4:00 pa lang ng madaling araw nang bumangon si Lira, isang payat at morenang talagang ling na taong gulang. Sa madilim pa na paligid ng kanilang barong-barong sa tabing dagat ng Navotas, rinig na rinig ang kalansing na mga kawayan habang hinahaplos ng alon ang mga paanan ng mga bangka, nagsimula na siyang maghanda ng panindang daing at tinapa.

maingat na inilalagay sa bilao at nilalagay sa supot para hindi masyadong kumalat ang amoy. Sa gilid ng maliit na kalan nakaupo ang kanyang inang si Aling Luring na mahina na ang katawan dahil sa sakit sa baga. “Anak, huwag ka ng masyadong mapagod ha.” Mahina nitong sabi habang umuubo. Kahit kalahati lang ng paninda mo, ayos na yon.

Ngumiti si Lira at marahang hinaplos ang likod ng ina. “Nay, kailangan nating ubusin lahat.” Mapit si Lira Sentab Blado at nagsimulang magsalita. Mga anak, Anya, noong edad ninyo ako, nagtitinda ako ng dain at tinapa para makapag-aral. Maraming beses akong tinawanan, minamaliit at tinanggihan. Pero ngayon, gusto kong sabihin sa inyo, hindi kailanmang hadlang ang amoy ng hirap para maabot ang pangarap.

Tahimik ang mga bata habang nakikinig. May ilan na tahimik na lumulu. Itinuloy ni Lira, ang foundation na ito ay hindi lang para magbigay ng pera. Nandito kami para gabayan kayo para iparamdam sa inyo na may taong naniniwala sa kakayahan ninyo. Kaya pangako ninyo sa akin, kapag nakamit ninyo ang tagumpay, ibalik ninyo ang kabutihan sa kapwa.

Malakas ang palakpakan ng mga magulang at estudyante. Prisha lahat ng ito galing sa kabutihan ni Don Emilyo. Kung hindi niya ako tinulungan, baka hanggang ngayon naglalako pa rin ako ng daing sair. “Hindi lang yun, Lira.” Sagot ni Trisha. Ikaw na yung inspirasyon ngayon. Ikaw na ang dahilan kung bakit maraming gustong magbago ng buhay.

Habang nag-uusap sila, pumasok si Marco, dala ang mga plano para sa bagong gusali ng foundation. Mga ginoo at ginang, biro niya. Narito na ang arkitektong walang pahinga. Natawa si Lira. Marco, sa dami ng ginagawa mo baka ikaw ang unang scholar nating magkakaroon ng doktorate sa pagpupuyat. Para sao lira, walang puyat na sayang.

Sagot ni Marco sa Bay Kindat. Ang kanilang masayang kulitan ay naputol ng dumating ang unang batch ng scholars para sa orientation. Sa unang araw ng programa, mahigit 30 bata ang napili mula sa iba’t ibang bayan sa Visayas at Luzon. Lahat sila ay puno ng pag-asa at pangarap. At sa kanilang mga mata, nakita ni Lira ang sarili niyang kabataan.

Pawisan, mahiyain ngunit determinado. Sa opisina ng Lio Foundation, nakaupo si Lira habang pinagmamasdan ang mga papeles ng mga bagong scholars. Sa tabi niya ay si Trisha na ngayon ay isa ng social workers sa foundation. Nagsimula silang magtrabaho ng magkasama matapos tulungan ni Lira si Trisha makabangon mula sa dating pagkakamali.

“Lira!” wika ni Trisha habang nag-aayos ng folders. Hindi ko alam kung paano mo nagagawa to. Ang dami mong natutulungan pero nananatili kang pareho. Hindi mo hinahayaang umakyat sa ulo mo yung tagumpay. Ngumiti si Lira na paiyak ang ilan sa mga batang nakikinig. Sa kanilang mga mata, nakita ni Lira ang sarili niya.

Isang batang nangangarap, gutom at puno ng pag-asa. Sa pagtatapos ng araw habang papalubog ang araw sa dalampasigan, tiningnan ni Lira ang dagat. Sa bawat hampas ng alon, naririnig niya ang tinig ni Don Emilyo. Ang kabutihan ay Alon Lira. Huwag mo itong hayaang tumigil. At sa katahimikan ng dapit hapon, sumagot si Lira sa hangin.

Hindi titigil ang alon, Don Emilyo. Hangga’t may mga batang nangangarap, magpapatuloy ang kabutihan. Lumipas ang ilang buwan mula ng ilunsad ni Lira ang Lio Scholarship Program. Sa ilalim ng proyektong ito, pinunduhan niya ang pag-aaral ng mga batang galing sa mahihirap na pamilya, mga anak ng mangingisda, tindera at kargador. Mga batang katulad niya noon.

Pero ngayon naintindihan ko na kapag marunong kang magmahal, madaling magpatawad. Mumiti si Lira. Hindi ako mabait, Trisha. Natuto lang ako mula sa mga taong nagmahal sa akin kahit wala akong halaga noon. Ipinanganak mula sa liham ni Don Emilio ang bagong proyekto ng foundation, ang Lio Scholarship Program na nagbibigay ng oportunidad sa mga kabataang katulad ni Lira noon.

Ang unang batch ng scholars ay tinawag niyang mga anak ng Alon. Sa unang araw ng programa, nagsalita si Lira sa harap ng mga batang vendor na nakikinig sa kanya. Alam niyo apo rin galing sa amoy ng daing. At dati iniisip ko kapag naamoy ka ng tao ibig sabihin mahirap ka. Pero natutunan kong ang amoy ng daing ay amoy ng pagtitiyaga.

At yan ang amoy ng mga taong hindi sumusuko. Hindi ko man kayo dugo. Itinuring niyo akong anak. Ipinapangako kong ipagpapatuloy ko ang misyon ninyo hanggang sa huling alon. Habang nakatayo siya sa tabi ng dagat, lumapit si Marco. Lira, sabi nito, nasa dugo mo na talagang kabutihan. Hindi mo kailangan ang pipulo para maging dakila.

Ngumiti si Lira. Hindi ako dakila Marco. Isa lang akong batang tinuruan ng dagat kung paano bumangon. Ilang linggo ang lumipas, ipinatawag niya si Trisha na ngay’y nagtatrabaho bilang volunteer sa foundation. Trisha sabi ni Lira, gusto kong magbukas tayo ng bagong proyekto para sa mga batang vendor.

Isang scholarship program sa pangalan ni Don Emilio. Lira, mangiyak-ngiyak na sabi ni Trisha. Napakabuti mo. Alam mo ba dati iniisip ko paano mo nagagawang magpatawad? Nang dumating si Marco, nakita niyang luhaan si Lira. Yakap ang liham. Lira sabi ni Marco, handa na ba ang puso mo para ipagpatuloy ang lahat ng sinimulan niya? Tumango si Lira pinahid ang luha.

Hindi ko alam kung kaya ko, Marko. Pero kung yan ang huling habilin niya, gagawin ko. Hindi para sa akin kundi para sa mga taong umaasa. Mula noon, sinimulan ni Lira ang bagong yugto ng kanyang buhay bilang tagapagmana ng Lyo State. Ngunit sa halip na mamuhay sa Marangya, pinili niyang gamitin ang mana upang palakihin pa ang tulong para sa mga kabataan.

Sa unang linggong matapos makuha ang mga dokumento, nagpunta siya sa lumang Pier kung saan unang nagkipa sila ni Don Emilio. Bitbit niya ang Rosario at liham. Tumingala siya sa kalangitan sabay bulong. Don Emilio, salamat po sa lahat. Kaya mula noon, tinuring na kitang tunay kong anak. Napahagulhol si Lira.

Ramdam niya ang bawat salita ng matanda. Kasama ng liham na ito, iniiwan ko sayo ang kalahati ng aking mga ari-arian at buong karapatan sa Liryo State. Ngunit tandaan mo, ang kayamanan ay hindi para itago kundi para ipamahagi. Ipagpatuloy mo ang laban para sa mga kababayan nating mangiyastda. Ion ang tunay na pamanang gusto kong ipamana sao.

Nakatagpo rin si Lira ng maliit na rosaryo sa loob ng sobre. Katulad ng ginagamit ni Don Emilio sa araw-araw. May kalakip itong maliit na papel na may nakasulat. Kapag nawala ka sa direksyon, bumalik ka sa amoy ng dagat. Doon mo ako maririnig. Ilang sandali siyang tahimik, tanging hikbi at paghinga ang maririnig. Inabot ng abogado ang isang makapal na sobre, kulay ginto at may nakasulat sa harap para kay Lira, anak ng liwanag at alon.

Nang mag-isa na siya sa opisina, binuksan ni Lira ang sobre. Sa loob ay may liham at ilang dokumento ng pagmamay-ari. Binasa niya ang unang linya. Lira, kung binabasa mo ito, marahil ay naroon na ako sa piling ng mga alon ng langit. Huwag kang malungkot, anak. Ang bawat dagat ay may takdang oras ng pag-alis ng mga bangka at ang sa akin ay dumating na.

Nanginginig ang kamay ni Lira habang patuloy sa pagbasa. Bago kita nakilala, akala ko tapos na ang misyon ko. Isa kang paalala na kahit sa pinakamaruming amoy ng daing, may pusong ginto na marunong magmahal sa kapwa. Nakita ko sao ang anak kong si Elena na nawala sa dagat noong siya’y dalagita pa lamang. Umiti ang matanda sa kanya. Hindi kita iiwan anak.

Sa bawat dagat na tatahakin mo, ako ang magiging hangin sa likod ng bangka mo. At sa huling sandali, marahan nitong sinabing ipagpatuloy mo ang kabutihan. Yan ang tunay na yaman. Pagkatapos noon, tuluyan ng bumitiw sa mundo si Don Emilio. Sa libing, halos buong bayan ang dumalo. Mga mangingisdang tinulungan. dating vendor, scholars at mga empleyado.

Lahat ay nagbigaypugay sa lalaking nagbukas ng pintuan para kay Lira. Sa puntod niya, nakaukit ang mga salitang ang kabutihan ay alon na walang katapusan. Pagkatapos ng libing, ipinasundo ng abogado ni Don Emilio si Lira sa opisina. “Miss dela Cruz,” wika nito. “Mai iniwan po sa inyo si Don Emilio bago siya pumanaw.” Wala namang problema.

Lira pero nararamdaman kong unti-unti na akong pinapaalala ng panahon. Don Emilio, huwag naman po kayong magsalita ng ganyan. Sagot ni Lira. Nanginginig ang boses. Marami pa tayong plano. Gagawin pa natin yung bagong proyekto sa Cebu. Ngunit ngumiti lang ang matanda at marahang hinawakan ang kanyang kamay. Ang mga plano anak natutupad kahit wala na ang nag-umpisa.

Ang mahalaga may magpapatuloy. Ilang araw matapos ang pag-uusap na iyon, biglang bumagsak ang kalusugan ni Don Emilio. Inatake ito sa puso at agad dinala sa ospital. Lahat ng mga empleyado kabilang si Marco ay nagpunta upang mag-alay ng panalangin. Habang nakahiga ang matanda, hawak ni Lira ang kamay nito.

“Don Emilyo,” hikbi niya. “Huwag niyo akong iiwan. Kayo lang ang meron ako. Ngunit sa kabila ng mga tagumpay na ito, may bumabalot na kalungkutan sa loob ng Lyo Mansion. Si Don Emilio na ilang linggo ng hindi lumalabas ng kwarto. Napansin ni Pony Lira araw-araw ipinaghahanda niya ng pagkain ng matanda ngunit madalas ay hindi na ito lumalabas upang sabay silang kumain.

Don Emilyo, tawag niyang isang umaga kumakatop sa pinto. May dala po akong lugaw at kape gaya ng gusto ninyo. Ngunit walang tugon. Nang tuluyang buksan ni Lira ang pinto, nakita niyang nakaupo si Don Emilio sa harap ng bintana. Nakatingin sa malawak na hardin. Tila malalim ang iniisip. Anak, mahinahon nitong sabi. Maupo ka rito. Umupo si Lira sa tabi niya.

