ilang buwan matapos mabuksan ang bahay ni Puring Foundation. Mula sa pagiging isang marupok na kubo, ngayo’y isa na itong tahanang may halakhak. May mga batang naglalaro sa bakuran at may mga bulaklak na tumutubo sa gilid ng pader. Ang dating lugar ng kalungkutan ay naging kanlungan ng pag-asa.

Sa isang hapon na may banayad na hangin, nakaupo sina Isabela at Aling Puring sa harap ng bahay. May maliit na mesa sa bagitan nila. May mainit na salabat at ilang pirasong tinapay. Ang araw ay unti-unti ng lumulubog at ang langit ay nagkukulay kahel at ginto. Tahimik lamang sila. Pinagmamasdan ang mga batang tumatakbo at naglalaro ng taguan sa ilalim ng punong mangga.

Ang tawa ng mga bata ay tila musika sa kanilang pandinig at sa bawat hagihik may kasamang ala-ala ng kabataang matagal ng nawala. “Ang bilis ng panahon, no ma?” wika ni Isabela habang nakangiti. “Parang kailan lang ang bahay na to ay gumuhuna. Pero ngayon parang muli siyang nabuhay. Tumango si Aling Puring.

Pinanood ang isang batang babae na nag-aabot ng tsinelas sa isa pang bata. Ganyan talaga ang buhay, anak. Sabi niya mahinahon. Minsan kailangan munang gumuho bago muling maitayo. Mas matatag, mas makabuluhan. Napatingin si Isabela sa ina. Ang mukha ni Aling Puring ay puno ng guhit ng panahon. Ngunit sa likod ng bawat kulubot ay may bakas ng kabutihang hindi kumupas.

Ma, bulong ni Isabela, salamat sa pagbibigay ng buhay na hindi ko maintindihan noon. Ngumiti si Aling Puring. Bahagyang tinapik ang kamay ng anak. Anak, salamat sa pagbabalik. Ilang sandaling katahimikan ang sumunod. Ang hangin ay humaplos sa kanilang buhok at sa malayo, maririnig ang huni ng mga ibon na pauwi na sa pugad.

Ang lahat ay tilapayapa. Parang bawat elemento ng paligid ay nakikibahagi sa kanilang tahimik na pagninilay. “Naalala mo ma?” Sabi ni Isabela, “Noong una kitang nakita ulit umuulan. Ang lamig-lamig noon pero nung niyakap mo ako, parang tumigil ang ulan.” Tumawa ng mahina si Aling Puring. “Ako rin anak. Akala ko panaginip ka lang.

Hindi ko alam kung paano ako makakaharap sa’yo. Nahihiya ako dahil wala akong naibigay.” Umiling si Isabela. Mali ka roon, ma. Ikaw ang nagbigay ng pinakamahalagang bagay. Buhay, pagkakataon at pagmamahal. Hindi ko man iyon agad naintindihan pero iyon ang bumuo sa akin. May butil ng luha ang dumaloy sa mata ni Aling Puring.

Noong araw na isinuko kita, anak, akala ko mamamatay ako sa sakit. Pero sinabi ko sa sarili ko, mas mabuti ng ako ang maghirap kaysa ikaw. Hinawakan ni Isabela ang kamay ng ina at dahil doon nabuhay ako. Pero higit pa roon natuto akong magmahal. Kasi ang pagmamahal ma hindi lang binibigay kapag madali. Binibigay kahit masakit. Napatitig si Aling Puring sa anak.

Ang ganda mong magsalita Isabela. Para kang pare kong makapagsalita ng ganyan. Biro niya sabay tawam. Natawarin si Isabela. Nakuha ko sao ma. Ikaw ang unang nagturo sa akin kung paano magmahal ng walang hinihingi. Muling bumalik ang katahimikan. Ang mga batang naglalaro ay unti-unti ng pumapasok sa loob ng bahay.

May isang batang lalaking lumapit kay Aling Puring at sabing, “Lola, gusto ko pong matulog sa tabi niyo mamaya.” Ngumiti si Aling Puring. “Sige, anak, basta matulog ka ng maaga ha.” Pagkaalis ng bata, tumingin siya kay Isabela. Ang sarap sa pakiramdam no na dati wala akong anak na kasama pero ngayon parang napakarami na nila. Tumango si Isabela.