May problema po ba? Tanong niya. Halatang nag-aalala. Ngumiti ang matanda bagaman bakas ang pagod sa mukha. Kinabukasan, sa harap ng buong board, matatag siyang tumindig. “Hindi ko ibebenta ang seag.” Mariin niyang sabi. Ang kumpanyang ito ay hindi binuo para pagkakitaan lang kundi para magbigay buhay.

At yan ang hindi mababayaran ng kahit anong halaga. Tumayo si Marco at masuyong ngumiti. Yan ang lira na kilala ko. At habang nagsasaya ang lahat sa desisyong iyon, alam ni Lira sa kanyang puso. Hindi man nawala ang mga unos, natutunan na niyang harapin ang bawat hampas ng dagat nang hindi na natatakot lumubog. Makalipas ang ilang buwan matapos nilang tanggihan ang alok ng banyagang kumpanya na bilhin ng seagold.

Muling sumigla ang negosyo ni Lira. Lumawak ang operasyon ng kanilang mga planta at mas maraming mangingisda ang nabigyan ng trabaho. Pero sa kanila na mapupunta ang pangalan Lira. Sagot ni Marco, “Hindi mo ba naaalala ang sea gold ay simbolo ng iyong ina ni Don Emilio ng lahat ng pinagdaanan mo?” Tahimik si Lira hindi makasagot.

Sa mga sumunod na araw, nagulo ang isip niya. Hindi siya makatulog, hindi makakain. Pinuntahan niya ang paborito niyang lugar sa baybayin doon sa dati niyang tinitirhan bago siya yumaman. Naupo siya sa buhangin. Tinitingnan ang mga alon habang pinipisil ang lumang rosaryo ng ina. “Nay!” bulong niya. Anong gagawin ko? Ang tagal kong pinangarap na umasenso.

Pero bakit ngayon? Parang naliligaw ako. Habang pinapakinggan ang hampas ng alon, naisip niya ang mga salita ni Don Emilyo. Ang yaman mawawala pero ang kabutihan mananatili. Nguni, hindi natatapos ang kwento sa pag-ibig sapagkat dumating ang bagong unos. Ilang linggo bago ang kasal nila ni Marco, nakatanggap si Lira ng liham mula sa isang banyagang kumpanya.

Miss Lira, nakasulat sa liham, nais naming bilhin ang Sea Gold Corporation para isama sa aming international brand. Handa kaming mag-alok ng halagang mo pa kailan man nakita. Hindi makapaniwala si Lira. Isang alok na hindi basta-basta. Bilyon ang halaga. Nang sabihin niya ito kay Marco, napakunot ang noo ng lalaki. Lira, mag-ingat ka.

Alam mo kung anong pinaghirapan mo para sa kumpanyang yan. Kapag ibinenta mo baka mawala ang diwa ni Don Emilio. Ngunit may bahagi kay Lira na gustong tanggapin. Marco, kung mabibili nila ang seag mas marami pa tayong matutulungan, mas lalawak ang operasyon. Gusto kong makasama ka sa bawat pag-angat sa bawat unos. Lira, pakasalan mo ako. Napatigil si Lira.

Ang mga luha na kanina galing sa lungkot na yon ay nahaluan ng tuwa. Ngunit sa likod ng kanyang ngiti may bakas ng pag-aalinlangan. Marco, sabi niya, “Hindi ko alam kung kaya ko. Ang dami kong responsibilidad. May foundation, may kumpanya at may mga taong umaasa sa akin.” “Lira,” sagot ni Marco.

Kaya mo lahat yan pero hindi mo kailangang kayanin mag-isa. Hayaan mong ako naman ang bumuhat sayo kapag napapagod ka.” Tahimik si Lira. Sa wakas ngumiti siya at marahang tumango. Oo, Marco. Oo. Nagyakapan sila sa ilalim ng mga bituin habang sa di kalayuan tila sumasayaw ang mga alon ng dagat na minsang naging saksi sa bawat pagsubok ni Lira. Napayo ko si Lira. Luhaan.

Kung gann, gagamitin ko para sa layunin niyang tinuro sa akin. Simula noon, mas dumoble ang kanyang sipag sa pamumuno. Ngunit kasabay ng paglago ng negosyo, dumarami rin ang kanyang kalungkutan. Madalas siyang mapag-isa sa silid ni Don Emilio. Tinitingnan ang mga lumang larawan at iniisip kung anong mga payo pa sana ang maririnig niya kung buhay ito.

Isang gabi, habang naglalakad siya sa hardin ng mansion, lumapit si Marco. May dala itong maliit na kahon. Lira sabi niya gusto kong ibigay to sayo binuksan ni Lira ang kahon at sa loob ay isang singsing na yari sa perlas puti kumikislap at may ukit na sea gold bulong niya ano to ngumiti si Marco. Hindi ko alam kung ito ang tamang panahon pero gusto kong marinig mo.

Umipas ang mga araw at nagluluksa ang buong kumpanya. Sa libing ni Don Emilio, dumagsa ang mga negosyante, empleyado at mga dating tinulungan ng foundation. Ngunit sa gitna ng lahat, si Lira ang pinakawasak. Pakiramdam niya nawalan siya ng isa pang magulang. Pagkatapos ng libing, nagdaos ng board meeting ang kumpanya.

Isa sa mga abogado ni Don Emilio ang nagsalita. Bago siya pumanaw, iniwan ni Don Emilio ang kanyang huling habilin. Ang buong Lyo estate kasama ang kumpanya ay ipinamana kay Miss Lira Dela Cruz. Nagulat si Lira, “Hindi ko po matatanggap yan. Hindi ko po tinulungan si Don Emilio para sa pera.” Mumiti ang abogado.

“Hindi po ito tungkol sa pera, Miss Lira.” Ang sabi ni Don Emilio, “Ikaw ang tanging taong nakita niyang may pusong karapat-dapat mamunok. Tapos na ang misyon ko, anak, ikaw na ang magpapatuloy. Tandaan mo, ang yaman mawawala pero ang kabutihan mananatili. Ilang oras matapos ang kanilang pag-uusap, tuluyan ng pumikit si Don Emilio.

Tahimik, payapa at may ngiti sa labi. Nang gabing iyon, hindi mapigilan ni Lira ang pagluwa. Sa veranda ng mansion, nakaupo siyang mag-isa. Tanga ng Rosaryong ibinigay sa kanya ng matanda. Lumapit si Marco at tahimik siyang niyakap. “Lira!” Mahina niyang sabi. “Hindi mo kailangang itago yang sakit.” Marco, humihikbi si Lira. Ang dami kong gustong sabihin sa kanya.

Hindi ko man lang nasabi kung gaano ko siya kamahal bilang ama. Alam niya, Lira, sagot ni Marco. Alam niya mula sa bawat ginawa mo, hindi mo kailangang sabihin kasi ipinakita mo na. Agad siyang tumakbo palabas ng opisina. Sinabayan ni Marco, pagdating nila sa ospital, nakita nila ang matandang negosyanteng nakaratay sa kama, naka-oxygen tube, at halos hindi na makapagsalita.

“Don Emilio!” sigaw ni Lira habang lumapit. Nanginginig ang kamay. Nandito na po ako. Huwag kayong magsalita. Magpahinga po muna kayo. Ngumiti ang matanda. Marahang hinawakan ang kamay ni Lira. Anak, bulong nito. Mahina ngunit malinaw. Huwag kang matakot. Huwag mong sayangin ang mga taon mo sa takot. Mahalin mo ang buhay mo. Pati siya. Sabay lingon kay Marco.

Napaluha si Lira. Huwag kang magsalita ng ganyan. Don Emilio. Gagaling ka pa. Marami pa tayong proyekto. Hindi tatapos ang foundation. Ngunit mumiti lang si Don Emilio tila may tinatanggap na kapalaran. Tatlong taon ang lumipas mula ng umusbong ang pag-ibig sa pagitan nina Lira at Marco.

Sa panahong iyon, lalong lumago ang Sea Gold at ang Lyo Foundation. Sa ilalim ng kanilang pamumuno, daan-daang pamilya na ang nagkaroon ng kabuhayan at ang mga produktong gawa ng mga dating mahihirap na mangingisda ay nakarating na sa mga merkado sa ibang bansa. Sa mata ng lipunan sila ang larawan ng tagumpay at pag-ibig.

Dalawang taong pinagbuklod ng pangarap at kabutihan. Ngunit sa likod ng mga ngiti, unti-unti na namang dumating ang unos. Isang araw habang abala si Lira sa opisina, tumawag ang sekretarya ni Don Emilyo. Ma’am, kailangan niyo raw pong pumunta sa ospital. Si Don Emilio po inatake sa puso parang huminto ang mundo ni Lira. Tumingin si Lira sa kanya at marahang bumulong. Oo, Marco, mahal din kita.

Hindi na kailangang may salita pa. Sa sandaling iyon, niyakap ni Marco si Lira sa gitna ng palakpakan ng mga estudyante, guro at mga mangingisda. Mula noon, hindi lamang sa negosyo na kilala si Lira. Nakilala rin siya bilang babaeng nagtagumpay sa larangan ng puso. Magkasama sila ni Marco sa pagpapatakbo ng kumpanya, sa pagpapatayo ng mga paaralan at livelihood centers at sa paglalakbay sa iba’t ibang bayan para magbigay ng inspirasyon.

Ngunit higit sa lahat, si Lira ay natutong magmahal nang hindi nakakalimot sa pinanggalingan. Dahil para sa kanya, ang pag-ibig ay katulad din ng dagat, malalim, minsan magulo. Pero kapag minahal mo ng totoo, hindi ka matatakot lumangoy sa alon nito. Sa araw ng paglulunsad, inimbitahan niya si Marco bilang arkitektong tumulong sa disenyo ng pasilidad.

Habang nagbibigay siya ng talumpati, tinitingnan ni Marco ang babaeng nasa entablado, matapang, maganda at puno ng kababaang loob. Ang bawat batang scholar na makakapasok dito, sabi ni Lira, ay magiging bahagi ng bagong alon ng pag-asa. Tulad ko, maaari rin kayong magsimula sa amoy ng daing pero magtatapos sa halimuyak ng tagumpay.

Malakas ang palakpakan sa paligid. Ngunit sa gitna ng mga taong pumupuri sa kanya, nagtag-po ang tingin nila ni Marco. Ngumiti siya rito, isang ngiting puno ng sagot na matagal ng hinihintay. Pagkatapos ng programa, lumapit si Marco. “Lira!” wika niya. “Hindi ko kailangan ng malaking sagot. Isang ngiti lang sapat na.

” Eh hanggang ngayon ganun ka pa rin. Amoy pangarap ka pa rin, Lira. Habang naglalakad sila, bahagyang nadulas si Lira sa basa at madulas na buhangin. Mabilis siyang sinalo ni Marco. Ingat ka, bulong nito. Nang magtagpo ang kanilang mga mata, tila huminto ang lahat. Dahan-dahan niyakap siya ni Marco. Walang salita, walang paliwanag.

Tanging init ng damdamin at tibok ng puso. Pag-uwi nila kinabukasan, tila mas magaan ang pakiramdam ni Lira. Ngunit hindi pa rin siya agad sumagot sa damdamin ni Marco. Sa halip, ibinuhos muna niya ang sarili sa paglulsad ng bagong proyekto ng foundation. Lira Sea Gold Scholarship Program ang tawag niya rito.

Isang programa para sa mga batang katulad niya noon, mga anak ng mangingisda at nagtitinda sa palengke. Right? Kung totoo ang pinaghirapan mo, hindi yun mawawala kahit anong mangyari. Sagot ng matanda. At kung totoo ang pagmamahal, mas lalo ang magiging buko. Kinagabihan, nagpunta si Lira sa bagong planta ng seagold sa Batangas upang inspeksyonin ang operasyon.

Habang naglalakad siya sa dalampasigan, pagkatapos ng trabaho, nakita niya si Marco na katayo sa may dulo ng peer. “Bakit nandito ka?” tanong niya. Mumiti si Marco. Gusto kong masigurong maayos ang lahat bago tayo bumalik sa Maynila. Pero sa totoo lang, gusto ko ring makasama ka rito. Tahimik silang naglakad sa buhangin.

Ang hangin ay malamig at ang langit ay puno ng bituin. Naalala mo yung unang beses nating magkasama sa palengke? Tanong ni Lira. May dala kang panyo noon. Sabi mo amoy pangarap ako. Tumawa si Marco. Ho! Ang mga alon ay marahang humahampas sa pader ng dalampasigan tila sumasangay ayon sa bawat salitang binitiwan ni Marco.

Kinabukasan, abala si Lira sa opisina nang dumating si Don Emilio. Anak, wika ng Mabanda, nakita ko yung magazine feature mo. Ipinagmamalaki kita. Gumiti si Lira. Salamat po Don Emilio. Kung hindi dahil sa inyo, hindi ko mararating ‘to. Hindi mo kailangang magpasalamat sa akin. Tugon ni Don Emilio.

Ngayon gusto kong pag-isipan mo na kung anong gusto mong gawin sa hinaharap. Hindi lang negosyo ang buhay Lira. Dapat marunong ka ring magmahal. Napangiti si Lira sa sinabi ng matanda ngunit halatang tinamaan siya sa huling linya. Don Emilio, kung minsan natatakot ako, paano kong mawala yung mga itinayo ko? Pero gusto kong malaman mo hindi lang ako kaibigan mo, hindi lang ako partner sa negosyo.

Lira, ikaw ang dahilan kung bakit patuloy akong nangangarap. Hindi alam ni Lira kung matutuwa ba siya o matatakot. Sa loob ng maraming taon, nakatuon siya sa negosyo, sa misyon ng pagtulong, sa ala-ala ng kanyang ina. Ngayon lang siya muling nakaramdam ng ganitong kabog sa puso. Marco, sabi niya, “Natatakot ako. Baka kapag pinayagan kong maramdaman ito, mawala yung direksyon ko.

Baka masira ko yung itinayo ko.” Mumiti si Marco at sumagot, “Hindi mo kailang pumili, Lira. Kasi kung mahal mo ang ginagawa mo, yung taong magmamahal sao susuportahan ka. Hindi hahadlang. Tahimik silang pareho. Alam mo Lira, marahan niyang sabi. Matagal ko ng gustong sabihin ito. Pero lagi kong iniisip baka hindi pa tamang panahon. Tumingin si Lira sa kanya.

Bahagyang nagulat. Ano yun, Marco? Huminga ng malalim si Marco. Matagal na kitang minamahal. Napatigil si Lira. Ang mga salitang iyon ay tila tumigil ang oras. Ramdam niya ang kabog ng dibdib, ang biglang pag-init ng paligid at ang pagbalik ng lahat ng ala-ala mula sa palengke.

Sa pagtulong ni Marco sa kanya nung nagkasakit ang ina. Hanggang sa bawat gabi ng pagod na magkasama silang nagtatrabaho. Marco, mahinahon niyang sabi. Hindi ko alam ang sasabihin. Ngumiti si Marco. Bagaman halatang kabado. Hindi mo kailangang sumagot ngayon. Alam kong marami kang iniisip. Marami kang responsibilidad. Si Marco naman nakaputing polo.

Bitbit ang kanyang lumang sketchbook na lagi niyang dala mula pa noong college. Hindi ka pa rin nagbabago. Biro ni Lira habang tinitingnan ang sketchbook. Hanggang ngayon bitbit mo pa rin yan. Numiti si Marco. Hindi ko kayang iwanan to. Dito ako nagsimula. Katulad mo ‘ ba? Hindi mo rin kayang iwanan ang amoy ng tinapa. Natawa si Lira.

Pero may lambing ang ngiting iyon. Oo nga. Kahit ilang beses na ako nagpalit ng bahay, parang dala ko pa rin yung amoy na yon. Siguro kasi kahit saan ako dalhin doon pa rin ako babalik. Sandaling natahimik si Marco. Tinitigan niya ang babae sa harap niya. Ang babaeng minsan nilapastangan ng lipunan ngunit ngayon ay tinitingala ng lahat.

Ang sea gold ay hindi na lamang isang lokal na tatak. Isa na itong pambansang simbolo ng tagumpay na nagsimula sa hirap. Ang pangalan ni Lira ay madalas marinig sa mga balita at magazine bilang isang modelo ng inspirasyon. Ngunit sa kabila ng lahat ng parangal at pagkilala, may isang bagay pa ring tahimik na bumabagabag sa kanyang puso.

Ang damdaming matagal ng umiikot sa pagitan nila ni Marco, ngunit hindi kailan man napag-usapan ng direkta. Isang gabi, pagkatapos ng isang matagumpay na awarding ceremony kung saan ginawaran si Lira bilang entrepreneur of the year, nagkayayaan silang kumain sa isang simpleng restaurant malapit sa tabing dagat.

Nakasuot si Lira ng simpleng besta, malayo sa glamor ng mga seremonyang dinadaluhan niya. “Kung hindi dahil sa inyo, Don Emilio, baka hanggang ngayon nasa palengke pa rin ako.” “Hindi lira.” Sagot ng matanda. Ikaw pa rin ang magiging ikaw kahit wala ako. Kasi ang mga katulad mo likas na marunong umangat kahit ilang ulit madapa.

At sa gabing yon habang tahimik na umiihip ang hangin mula sa dagat, naisip ni Lira na natupad na niya ang pangarap ng kanyang ina. Hindi lang para mabuhay kundi para magbigay buhay sa iba. Ang amoy ng daing na dati simbolo ng kahirapan. Ngayon ay naging amoy ng pag-asa. Amoy ng mga pamilyang may bagong simula, ng mga batang may kinabukasan at ng isang babaeng minsang pinagtawanan.

Ngunit ngayo’y ginagalang bilang haligi ng Ang pagpapatawad kasi hindi para sa kanila. Para sa sarili mo ‘yon. Lumipas ang mga buwan at muling bumamo ng foundation. Maging si Trisha ay nagsumikap na magbayad at sa paglipas ng panahon naging tapat na volunteer. Ang dating pondo na muntik magdulot ng gulo ay nagbunga pa ng bagong programa ang Project Balik Dagat na layong tulungan ang mga dating magnanakaw ng isda o maliliit na kriminal na magkaroon ng bagong kabuhayan.

Muli, lumapit sa kanya si Don Emilio isang gabi sa veranda ng mansion. Alam mo anak,” sabi ng matanda habang nakatingin sa buwan. Ang yaman ko kung tutuusin wala ng halaga. Pero sa mga panahong ito, ikaw ang naging kayamanan ko.” Napaluha si Lira at marahang sumandal sa balikat nito. “Tria! Alam mo kung gaano kahalaga sa akin ang foundation na to? Hindi lang ito negosyo. Buhay ito ng maraming tao.

Pero dahil alam kong totoo ang pangangailangan mo, babayaran mo yan ng dahan-dahan. Hindi ko ipapahiya ang taong minsan kong pinatawad. Lumuhod si Trisha umiiyak. Lira, hindi ko alam kung anong klaseng tao ka. Paano mo nagagawang magpatawad kahit paulit-ulit kang nasasaktan? Tinulungan siyang tumayo ni Lira at marahang sinagot.

Kasi minsan Trishaya, mas mabigat ang galit kaysa sa hirap. At ayokong pasanin yon. Paglabas ni Trisha ng opisina, napabuntong hininga si Lira. Dumating si Marco, tahimik na nag-alala. Ang bait mo pa rin kahit niloko ka na. Hindi ako mabait, Marco. Sagot niya, “Marami lang akong natutunan sa buhay.” Isang araw, nakatanggap si Lira ng balita mula sa accounting department.

May nawawalang pondo sa foundation. Halos kalahat milyong piso ang hindi maipaliwanag kung saan napunta. “Paano nangyari to?” tanong niya. seryoso at kalmado. Sino ang may access sa pondo? Ma’am, si Trisha po. Sagot ng accountant. Natigilan si Lira. Hindi niya akalaing magagawa iyon ni Trisha, ang babaeng tinulungan niyang makabangon.

Agad niyang ipinatawag ito sa opisina. Trisha, sabi ni Lira nang makaharap ito. May gusto kang ipaliwanag? Nanginginig si Trisha. Hawak ang kanyang bag. Lira, hindi ko po sinasadya. Nangungutang lang sana ako pero hindi ko na nabalik agad. Nagkasakit po ang anak ko. Wala na po akong malapitan. Tahimik si Lira.

Walang bakas ang galit sa kanyang mukha. Tanging lungkot. Ngunit sa halip na ipagyabang ito, ginamit niya ang atensyon para palawakin pa ang abot ng kanilang foundation. Gusto kong magkaroon tayo ng training center sa bawat baybayin.” sabi ni Lira sa pulong nila ni Don Emilio. Hindi lang sa mga kababaihan kundi pati sa mga kabataang gustong matutong magnegosyo.

Tuwang-tuwa si Don Emilio sa kanya. “Anak, ipinadmamalaki kita. Hindi ko akalaing ganito kalaki ang mararating ng batang tinulungan ko noon sa peer. Alam mo bang ang pangalan mo pinag-uusapan na sa buong industriya? Ngumiti si Lira. Hindi ko naman hinangad maging sikat Don Emilio basta hangga’t may natutulungan ako sapat na yon.

Ngunit hindi rin maiiwasan ang mga pagsubok. Alam niyang hindi lang ito basta negosyo para kay Lira. Ito ay misyon. Pagkatapos ng seminar, lumapit si Rosa, isa sa mga bagong miyembro ng programa. Ma’am Lira, salamat po ha. Hindi ko akalain na matutulungan niyo kami. Dati po namamalimos lang ako sa palengke. Pero ngayon, pakiramdam ko kaya ko na ulit mangarap.

Hinawahan ni Lira ang kamay nito. Alam mo Rosa, minsan kailangan lang may maniwala sa’yo para makapagsimula ka ulit. Pero tandaan mo, ang tunay na tulong ay yung natutunan mong tumayo sa sarili mong paa. Makalipas ang ilang linggo, dumami ang mga kababaihang sumali sa programa. Naging inspirasyon si Lira sa mga balita at diyaro.

Tinawag siyang The Woman who turned fish into fortune. Walang dapat kabahan. Sagot ni Lira. Hindi ko tinitingnan kung anong damit o sapatos ninyo. Ang mahalaga, may puso kayong magbanat ng buto. Ipinakilala niya ang programang Sea Gold Women of the Shore. Isang proyekto na layong bigyan ng kabuhayan ang mga kababaihang dati nagtitinda lang sa tabing dagat.

Tinuruan silang magproseso ng tinapa, magbalot, mag-label at magpatakbo ng maliit na negosyo. Ang bawat pakete ng seagold, sabi ni Lira sa kanila, ay hindi lang produkto. Simbolo yan ng bawat ina, bawat anak at bawat pangarap na hindi sumuko. Habang nagsasalita siya na patingin si Marco sa kanya mula sa di kalayuan.

Hindi niya maiwasang humanga sa paraan ng pagpindig ni Lira. Simple, ngunit matatag, may halong lambing at autoridad. Hindi naman ako santo, Marco. Nagkamali rin ako dati na pagod, umiyak pero alam ko kung paano bumangon. Kung ano ang tinuro sa akin ng buhay, gusto ko lang ipasa sa iba. Sa kalagitnaan ng pag-uusap nila, pumasok ang sekretarya.

Ma’am, may dumating pong grupo ng kababaihan mula sa probinsya. Sila po yung gustong sumali sa livelihood program ng foundation. Papasukin mo sila. Agad nasagot ni Lira. Makalipas ang ilang sandali, pumasok ang tatlong kababaihang halaang galing sa laylayan ng lipunan. Mga nanay na may bitbit pang mga bata. Pawisan, nangingiti sa kaba.

Agad silang sinalubong ni Lira ngiti. “Magandang umaga po, ma’am Lira.” Sabi ng isa, “Narinig po namin yung programa ninyo para sa mga mangingisda at mga asawang walang trabaho. Sana po matanggap kami.” Sa tabi niya ay si Marco na ngayon ay opisyal ng bahagi ng kumpanya bilang project architect. Sa dingding ay nakasabit ang larawan ng bagong itinayong sea gold processing plant.