Sabi ko nga sao ma, hindi lang ako ang anak mo ngayon, lahat sila anak mo na rin. Habang sinasabi niya iyon napingin siya sa lumang punong mangga sa tabi ng bahay. Doon may nakasabit na maliit na duyan gawa sa lumang tela. Isa sa mga batang babae ang dahan-dahang sumasakay habang isa pang bata ang nagtutulak. Ang tanawin ay simple ngunit puno ng buhay. “Alam mo ma,” wika ni Isabela.

Matagal kong hinanap ang sarili ko sa mga bagay, sa negosyo, sa pera, sa tagumpay. Pero ngayon ko lang nahanap ang tunay na sagot. Anong sagot anak? Tanong ni Aling Puring na ang tunay na kayamanan sagot ni Isabela ay hindi nasusukat sa alahas o negosyo. Nasa puso yon sa pusong marunong tumanaw ng utang na loob at magmahal ng totoo.

Tahimik si Aling Puring. Nakatingin lang sa anak. Anak, natutuwa ako kasi kahit lumaki kang malayo sa akin, nanatili kang mabuting tao. Yan lang naman ang healing ng isang ina. Lumapit si Isabela yumakap sa ina. Kasi ikaw ang dahilan, Ma. Kahit wala ka sa tabi ko noon, dala ko ang kabutihan mo sa puso ko.

Nyakap siya ni Aling Puring ng mahigpit. Anak, kung sakali mang dumating ang araw na mawala ako, huwag kang malungkot. Ang mahalaga, nahanap mo na ang tahanan mo. Nandito ka pa, Ma. Sabi ni Isabela pilit na pinipigilan ang pagluha. At habang nandito ka, araw-araw kong ipapaalala sa sarili ko na hindi mo ako kailan man iniwan.

Ngumiti ang matanda. Siguro nga hindi kita iniwan. Hinintay lang kita. Lumubog na ng tuluyan ng araw. Ang kalangitan ay napuno ng mga bituin at ang paligid ay binalot ng katahimikan na hindi malamig kundi mapayapa. Sa loob ng bahay, naririnig ang malalambing na tinig ng mga batang kumakanta ng bahay kubo.

At sa bawat nota, may halong init ng pamilya. Si Isabela ay sumandal sa balikat ng ina. Ma, bulong niya, kung may muling pagkakataon, gusto ko pa ring ako ang anak mo. Tumawa ng mahina si Aling Puring, ngunit may luha sa gilid ng mata. At kung may isa pang buhay, anak, ikaw pa rin ang pipiliin kong alagaan. Muli silang natahimik sa kanilang paligid.

Ang hangin ay tila may dalang awit. Awit ng pasasalamat ng paghilom ng muling pagkikita. Sa gabing iyon, walang marangyang handaan, walang palakpakan. Ngunit sa pagitan ng dalawang puso ng inang nag-alay at anak na nagbalik, naroon ang pinakatotoong kayamanan. Ang pagmamahal na walang hanggan. At habang patuloy na naglalaro ang mga bata sa loob ng bahay ni Puring Foundation, nagsindi si Isabela ng isang kandila sa altar sa sulok ng bahay.

Nakatingin siya sa apoy at mahina niyang sinabi, “Salamat Panginoon sa pagdala sa akin pabalik sa tahanang matagal kong hinahanap. Sa labas nakatingin si Aling Puring sa kalangitan. Salamat din Diyos ko, bulong niya sa pagbabalik ng aking anak at sa pagbibigay ng bagong simula. Ang hangin ay dumampi sa kanilang mga mukha at ang mga bituin ay kumikislap na tila nakangiti.

Ang dating kubong marupok ay tuluyang naging tahanang buo hindi sa materyal na anyo kundi sa diwa ng pagmamahalan. At sa gitna ng katahimikan sabay na napangiti sina Isabela at Aling Puring. Ngayon alam nila pareho. Ang tunay na kayamanan ay hindi nakikita ng mata kundi nararamdaman ng puso. Dito ko na nga po isasara ang kabanatang pinamagatang sa dulo ng ulan