Ang unang modernong pasilidad na itinayo sa tulong ni Don Emilio at ng lokal na pamahalaan. Lira sabi ni Marco habang sinusuri ang blueprint. Kapag natapos na ong expansion sa Cebu, tayo na ang pinakamalaking seafood exporter sa buong bansa. Mumiti si Lira. Hindi lang para maging pinakamalaki, Marco. Gusto kong maging pinakamabuti. Gusto kong maramdaman ng bawat mangingisda na bahagi sila ng tagumpay.

Tumango si Marco. Nakatingin sa kanya ng may paghanga. Alam mo minsan naiisip ko kung lahat ng negosyante katulad mo ang isip siguro wala ng magugutom. Bahagyang natawa si Lira. Et sa bawat hampas ng hangin na galing sa dagat, tila naririnig niyang muli ang bulong ng kanyang ina na ang amoy ng daing ay hindi kailan man amoy ng kahirapan kundi amoy ng pusong marunong magmahal at magpatawad.

Lumipas ang dalawang taon matapos maitatag ni Lira ang Lyo Foundation. At sa panahong iyon, tuluyan na niyang nakamit ang katayuang minsan ay pinangarap lang niya habang naglalaon ng daing sa ilalim ng araw. Ngunit sa kabila ng mga titulo at karangalan, nanatili siyang pareho, simple, mapagkumbaba at tapat sa pangarap ng kanyang ina.

Ang magbigay ng pag-asa sa mga taong katulad nilang galing sa hirap. Isang umaga sa loob ng malaking opisina ng Seagold Corporation, nakaupo si Lira sa harap ng mga papel. Sa gabing iyon, habang pinapatay nila ang ilaw sa opisina at sabay lumabas, tumingala si Lira sa langit. Sa pagitan ng mga bituin, naramdaman niyang may mga matang nakamasid, ang mga mata ng kanyang ina, ng mga taong minsang nagpahiya sa kanya at ng lahat ng nakasaksi ng kanyang pag-angat.

Ang gabing iyon ay hindi simpleng pagtatapos ng isang araw. Ito ay simula ng bagong yugtto, ang yugto ng pagtapatawad. Dahil para kay Lira, ang tunay na tagumpay ay hindi nasusukat sa taas ng mansyon o kapal ng pera kundi sa kakayahang magbigay ng kapatawaran. Kahit sa mga taong minsang bumagsak sa kanya, tumawa si Lira ng mahina.

Hindi ako matibay, Marco. Takot din ako. Napapagod din. Pero sa tuwing naiisip ko ang mga taong umaasa sa akin, parang may lakas na bumabalik. Tumingin si Marco sa kanya. Seryoso. Lira, napakarami mo ng nagawa pero gusto kong itanong. Kailan mo naman iisipin ang sarili mo? Natigilan si Lira. Hindi niya agad nasagot. Sa unang pagkakataon.

Naisip niyang matagal na nga niyang inuuna ang lahat. ang negosyo, ang foundation, ang mga taong tinutulungan. Pero kailan niya huling inalagaan ang sariling puso. Ngunit bago pa siya makasagot, ngumiti siya at sinabing, “Siguro Marco, kapag natapos ko na ang lahat ng misyon ko, tumango si Marco at numitirin. Basta tandaan mo, kahit matapos ang mga misyon mo, ako pa rin ang nandito.

Hindi ako mawawala.” Pagbukas niya ng lumang drawer, nakita niya ang isang maliit na frame. Larawan nila ng kanyang ina si Aling Loring noong bata pa siya. Sa tabi nito ay nakasabit ang lumang Rosaryo na minsan ay ginamit niya noong mga panahong lugmok pa sa kahirapan. Kinuha niya ito at idinikit sa dibdib. Nay! Bulong niya, “Tama ka.

Ang amoy ng pawis at hirap hindi kailan man nakakahiya. Ito ang nagpapaalala kung sino ako. Dumating si Marco sa opisina bitbit ang dalawang tasa ng kape. Lira, overtime ka na naman. Alam mo bang kailangan mo rin ng pahinga? Ngumiti siya. Wala akong pahinga sa laban, Marco. Marami pa akong gustong tulungan.

Umupo si Marco sa harap niya. Alam mo minsan naiisip ko kung lahat ng taong galing sa hirap ay kasing tibay mo. Siguro mas konti ang umaayaw sa buhay. Ma’am Lira sabi nito. Ako po si Ramon. Dati po akong kasamahan niyo sa palengke. Nabalitaan ko po ang foundation ninyo at gusto kong magpasalamat dahil sa proyekto ninyo may trabaho na po ang asawa ko.

Mumiti si Lira. Nakakatuwa naman yan Ramon. Hindi ko na kayo halos nakilala. Hindi niyo po alam kung gaano kayo kabuti. Akala namin non kayo’y magmamataas na pero mas lalo pa kayong naging mababa ang loob. Sa mga sandaling iyon, napangiti si Lira. Sabay tingin sa malawak na dagat sa di kalayuan.

Alam mo Ramon? Sabi niya, ang yaman kasi parang alon. Dumarating umaalis. Pero ang kabutihan parang buhangin. Kahit liparin ang hangin may bahagi pa ring mananatili. Nang sumapit ang gabi, nag-ayos si Lira ng mga papeles sa opisina. May bakanteng posisyon sa outreach program. Sabi ni Lira habang iniabot ang papel, tutulungan ka nila doon.

Simula yan para sao. Napayo si Trisha umiiyak sa pasasalamat. Hindi ko akalaing gagawin mo ‘to para sa akin. Numiti si Lira. Kung kaya mong magbago, bakit ko ipagkakait ang pagkakataon? Mula noon, naging mas maayos ang buhay ni Trisha. Natutunan niyang mamuhay ng may kababaang loob. At sa bawat pagkakataon, ipinagmamalaki niyang minsan ay tinulungan siya ng babaeng minsan niyang tinawanan.

Ngunit hindi lang si Trishaya ang muling bumalik sa buhay ni Lira. Isang araw, habang nagi-gipeksyon siya sa isa sa mga planta ng Lyo seafood export, lumapit sa kanya ang isang lalaking nakasuot ng simpleng unipore. At dahil doon, natitunan kong maging matatag, tumango si Trish. Nanginginig. Wala na akong ibang hiling kundi mapatawad mo ako.

Lumapit si Lira at hinawakan ng kamay ng dating kaklase. Matagal na kitang pinatawad, Trisha. Hindi ko kailangang marinig ang sorry mo para gawin yon. Kasi kung nagkimkim ako ng galit, baka hanggang ngayon hindi pa rin ako umuusad. Humagulhol si Trish at niyakap siya. Salamat lira. Salamat. Sa araw na iyon. Muling nagtagpo ang dalawang babae na minsang pinaghiwalay ng kayabangan at kahirapan.

Ngunit na yon, magkaiba na ang kalagayan nila. Isa ay nagtagumpay sa kabila ng lahat at ang isa namay natutong yumuko sa harap ng kabiguan. Matapos ang ilang araw, tinuluman ni Lira si Trisha na makahanap ng trabaho sa foundation na itinayo nila ni Don Emilio. Wala akong pera kaya kaya ako nandito. Tahimik si Lira, pinagmamasdan ang dating mapang mata niyang kaklase na ngayo’y tila basag na babasaging kristal.

“Bakit ka pumunta sa akin?” tanong niya. Hindi sa galit kundi sa tunay na pagtataka. Dahil gusto kong humingi ng tawad. Sagot ni Trisha habang umiyak. No sobrang yabang ko. Hindi ko alam ang halaga ng mga bagay na pinaghirapan mo. Gusto lang namin noon ng tawanan ng katatawan sa buhay. Pero hindi namin naisip kung gaano ka nasaktan. Huminga ng malalim si Lira.

Sa kanyang puso may kumikirot. Hindi dahil sa galit kundi dahil sa awa. Trisha marahan niyang sabi. Ang mga taong katulad natin ay pinagtagpo ng panahon hindi para magtalo kundi para magturo ng aral. Naging bahagi ka ng kwento ko. Ang pangalan ni Trisha ay matagal ng nakabaon sa mga ala-ala niya. Mga araw ng pangungutya, mga tawa sa likod ng kanyang pawis at amoy tinapa at ang araw ng reunion kung saan sinubukan siyang pahiyain. Huminga siya ng malalim.

Sige papasukin mo. Makalipas ang ilang sandali. Umukas ang pinto. Pumasok si Trisha ngunit hindi na siya katulad ng dati. Wala na ang mamahaling alhas at kumpyansang aura. Nakasuot ito ng simpleng damit, maputla at halatang hirap. Lira, mahina nitong sabi. Matagal ko ng gustong makipagkita sayo. Tumayo si Lira at pinaupo ito.

Kumusta ka na, Trisha? Umiling si Trisha at agad na pumatak ang luha. Hindi ko alam kung paano ako magsisimula. Ang totoo, bumagsak ang negosyo namin. Iniwan ako ng asawa kong banyaga. Wala akong trabaho, lira. Mula sa paglalako ng daing sa palengke, ngayo’y naglalakad siya sa loob ng mga boardroom, nakikipagpulong sa mga malalaking negosyante at kinikilala bilang ang batang himala ng industriya ng seafood exports.

Ngunit sa kabila ng lahat ng tagumpay, nananatili pa rin siyang mapagkumbaba. Hindi niya nakalimutan ang pinanggalingan niya at higit sa lahat, hindi niya nakalimutan ang mga taong minsang nagpasakit ng kanyang kalooban. Isang hapon habang abala siya sa opisina, kumatok ang sekretarya. Ma’am Lira, may bisita po kayo sa lobby. Ayaw pong umalis hangga’t hindi kayo nakakausap.

Teka lang, sino raw? Tanong ni Lira habang patuloy na inaayos ang mga papeles. Si Miss Trishaya po, ma’am. Sabi niyang dating kaklase ninyo. Natigilan si Lira. Mula sa pagkakaupo, tumigil ang kanyang kamay. Ang dagat na dati nilang luha na yon ay dagat na pinagmumilan ng biyaya. Sa bawat hampas ng alon sa dalampasigan, parang naririnig niya ang boses ng kanyang ina.

Anak, kaya mo yan. Basta’t marangal ang puso mo. Kahit amoy daing ka, mabango ka sa langit. At sa ilalim ng liwanag ng buwan, ngumingiti si Lira hindi bilang tindera ng daing kundi bilang anak ni Don Emilio Liro, tagapamahala ng mga negosyo ng dagat at babae ng sariling dangal na walang kahit anong pangungutya ang kayang burahin.

Lumipas ang mahigit isang taon mula ng tanggapin ni Lira ang posisyon bilang operations manager ng kumpanya ni Don Emilio Lirio. Sa panahong iyon, nagbago ng tuluyan ang takbo ng kanyang buhay. Ngunit higit sa lahat, sa bawat araw na lumilipas, nararamdaman ni Lira na unti-unti na niyang natatagpuan ang tahanang matagal na niyang hinahanap.

Hindi lang sa loob ng mansyon kundi sa piling ng mga taong tinuring niyang pamilya. Isang gabi habang pinagmamasdan ni Don Emilio Sinaalira at Marco na nagtutulungan, napangipi siya. Donya Estrella bulong niya sa hangin. Kung nasaan ka man ngayon, sigurado akong matutuwa ka. Ang anak na hiniling ko noon ay dumating na. At higit pa, sa ilalim ng mga bituin, nakatayo si Lira sa balkonahe ng Lyo State.

Sa harap niya, kita ang lawak ng dagat. Ang parehong dagat na minsang naging saksi sa kanyang kahirapan at pangumutya. Ngunit ngayong gabi iba na ang tingin niya rito. Hindi mo kailangangunit pinutol siya ni Marco. Lira, hindi ako tutulong dahil kailangan. Tutulong ako dahil naniniwala ako sayo at dahil gusto kong makasama ka sa lahat ng laban mo.

Tahimik silang pareho. Tanging ihip ang hangin at huni ng mga kuliglig ang maririnig. Pagkatapos ng ilang sandali, ngumiti si Lira. Salamat Marco. Hindi mo alam kung gaano kahalaga to para sa akin. Sa mga sumunod na buwan, magdasama nilang itinayo ang bagong planta ng seagold sa isang probinsyang baybayin. Muling naamoy ni Lira ang alat ng hangin.

Narinig ang tawanan ng mga batang naglalaro sa dalampasigan at nasilayan ang mga mangingisdang muling nagkaroon ng pag-asa dahil sa proyektong sinimulan nila makalipas ang ilang buwan. Nagsimula na ang LRO Foundation. Proyekto ni Lira para tulungan ang mga mangingisdang Pilipino. Sa bawat baryo na kanilang tinutulungan, muling naaalala ni Lira ang kanyang ina.

Ang babaeng nagbuhos ng pawis sa bawat kilo ng daing para lang makatawid sila sa araw-araw. Isang gabi habang nakaupo siya sa veranda ng mansion, dumating si Marco. Bitbit nito ang maliit na kahon ng mga dokumento. “Lira!” sabi niya, “Gusto kong makita mo to.” Binuksan ni Lira ang kahon at sa loob ay mga blueprint ng bagong planta para sa seagold.

Ginawa ko to bilang regalo. Alam kong pinangarap mo ong palaguin. Gusto kong maging parte ka pa rin ng industri ang tinuluman mong buin. Hindi alam ni Lira kung anong mararamdaman. Marco, ang laki na ng naitulong mo sa akin noon. Ipinakilala siya ng matanda sa mga empleyado bilang bagong operations manager ng kumpanya.

Sa umpisa, marami ang nagduda. Isang dating tindera lang daw paano niya pamumunuan ang malaking negosyo. Ngunit sa bawat meeting, sa bawat mungkahin niya, unti-unti silang napahanga. Kung gusto nating mas lumago ang export natin, paliwanag ni Lira sa isa sa mga pagpupulong, dapat magtayo tayo ng programa para tulungan ang mga lokal na mangingisda.

Sila ang ugat ng negosyo natin. Kung maayos ang kabuhayan nila, maayos din ang kalidad ng produkto natin. Tahimik ang mga nakikinig. Pati si Don Emilio ay napangiti. Tama ka anak. Sabi niya, yan ang pananaw ng taong alam ang pinanggalingan. Napansin niya ang isang larawan ng babae sa gitna ng pader. Maganda, mapaggumbaba ang ngiti at tila may malambing na mata.

Siya po ba ang asawa ninyo? Tanong ni Lira. Oo. Sagot ni Don Emilio. Bahagyang nalungkot. Si Donya Estrella ang ilaw ng buhay ko. Matagal na siyang pumanaw. Wala kaming anak na nabuhay kaya siguro itinuring na kitang anak ng tadhana. Hindi napigilan ni Lira ang mapaluha don Emilyo.

Hindi ko alam kung karapatdapat ako. Binatong ng matanda ang kamay sa balikat niya. Lira, ang karapatdapat ay hindi yung ipinanganak sa yaman. Ang karapatdapat ay yung marunong magpahalaga. Sa mga sumunod na linggo, naging abala si Lira sa bagong tungkulin niya bilang tagapamahala ng isa sa mga seafood business ni Don Emilyo. Don Emilyo, sabi niya, kung hindi niyo po ako tinulungan, baka hanggang ngayon nasa palengke pa rin ako.

Kayo po ang dahilan kung bakit nakapagpatuloy ako sa kolehiyo at nakilala ang sarili kong kakayahan. Mumiti ang matanda at sinabing hindi lira. Ang dahilan kung bakit ka narito ay dahil hindi ka sumuko. Kung tutuusin, mas ikaw pa ang nagturo sa akin ng aral. Matagal ko ng nakalimutang tumingin sa lupa at pakinggan ang mga taong galing sa hirap.

Pero nang dumating ka, muli kong naalala kung saan ako nanggaling. Pagkatapos nilang kumain, niyaya ni Don Emilio si Lira na ipakita sa kanya ang buong mansyon. Habang naglalakad sila, hindi makapaniwala si Lira sa lawak at ganda ng lugar. May mga antigong piano, mga painting ng dagat at mga larawan ni Don Emilio noong kabataan.

Nung unang araw na nagbenta ka ng daing sapir at tinanggihan ng marami, nakita ko na sayo ang sarili ko noong kabataan ko. Determinado, tapat at walang inuurungan. Ang ganitong klaseng puso yan ang hindi nabibili ng pera. Namilog ang mga mata ni Lira. Kayo po Don Emilyo, dati ring nagtitinda. Tumawa ito. Oo. Bago ako naging negosyante, nagtitinda rin ako ng isda kasama ng aking ama.

Kaya nung nakita kitang pawisan pero nakangiti habang binubuhat ang bayong, sabi ko sa sarili ko, ang batang ito balang araw aangat. Kaya simula noong araw na iyon, sinundan ko ang galaw ng negosyo mo hanggang sa nakita kong panahon na para tulungan kita. Habang nag-usap sila, naramdaman ni Lira ang bigat ng pasasalamat sa dibdib.

Napangiti si Lira kahit hindi pa rin lubos makapaniwala sa lahat ng nangyayari. Mabilis siyang nagbihis. Simple lang. Isang puting blusa at maong na pantalon. Hindi siya kailan man naging komportable sa mga marangyang kasuotan. Habang bumababa siya sa hagdang marmol, ramdam niya ang lamig ng hangin at amoy ng bagong timplang kape na bumabalot sa buong bahay.

Sa veranda, nakaupo si Don Emilio nakating sa hardin na puno ng rosas at mga orkidya. “Anak!” tawag niya, “Halika, sabayan mo ako sa almusal. Bihira akong magkaroon ng kasabay kumain.” Umupo si Lira sa harap ng matanda. Salamat po, Don Emilyo. Hindi ko pa rin po alam kung paano ko kayo mababayaran sa lahat ng kabutihan ninyo.

Ngumiti si Don Emilio sa Bay Tikahim. Hindi mo kailangang magbayad, Lira. Isa na siyang babae na bumangon mula sa dagat ng pangungutya at ngayon siya na ang alo na magdadala ng pagbabago. Kinabukasan, matapos ang nakakagulat na insidente sa reunyon, nagising si Lira sa loob ng isang malawak na silid na tila hinango sa isang panaginip.

puting kurtina, malalambot na unan at halimuyak na mga bagong bulaklak mula sa hardin. Mahirap pa ring paniwalaan, para sa kanya na ang dating pinagtatawanan at tinatawag na daing girl ay ngayon nakatira na sa isa sa pinakamalalaking mansion sa buong lungsod ang Lio State. Habang tinitingnan niya ang paligid, pumasok ang isa sa mga kasambahay.

Ma’am Lira, magandang umaga po. Ipinapatawag po kayo ni Don Emilio sa veranda. Nagpapahanda po siya ng almusal. Tinuring niya akong anak. Tinulungan akong palaguin ang negosyo. At ngayon kami na ang partner niya sa seafood export company. Napatulala si Trisha habang ang ibang kaklase ay napayoko sa hiya. Si Sir Ramos naman ay lumapit at mahigpit na niyakap si Lira.

Sabi ko na sayo Lira, darating ang araw na ikaw ang magiging inspirasyon nila. Habang palabas ng venue, tumingin si Lira sa kanyang mga dating kaklase at nagsabing hindi masamang manggaling sa mabahong daing kung mabango naman ang puso mo sa kabutihan. Pero nakapahiyang magpanggat na mabango kung ang loob mo ay puro bulok.

Tahimik ang lahat habang pumasok siya sa kotse kasama si Don Emilio. Habang papalayo ang sasakyan, natanaw ni Lira ang lumang paralan sa malayo. Sa wakas hindi na siya daing girl. Kanina pa kita hinahanap, anak. Akala ko na late ka sa dinner natin. Nagulat ang lahat. Ang lalaking iyon ay walang iba kundi si Don Emilio Liiryo, kilalang negosyante at may-ari ng malaking kumpanya ng seafood export sa bansa.

Lumapit ito kay Lira at niyakap siya sa harap ng lahat. Huwag ka ng tumayo diyan. Hali ka na sa loob. Ihanda mo na yung kontrata. May kakausapin tayo mamaya. Tahimik ang buong silid. Ang dating Daing Girl na pinagtatawanan nila ay ngayong tinatawag na anak ng isa sa mga pinakamayamang negosyante sa bansa. Namutla si Trisha halatang hindi makapaniwala.

An anong ibig sabihin nito Lira? Pautal na tanong ni Trisha. Numiti si Lira. Si Don Emilio ang tumulong sa akin nung una akong magbenta ng daing sapir. Tahimik ang paligid ngunit hindi pa rin tumigil ang pangungutya ni Trisha. Alam mo Lira, hindi mo kailangang magpanggap na okay ka.

Lahat naman kami alam kung saan ka galing. Amoy dagat, amoy tinapa. Hindi mo yan mababago kahit anong sabihin mo. Pagkatapos niyang sabihin iyon, bumunot ng cellphone si Trisha at pinikturan si Lira habang nakatayo sa gitna ng mga kaklase. Si Cheese dying girl sabi niya sabay tawa. Maraming nakatawa may ilan namang nakaramdam ng hiya.

Ngunit bago pa man makapagsalita si Lira, biglang may humintong itim na kotse sa harap ng venue. Bumukas ang pinto at bumaba ang isang matandang lalaki na nakasuot ng puting barong. May kasama itong dalawang bodyguard at may hawak na maliit na kahon regalo. Lahat ay napatingin. “Lurra!” sigaw ng matanda. Tumawa ito sabay sabing, “Wow! Hindi ko akalaing may market pala ang amoy mo non.

” Tumawa ang ilang kaklase sa sandaling iyon. Parang muling bumalik si Lira sa pagiging daing girl ng nakaraan. Ngunit sa halip na umiyak, pinili niyang mumiti. Oo, Trishaya. At dahil sa amoy na yan, napag-aral ko ang sarili ko at nabuhay ang negosyo ko. Nagulat si Trishaya sa sagot niya pero hindi pa rin ito tumigil.

Talaga? Eh bakit ka naka-tsinelas lang dito? Wala ka bang pambili ng sapatos? Pinagmasdan ni Lira ang sarili. Totoo. Nakainelas lang siya. dahil sanay siyang simple. Ngunit hindi niya kailangang patunayan ang sarili sa ganitong paraan. Wala naman sa sapatos ang dangal ng tao, Trisha. Mahinahon yan sabi. Nagulat ang lahat sa pagkakabanggit ni Lira ngunit pinilit niyang ngumiti.

Lumapit siya sa mesa at binati ang guru nilang si Sir Ramos. “Sir, ang tagal na po nating nagkita.” Sabi ni Lira. Numiti si Sir Ramos. Lira, aba ikaw pala yan. Ibang-iba ka na. Mukhang maayos ang buhay mo. Unti-unti lang po, sir. Nagpapasalamat po ako sa mga aral ninyo non. Habang nag-uusap sila, lumapit si Trisha, ang dating pinuno ng mga nangungutya sa kanya.

Nakaayos ito ng bongga, nakasuot ng mamahaling bestida at may halatang kumpyansa sa sarili. Oh Lira, ang tagal nating nagkita. Anitong may halong ngiti ngunit may tusok ng pangmamaliit sa boses. Nagbebenta ka pa rin ba ng daing? Tahimik si Lira. Oo Trisha pero hindi na lang basta pangtitinda. May sarili na akong brand gayon. Mumisi si Trisha.

Branding brand. Mayilan na tila nagulat. May ilan namang tila nagbubulong. Suot ni Lira ang simpleng bestida, dala ang maliit na bayong na may lamang ilang piraso ng tinapang gustong niyang ipabaon sa dati niyang guro. Pagdating niya sa venue, maririnig ang ingay ng musika at halakhakan. Sa loob ng function hall, nakasabit ang karatulang may nakasulat na batch reunion.

Once a student, always a family. Ngunit pagpasok ni Lira, agad siyang nakaramdam ng kakaibang tingin mula sa mga dating kaklase. Ay siya ba yun? Bulong ng isa. Si Lira yan, si dying girl. Sabay tawa ng isa pa. Bakit parang wala pa ring pinagbago? Akala ko naman umasenso na. Ang mga salitang iyon ay tumusok sa dibdib ni Lira.

Parang bumalik siya sa mga panahong pinagtatawanan siya dahil sa amoy ng isda. Isang araw habang abala sa pagbabalot ng mga produkto may dumating na liham. Binasa niya ito at hindi niya napigilang mapangiti. Ang liham ay galing sa dating paaralan niya sa probinsya. Iniimbitahan siya para sa kanilang school reunion.

School reunion? Bulong niya. Halos tatlong taon na rin mula ng umalis siya roon. Sa isip niya siguro ay panahon na rin para bumalik at ipakita sa kanila kung ano na ang narating niya. Ngunit hindi niya alam na sa likod ng imbitasyong iyon ay may nakaabang na isa pang pagsubok ang pagbabalik ng mga dating anino ng kanyang nakaraan.

Nang makarating siya sa bayan, sinalubong siya ng pamilyar na hangin ng dagat. Ngunit habang naglalakad siya sa kahabaan ng kalsada patungo sa lumang paaralan, may mga matang nakatingin sa kanya. Sa tulong ng maliit na kapital, mula sa patimpalak na sinalihan niya noon, unti-unti niyang naitatag ang kanyang sariling negosyo sa paggawa ng dekalidad na daing at tinapa.

Hindi na siya basta nagluluto lang sa maliit na kalan. Mayroon na siyang inuupahang maliit na espasyo sa palengke kung saan nagbebenta siya ng mga produktong tinatawag na sea gold. Isang tatak na unti-unting nakikilala sa mga mamimili dahil sa linis at kalidad. Sa bawat amoy ng usok ng tinapa, nararamdaman ni Lira ang presensya ng kanyang ina.

Parang binabantayan siya nito sa bawat hakbang. Sa umaga, nagtatrabaho siya sa tindahan at sa gabi, tinatapos niya ang kursong edukasyon sa kolehiyo. Sa mga mata ng marami, isa siyang huwarang babae, matalino, masipag at marangal. Lira, ito na yung simula simula ng bagong kwento mo. Sa gabing iyon, habang nakaupo siya sa bubungan ng barong-barong, pinagmamasdan ang mga bituin sa ibabaw ng mausok na kalangitan ng Maynila. Napangiti siya.

Hindi man kasing liwanag ng mga bituin ang kinabukasan, alam niyang sisiklab ito sa tamang panahon. Sa ilalim ng parehong langit na minsang nasaksihan ang kanyang pag-iyak sa baryo. Ngayon’y nakatingala siya. May hawak na pangarap at may apoy sa puso. At sa bawat paghinga niya, naamoy pa rin niya ang usok ng tinapa. Hindi bilang amoy ng kahirapan kundi bilang paalala ng pinanggalingan niyang kailan man. ay hindi niya ikakahiya.

Lumipas ang tatlong taon mula ng lumipat si Lira sa Maynila. Malaki na ang ipinagbago ng kanyang buhay. Lumapit sa kanya ang isa sa mga organizer at nagsabi, “Iha, hindi ko alam kung anong mas kahanga-hanga. Yung produkto mo o yung puso mo.” Pagbalik niya sa karinderya, sinalubong siya ni Marco. “Anong nangyari?” Numiti si Lira.

Hindi ko pa alam kung nanalo ako pero ang alam ko may nagsimula sa loob ko. Alin? Tanong ni Marco. Yung paniniwalang kaya kong baguhin ang buhay ko. Ilang linggo ang lumipas. Tinawagan siya ng organizer ng patimpala. Miss Lira, nanalo ka. Ikaw ang napili naming bigyan ng kapital para sa maliit na negosyo.

Halos hindi siya makapaniwala. Umiyak siya sa tuwa. At ang unang taong tinawagan niya ay si Marco. Marco, nanalo ako. Magkakaroon ako ng sariling negosyo. Sa kabilang linya, narinig niya ang tinig nitong puno ng saya. Sabi ko na nga ba eh. Isinulat niya sa papel ang lahat mula sa pagproseso ng isda hanggang sa packaging.

Pinangalanan niya itong sea gold. Isang produktong daing na may bagong mukha, may sariling tatak. Sa araw ng presentasyon, kaba ang naramdaman ni Lira. Nakasuot siya ng lumang blusa ngunit aayos dala ang mga sample na tinapa na siya mismo ang nagluto. Habang ipinapaliwanag niya sa harap ng mga hurado, bakas sa kanyang boses ang dedikasyon.

Ang produktong ito, sabi niya, ay hindi lang pagkain. Ito po ay simbolo ng mga taong hindi sumusuko kahit amoy usok at pawis na ang paligid nila. Dahil minsan ang amoy ng hirap, amoy din ng tagumpay. Tahimik ang mga hurado. Nang matapos ang kanyang presentasyon, malakas na palaakan ang narinig.

Minsan ay tulog na ang lahat pero siya’y gising pa. Nagbabasa ng mga aklat sa ilalim ng ilaw ng kandila. Kahit pagod, hindi siya sumusuko. Sa bawat pahina ng kanyang libro, naririnig niya ang tinig ng ina. “Anak, mag-aral ka. ‘Yan lang ang kayamanan mo. Isang gabi habang nag-aaral siya, pumasok si Marco. Bitbit ang maliit na papel.

Lira, may nakita akong announcement sa barangay hall. May patimpalak sa pagnenegosyo para sa mga kabataan. Baka gusto mong sumali. Eh wala naman akong puhunan, sagot niya. Nakangiti pero halatang nag-aalinlangan. Hindi mo kailangan ng pera. Ideya lang ang kailangan. Isipin mo ‘yung mga tinapa mo noon.

Baka pwedeng maging produkto. Napaisip si Lira. Sa mga sumunod na linggo tuwing may bakanteng oras, gumagawa siya ng plano. Hindi mo kailangang mag-abala palagi. Gusto ko lang siguraduhin na hindi ka nagugutom. Sagot ni Marco. Nakangiti. Pag-uwi niya sa gabi, madalas ay napapatingin siya sa ilaw ng mga matataas na gusali mula sa malayo. Balang araw, bulong niya.

Makakapasok din ako sa loob ng mga gusaling yan. Makalipas ang tatlong buwan, natanggap siya bilang scholar sa isang community college matapos makapasa sa entrance exam. Si Marco ang unang nakaalam ng balita. Lira, ang galing mo. Halos pasigaw nitong sabi habang tinutulungan siyang maglakad palabas ng karenderya.

Sabi ko na sa’yo, kaya mo ‘yan. Ang matatalino hindi lang yung mayaman kundi yung may puso. Mula noon naging mahirap ngunit maulay ang araw-araw ni Lira. Sa umaga, nagtatrabaho siya sa karinderya. Sa gabi, nag-aaral. Marunong ka bang magluto? Opo, manang. Marunong po akong magprito ng isda, mag-adobo at maglaga. Magaling.

Sige, subukan mo muna maghugas ngayon. Tingnan natin kung ka maarte. At doon nagsimula ang bagong kabanata ni Lira. Araw-araw maaga siyang pumapasok sa karenderya. Naglilinis, naghuhugas, nag-aayos ng lamesa at tumutulong magluto. Sa bawat pagbanlaw niya ng mga pinggan, naaalala niya ang paghuhugas niya ng isda sa baryo.

Ang amoy ng alat na dati kinahihiya niya na yon ay parang amoy ng tiyaga. Si Marco naman ay nagsimula ng magtrabaho bilang part-time draftsman. sa isang maliit na construction firm. Madalas ay dumadalaw ito sa kanya sa karinderya. Nagdadala ng tinapay at kape. “Huwag mong kalimutan kumain ha.” sabi ni Marco habang inaabot ang pagkain. Ngumiti si Lira.

Ngunit sa loob ng dibdib ni Lira, may kumikislap na tapang. Sa tulong ni Marco, nakahanap sila ng maliit na barong-barom na matitirhan sa tabi ng estero sa tondo. Masikip at mainit ngunit may bubong at iyun na ang pinakamahalaga sa kanya. Kinabukasan, sinamahan siya ni Marco upang maghanap ng trabaho. Halos 10 tindahan at karinderya ang nilapitan nila. Pero lahat ay pare-parehong sagot.

Wala ng bakante. Kailangan namin ng may experience. O, babalikan ka na lang namin. Halos mawalan na siya ng pag-asa nang mapadaan sila sa isang maliit na karinderya malapit sa eskwelahan. Nakita niyang nakapaskil na papel sa pinto, kailangan ng katulong sa kusina. Agad siyang pumasok.

“Manang, pwede po ba ako mag-apply?” mahinahong tanong ni Lira. Tiningnan siya ng matabang may-ari. Pero sa susunod, hindi na ako maglalakad dito bilang mahirap na tindera. Babalik ako bilang isang taong nagtagumpay. Sumakay siya sa lumang bus pa Maynila. Habang umaandar ito, pinagmamasda niya ang mga bundok, palayan at dagat na unti-unting nilalamon ng abong usok ng lumsod.

Sa kanyang tabi ay nakaupo si Marco. Tahimik ngunit halatang alalang-alala. “Sigurado ka bang kaya mo to Lira?” tanong niya habang hinahawakan ang kanyang kamay. Kailangan ko kayanin. Sagot niya. Wala nang babalikan doon. Pero dito sa Maynila, baka may bago akong umpisa. Pagdating nila sa lungsod, sinalubong sila ng ingay, usok at sikip ng mga jeep at bus.

Hindi ito katulad ng tahimik at maalat na hangin ang kanilang baryo. Ang Maynila ay tila halimaw, malaki, magulo at puno ng mga taong nagmamadali. Ang ganyang mga mata ay nakatingin na ngayon sa lungsod na malayo kung saan sisiklab ang kanyang pafikibaka laban sa mundo. Dala ang amoy ng daing ngunit higit pa roon dala ang amoy ng pag-asa.

Makalipas ang isang linggo mula ng mailibing si Aling Luring. Nakatayo si Lira sa harap ng maliit nilang bahay. Tangan ang iilang gamit na kaya lamang ng lumang bayong. Isang pirasong kumot. ilang lumang damit at isang lumang larawan nilang mag-ina. Nakatitig siya sa dagat na noon ay saksi sa kanyang pagtitinda, sa kanyang mga luha at sa mga pangarap na paulit-ulit niyang binubuo sa isipan.

Alam niyang panahon na para umalis. Hindi na siya maaaring manatili sa lugar na puno ng ala-ala sa bawat sulok na may bakas ng tinig ng kanyang ina. Babalik ako, nay. bulong niya sa hangin. Pareho silang natawa. Sa gitna ng hapdi naroon pa rin ang ngiti sapagkat alam nilang sa pagkawala ni Aling Luring, may bagong buhay na dapat ituloy hindi bilang paglimot kundi bilang pagpapatuloy ng pangarap.

Sa huling gabi bago siya umalis ng probinsya upang humanap ng bagong buhay sa Maynila, muling bumisita si Lira sa puntod ng ina. Sa liwanag ng kandila, marahan niyang bumulong. Itatayo ko ang pangalan natin, Nay. Kahit sa amoy ng daing ako nagsimula. At sa gabing iyon, habang tinatangay ng hangin ang usok ng kandila at ang amoy ng alat ng dagat, nagsimula ang bagong kabanata ng buhay ni Lira, isang dalagang nawalan ng ina ngunit nakahanap ng lakas sa bawat hapdi.

Tuwing naamoy niya ang usok ng tinapa, naisip niya ang yakap ng kanyang ina, ang init ng tahanan nilang maliit at ang mga salitang nagbigay sa kanya ng lakas. Isang hapon habang nagtitinda siya sa peer, lumapit si Marco. Alam mo Lira, sabi niya, “Ang tatag mo. Kung ako siguro hindi ko kakayanin yung pinagdaanan mo.

” Wala naman akong choice. Sagot ni Lira. Pilit na ngumiti. Pag tumigil ako, sino pa ang kikilos para sa pangarap namin ni nanay? Muli silang naglakad sa baybayin. Tahimik habang pinagmamasdan ang paglubog ng araw. Marco, biglang sabi ni Lira, kapag naging guro ako, gusto kong magtayo ng maliit na paaralan sa tabi ng dagat para sa mga batang walang pera pang aral.

Ngumiti si Marco at ako ang magdidisenyo ng paaralan mo. Ako na ang magiging architect mo, Lira. Sagot ni Lira. Hindi mo kailangang magsalita basta nandito ka sapat na. Lumipas ang mga oras. Nagkwento si Lira tungkol sa ina. Alam mo lagi niyang sinasabi sa akin, kahit amoy daing ako, hindi daw ako dapat mahiya.

Kasi ang amoy ng pawis ng tapat na trabaho mas mabango kaysa sa pabango ng mayabang. Mumiti si Marco. Tama siya at alam kong ipinagmamalaki ka niya ngayon. Tumango si Lira. Kahit wala na siya, hindi ako susuko. Gusto kong tuparin ang pangarap niya para sa akin. Mula noon, mas lalo niyang pinagsikapan ang lahat. Binalikan niya ang pagtitinda.

Ngunit na yon, may iba na siyang tingin dito. Hindi na ito simpleng hanapbuhay kundi ala-ala ng pagmamahal ng isang ina. Umuulan ng malakas habang siya ay nakaluhod sa tabi ng kama ng kanyang ina. Yakap-yakap ang katawan nito. Sa labas ng ospital, dumating si Marco. Pagpasok niya sa silid, tumigil siya sandali sa pinto. Hindi alam kung paano lalapit.

Lira mahina niyang sabi. Tumingin si Lira sa kanya luhaan. Wala na siya Marco. Wala na si nanay. Tahimik si Marco. Lumapit niya at niyakap si Lira. Mahigpit. Hindi niya na kailangan ng salita. Alam niyang wala ng salitang makakabawas sa sakit na iyon. Ilang araw matapos ang libing, halos wala sa sarili si Lira.

Tahimik lang siyang nakaupo sa harap ng puntod ng ina. Hawak ang maliit na rosaro. Dumating si Marco. May dalang bulaklak. Hindi ko alam kung anong dapat kong sabihin. Wika niya habang inilalagay ang bulaklak sa tabi ng lapida. At kapag kaibigan mo ako, hindi mo kailangang magpaliwanag. Pahintulutan mo akong tumulong. Tumango si Lira Luhaan.

At sa unang pagkakataon ay niyakap niya si Marco, isang yakap na puno ng pasasalamat at pag-asa. Pagbalik niya sa ospital, agad niyang binayaran ang mga gamot at binantayan ang ina buong gabi. Hawak niya ang kamay nito habang mahina ang paghinga. Nay, huwag po kayong susuko. Marami pa po tayong gagawin. Gagaling po kayo. Bulong niya.

Ngunit makalipas ang tatlong araw habang papalubog ang araw. Unti-unting humina ang paghinga ni Aling Loring. Wala nang magawa ang mga doktor. Hinawakan ni Lira ang malamig na kamay ng kanyang ina at ibinulong, “Salamat po, Nay. Ako na po ang bahala. Ang gabing iyon ang pinakamasakit sa buong buhay ni Lira.

” Kaya agad siyang naddesisyong bumalik sa palengke upang magbenta pa ng mas marami. Sa gitna ng init ng araw, nakatayo siya roon. Sumisigaw ng daing tinap bili na po kayo kahit nanginginig sa pagod. Nakita siya ni Marco sa daan. Pawisan at halatang pagod. Lira, anong ginagawa mo rito? Akala ko day off mo ngayon.

Hindi niya na napigilan ang pagluha. May sakit si nanay Marco. Kailangan kong magbenta pa. Wala akong pambayad sa ospital. Walang sinabi si Marco. Kinuha niya agad ang pitaka at iniabot sa kanya ang ilang libo. Tanghapin mo to Lira. Hindi ako magpapaliwanag pero gamitin mo yan sa nanay mo. Hindi ko pwedeng tanggapin yan. Mariing sabi ni Lira.

Ayokong isipin mong naaawa ka lang sa akin. Ngunit mumiti si Marco. Awa kaibigan mo ako. Nang maramdaman yun ni Lira. Halos magpanic siya. Agad siyang tumakbo sa health center. Humihingi ng tulong. Binala nila si Aling Loring sa maliit na ospital sa bayan. Habang hinihintay sa labas ng emergency room, nangingid ang mga kamay ni Lira.

Nakatayo siya sa gilid, nakayuko at pinagmamasda ng mga paong may kanya-tanyang problema. Makalipas ang ilang sandali, lumabas ang doktor. “Anak, matagal na bang inuubo ang nanay mo?” tanong nito. “Opo, matagal na po.” Pero sabi niya, “Okay lang daw.” Sagot ni Lira. Halos hindi mapigilan ang luha. Mayroon siyang malubhang pulmonya.

Kailangan niya ng gamot at pahinga. Pero mukhang napabayaan na. Kailangan nating i-admit siya. Hindi malaman ni Lira kung saan kukuha ng pera. Ang natitira sa kanya ay kaunting kita sa pagtitinda. Tuwing gabi, rinig ni Lira ang mas malalim na pag-ubo ng kanyang ina, si Aling Loren. Sa una simpleng ubo lamang. Ngunit naon ay tila may kasamang paghingal at sakit sa dibdib.

Madalas ay pilit pang itinatago ng ina ang sakit upang hindi siya mabahala. Ngunit alam ni Lira nararamdaman niyang may kakaiba. Isang gabi habang nag-aayos siya ng mga panindang daing, napansin niyang namumutla ang una. “Nay, may lagnat po kayo.” wika niya habang hinahaplos ang noon nito. “Wala ‘to anak.” Sagot ni Aling Loring na pilit ngumiti.

Siguro napagod lang ako sa kakaupo. Hindi po ‘yan pagod. Magpapatingin po tayo bukas sa health center. Nay ako na po ang bahala sa gastos. Mariing sabi ni Lira. Halatang may halong kaba sa boses. Kinabukasan hindi na nakabangon si Aling Loring. Hindi pa niya alam pero ang lalaking iyon na ngayon ay tanging kaibigan niya ang magiging saksi sa pinakamalalim na pagbabago ng kanyang buhay.

Isang pagbabago na magsisimula sa liit ng palengke at dadalhin siya sa tuktok ng isang mansyon na kailan man ay hindi niya inakalang mapapasok niya. Lumipas ang ilang buwan at tila naging normal na sa buhay ni Lira ang pagkakaroon ng kaibigan na katulad ni Marco. Sa kabila ng patuloy na pangungutyan ng mga kaklase niya, natutunan na niyang huwag ng pansinin ang mga iyon.

Laging narian si Marco para ipaalala sa kanya na hindi kahihiyan ang pinanggalingan. Ngunit habang unti-unting umaayos ang takbo ng kanyang buhay sa paaralan, tila kabaligtaran naman ang nangyayari sa loob ng kanilang tahanan. Tumatawa silang dalawa. Habang pasang-pasa. Parang pelikula, sabi ni Marco habang tumatawa. Pelikula ng mahirap.

Biro ni Lira. Hindi sagot ni Marco. Pelikula ng dalawang taong lumalaban sa tadhana. Nang gabing iyon, habang umuulan pa rin sa labas, nakahiga si Lira sa tabi ng ina. Habang pinapakinggan niya ang patak ng ulan, hindi niya napigilang mapangiti. May kakaibang saya sa puso niya. Hindi lang dahil sa tinapay na binigay ni Marco kundi dahil sa pakiramdam na.

Sa wakas may nakakita sa kanya hindi bilang dying girl kundi bilang si Lira. Ang babaeng may pangarap at tapang. It gusto ko matutunan kung paano maging matatag kagaya mo. Natigilan si Lira. Bihira siyang marinig na pinupuri at lalong bihirang maramdaman na may humahanga sa kanya. Hindi niya alam kung anong mararamdaman. Kaba, saya o hiya.

Pero sa puso niya may kakaibang init na nagsisimula. Sa mga sumunod na linggo lalong tumibay ang kanilang pagkakaibigan. Ngunit sa kabila ng mga ngiti may itinatago si Marco, isang lihim na hindi pa niya kayang sabihin. Isa siyang anak ng mayamang negosyante at ang totoo, nag-aaral siya sa paaralang iyon para lamang maranasan ang buhay ng mga ordinaryong tao bago siya ipamana ng Ama sa kumpanya.

Sa isang pagkakataon habang pauwi sila, biglang bumuhos ang ulan. Pareho silang nagtakbuhan at nagtago sa ilalim ng lumang told. Habang nag-aayos sila ng paninda, natutunan ni Marco kung papaano magtali ng bayong, maglagay ng tinapa sa bila at makipagkwentuhan sa mga suki. “Totoo pala, mahirap to.” Sabi ni Marco habang pinupunasan ang pawis.

Pero masarap sa pakiramdam. Sagot ni Lira. Kasi bawat senti mo pinaghirapan mo. Bawat kita may kwento. Sa tuwing nasa palengke sila, napapansin ng mga tao ang kakaibang eksenang iyon. Isang lalaking mukhang tagamayaman na nakikipagtulungan sa tindera ng Daing. May ilan pang nang-aasar pero wala na yung pakialam kay Lira.

Isang hapon habang naku sila sa bangketa matapos magbenta, tinanong ni Lira, “Marco, bakit ka ba laging nandito? Hindi ka naman kailangan tumulong.” Tumitig si Marco sa kanya at marahang ngumiti. Kasi gusto kong makasama ka. Ngunit tumawa lang si Marco. Mas gusto ko yung amoy ng sipag kaysa amoy ng kayabangan. Tumahimik si Trisha halatang napahiya.

Pero sa puso niya nagsimulang umusbom ang inggit hindi lamang dahil kay Marco kundi dahil sa lakas ng loob ni Lira na harapin ang lahat ng pangungutya ng hindi bumababa sa antas ng mga nanlilibak. Pagkatapos ng klase, lumapit si Lira kay Marco at mahina niyang sabi, “Salamat ha kasi pinagtanggol mo ako kanina.” “Wala yun.

” Sagot ni Marco, “Kung ako lang ang tatanungin, mas dapat kang hangaan kaysa pagtawanan.” Mula noon, naging mas madalas ang kanilang pagkikita. Minsan sinasamahan siya ni Marco sa palengke pagkatapos ng klase. “Magagawa mo yan?” sagot ni Marco sabay abot ng isang maliit na panyo para sa pawis mo.

Pero huwag mong isipin na amoy dahin ka ha. Amoy tangarap ka. Natawa si Lira sa unang pagkakataon. Matagal na niyang hindi naramdaman na may nagsasalita sa kanya na may kabaitan. Simula noon, naging magkaibigan silang dalawa. Tuwing recess, lagi siyang sinasamahan ni Marco at minsan pa ay bumibili pa ito ng tinapa mula sa kanya. Mas masarap to kaysa sa mga pagkain sa biro ni Marco minsan.

Tsaka alam kong galing sa malinis na kamay. Habang tumatagal, unti-unting napansin ng iba ang kakaibang samahan nila. Minsan habang magkasabay silang naglalakad sa pasilyo, sinabihan si Marco ni Trisha, “Uy Marco, sigurado ka bang gusto mong kaibigan yan? Baka pati ikaw magin sa amoy niya.” Nagdalawang isip siya pero nang makita niya ang siniridad sa mukha ni Marco, dahan-dahan siyang tumango.

Sa cantin, pareho silang naupo sa gilid malayo sa mga mata ng iba. Habang kumakain ng tinapay, nagtanong si Marco, “Bakit mo ginagawa to araw-araw?” Yung pagtitinda. Ngumiti si Lira pero may lungkot sa mata. Para po sa nanay ko, may sakit siya sa baga. Ako lang ang inaasahan niya. Tahimik si Marco saglit bago nagsalita.

Alam mo Lira, hindi mo kailangang ikahiya. Ang daming tao diyan na may kaya nga pero wala namang sipag. Ikaw may pinanghahawakan kang pangarap. Bahagyang ngumiti si Lira. Gusto ko kasing maging guro balang araw. Gusto kong turuan yung mga batang katulad ko na huwag mahiya sa pinanggalingan nila. Ramdam niya ang pumumuo ng luha sa kanyang mga mata.

Pero pinigilan niya ito. Mabilis siyang lumabas ng silid. Ngunit bago siya makalayo, biglang may tumawag sa kanya. “Miss, sandali lang.” wika ng isang boses na hindi niya kilala. Paglingon niya, isang bagong estudyante ang nakatayo. Matangkad, maputi at may malambing na ngiti. Ako nga pala si Marco. Bago lang ako rito.

Hindi ko nagustuhan yung ginawa nila sayo kanina. Nagkibit malikat si Lira. Sanay na ako. Mahina niyang sagot. Hindi ko na pinapansin. Mumiti si Marco. Minsan kasi kailangan mo ring ipakita sa kanila na hindi ka basta-basta. Gusto mo samahan kita kumain? Nagulat si Lira. Hindi siya sanay na may nakikipag-usap sa kanya ng walang halong pangalipusta.

Pagpasok niya sa silid, tumayo agad si Trisha, ang leader ng mga mapanuksong kaklase. “Uy, ayan na si Dying Girl.” sigaw nito sabay tawa. “Lira, baka naman pwedeng magbenta ka dito sa classroom. Gusto mo mag-order kami? Tumawa ang grupo ni Trisha habang si Lira ay marahang umupo sa pinakadulong upuan.

Itinago ang mukha sa likod ng kanyang libro. Pero hindi doon nagtapos ang pangumutya. Habang nagkakaklase, tahimik na pinasa ng isang kaklase ang cellphone kay Trisha. Nakita ni Lira mula sa gilid ng mata na kinukuhanan siya ng larawan. At bago matapos ang klase, maririnig na ang tahimik na paghalakhak sa paligid. Paglabas ng klase, nilapitan siya ni Trisha.

Alam mo ba, Lira, trending ka na sa group chat namin. Nilagayan pa ng caption na fresh from the sea. Hindi nakapagsalita si Lira. Para sa kanya, bawat hampas ng alon ay paalala na kahit gaano kalalim ang dagat ng problema, may dalampasigan pa ring patutunguhan. Sa dilim ng gabi, sa pagitan ng amoy ng usok ng tinapa at alat ng hangin, naroon ang isang batang dalagang may amoy ng daing, ngunit may puso ng ginto at pangarap na hindi basta natitinag.

Maagang pumasok si Lira kinabukasan. dala pa rin ang natuyong amoy ng usok ng tinapa na kumapit sa kanyang uniporme. Habang naglalakad sa pasilyo ng paaralan, rinig na rinig niya ang mga pabulong na tawanan ng mga kaklase niya. May ilan pa ngang nagtakip ng ilong at ang iba na may pilit na nagpipigil ng tawa habang dumadaan siya.

Sa kabila ng lahat, pilit niyang pinanatili ang mahinahong mukha. Hindi siya pwedeng madapa ngayon. lalo’t malapit na ang pagsusulit. Pag-uwi niya sa hapon, sinalubong siya ng malamig na hangin mula sa dagat. Ang ina niya ay nakahiga pa rin. Mahina munit nakangiti. “Kumusta ang benta, anak?” tanong nito.

Halos mauubos po, Nay. May gamot na po tayo. “Salamat anak. Ikaw na lang talaga ang lakas ko.” tugon ng ina sabay hawak sa kamay niya. Sa gabing iyon, habang nag-aayos ng paninda para sa susunod na araw, napatitig si Lira sa lumang larawan ng kanyang pamilya. Ang kanyang ama na namatay sa laot, ang masiglang ina noon at siya bilang batang mayingiti sa kabila ng dumi sa mukha.

Bukas ulit, lira, bulong niya sa sarili. Bukas ulit ang laban. Habang dahan-dahang pumipikit, naririnig pa niya ang alon na humahampas sa dalampasigan. Pinagmasgan niya ang hawak niyang lumang notebook at sa isip ay muling binigtas ang pangarap niya. Magiging guro ako. Balang araw ako naman ang magsasalita. Hindi sila.

Pagsapit ng tanghalian, nagpaiwan siya sa silid aralan. Kinuha niya ang baon, isang pirasong tinapay at kaunting tinapa. Nilapag niya ito sa lamesa habang nakatingin sa labas sa mga estudyanteng kumakain ng mamahaling pagkain. Bigla siyang tinapik sa balikat ni Sir Ramos. ang kanilang guro sa Pilipino.

“Lira, kumain ka na ba? Alam kong mahirap mag-aral ng gutom.” “Opo, sir. Kaya ko naman po!” Mahina niyang sagot. Ngumiti si Sir Ramos. “Alam mo lira, hindi mo kailangang ikahiya ang pinanggalingan mo. Ang mahalaga ay kung gaano katatag ang puso mo.” Tumango si Lira. Pilit pinipigilan ang luha. “Salamat po, sir.” “Maghanda kayo baka bumaho ang classroom.

” Sabay tawa ni Trisha ang pinakamayabang sa kanilang lahat. Suot ang mamahaling pabango at relong ginto. Napalunok si Lira. Umupo siya sa pinakadulong upuan. Pilit na iniwas ang tingin sa mga kaklase na patuloy na nagtatawanan. Ilang sandali pa, nilapitan siya ni Trisha habang nagkukunwaring nagwiwisik ng pabango sa paligid.

Uy Lira, gusto mo libre? Ito baka sakaling matakpan ang amoy mo. Sabay tawa ng malakas. Pinilit ni Lira na huwag umiyak. Wala naman akong inaapakan Trisha. Nagbebenta lang ako para mabuhay kami ng nanay ko. Ngunit tumawa lang si Trisha at mga kasama nito. Buhay eh baka pati yung mga isda mo gustong tula sa amoy mo. Tahimik lang si Lira.

Pagkatapos ng halos dalawang oras halos maubos man niya ang paninda. Iningnan niya ang natitirang kaunting daing at mumiti ng marahan. Salamat Panginoon,” bulong niya. “Makabili na po ako ng gamot ni nanay.” Habang binibilang niya ang kita, napatingin siya sa malaking orasan sa palengke. 7:30 na. Mabilis niyang tiniklop ang bilao, nilagay ang natira sa bayong at tumakbo papunta sa eskwelahan na ilang kanto lang ang layo.

Pagdating niya sa gate ng paalan, hingal na hingal siya. Pinunasan niya ang pawis. Sinubukang alisin ang amoy ng tinapa sa kanyang mga palan gamit ang pasang panyo. Pero alam niyang imposibleng mawala agad ‘yun. Pagsilip niya sa silid, napansin agad siya ng ilang kaklase. Ay ayan na si Daing Girl. Sigaw ng isa sa likuran.

Si Lenra na naman yan. Yung nagtitinda ng Daing. Bulong ng isang babae. Oh yung anak ni Aling Loring. Kawawa naman ang bata pa pero nagtatrabaho na. Sagot ng isa. Ngunit hindi na yun alintana ni Lira. Ang mahalaga ay makarating siya sa palengke bago sumigat ng husto ang araw. Sa gilid ng daungan, inilatad niya ang bilao at marahang inayos ang mga tinapa.

Tinitiyak na mukhang maayos at malinis. Kahit paamoy alat at usok ang paligid. Ilang sandali lang may mga suki na siyang lumapit. Mga manang na bumibili ng ulam para sa tanghalian. Lira, maganda ‘tong tinapa mo ngayon ah. Malutong. Sabi ni manang Elma, isa sa suki niya. Opo, manang. Galing pa po ‘yan sa bagong huling isda kahapon.

” Sagot ni Lira habang ngumingiti, “May bayad pa tayo sa kuryente at gamot mo. Konti na lang, makakabayad na tayo.” Ang mga salitang iyon ay parang apoy na muling nagpaalab sa diwa ni Lira. Nasanay na siya sa amoy ng isda, sa alat ng hangin at sa hirap ng araw-araw. Pero sa puso niya ay may init ng pag-asa na hindi kayang patayin ng kahirapan.

Pagkatapos niyang ayusin ang paninda, nagsimula na siyang maglakad. papunta sa palengke dala ang malaking bayong at bilaw sa ibabaw ng ulo. Habang naglalakad siya sa makitid na eskinita, bumungad sa kanya ang mga batang naglalaro ng patintero, ang mga nanay na naglalaba at ang amoy ng tinapay mula sa panagerya sa kanto.

Ngunit ang bawat hakbang niya ay may kasabay na tingin ng mga tao. Mga tingay na sa amoy ng daing na dumaraan tuwing umaga. Sa mga sandaling iyon, sa pagitan ng hampas ng alon at amoy ng asin, tila may dumaan na malamig na hangin sa paligid. At kung pakikinggan ng mabuti, maririnig ang mahinang ngunit pamilyar na tinig ni Lira na tila nagmumula sa dagat.

Anak, hindi ako nawala. Buhay ako sa bawat kabuting ginagawa mo. Ang amoy ng daing ay amoy ng dignidad. At hangga’t may taong marunong magmahal, patuloy akong mabubuhay sa puso ninyo. At sa dapitapon ng araw na iyon, sumiklab ang gintong liwanag sa ibabaw ng dagat. Tila isang alon ng pag-asa na walang katapusan. Pagkaraan ng 10 taon, pumanaw na rin si Marco sa parehong bahay kung saan huling huminga si Lira.

Inilibing siya sa tabi ng asawa at sa kanilang tuntod na kasulat. Magkasabay sa alon ng buhay. Magkasamang bumalik sa katahimikan ng dagat. Ngunit hindi dito nagtapos ang pamala ni Lira. Sa bawat anibersaryo ng kanyang kamatayan, ang dagat ay tila laging payapa at ang amoy ng tilapa ay sumasabay sa simoy ng hangin. Parang paalala sa lahat na ang kabutihan ay hindi kailanmang naluluma.

Minsan isang batang babae na anak ng mangingisda ang dumaan sa museo. Binasa niya ang mga kwento ni Lira at mahina niyang sabi, “Lola Lira, gusto kong maging katulad mo.” At nang tanungin siya ng guro kung ano ang ibig niyang sabihin, sagot niya, “Gusto kong magtinda ng pag-asa.” Nang matapos basahin ang liham, hindi napigilan ni Marco ang pagluha.

“Kahit wala ka na, lira, naririnig pa rin kita sa bawat hampas ng alon. Mahina niyang sabi. Makalipas ang ilang taon. Naipasa ni Marco ang pamumuno ng foundation sa kanilang mga anak at apo. Ang Lyo Foundation ay patuloy na lumago. Naging inspirasyon ito sa ibang bansa at sa bawat panig ng Pilipinas ay may mga batang scholar na kilala ang pangalan ni Lira.

Sa mga paaralan, itinuturo ang kanyang kwento bilang bahagi ng araling kabayanihan ng karaniwang Pilipino. Sa mga patalastas, binabanggit ang Liiras Seagold bilang tatak ng dangal at kabutihan. Maging ang mga batang nagtitinda ng isda sa palengke ay madalas magbiro sa isa’t isa. Baka ikaw ang susunod na lira. Sa harap ng dambana, nakaupo si Marco.

Tahimik na nakikinig habang binabasa ni Ellie ang huling liham na iniwan ni Lira bago siya pumanaw. Sa aking pamilya, kapag binabasa ninyo ito, baka nasa feeling ko na ang aking ina. Pero huwag kayong malungkot. Ang alon ay hindi kailan man namamatay. Lumilipat lang siya sa ibang dalampasigan. Kung may matutun kayo sa buhay ko, sana ito.

Huwag kayong matakot maging mabango sa mundo. Kahit ang pinanggalingan ninyo ay amoy asin. Dahil ang asin, iyon ang nagbibigay lasa sa bawat tagumpay, sa bawat batang makikita ninyo sa palengke, sa bawat vendor na pawisan, nigitian ninyo sila. Kasi minsan ang tang puhunan ng pag-asa. Mahal ko kayo. At kung sakaling maramdaman ninyong pagod na kayo sa laban, bumalik lang kayo sa dagat, doon ko kayo hihintayin.

” Madalas niyang sabihin sa mga bisita. Si Lira hindi lang nagtinda ng daing. Nagtinda siya ng pagrasa. Lahat ng kumain ng tinapa niya nakakain din ang inspirasyon. Samantala, pinamunuan ni Amara ang lira Sea Gold habang si Ellie naman ay nagpalawak ng foundation. Isa sa mga proyekto nito ay tinawag nilang Project Alone na layuning magtayo ng mga paaralan para sa mga anak ng mangingisda sa buong Kapuluan.

Tuwing anibersaryo ng pagkamatay ni Lira, ginaganap sa tabing dagat ang araw ng Alon. Isang selebrasyong puno ng musika, tula at mga kwento lang tagumpay ng mga taong natulungan ang kanyang kabutihan. Isang taon matapos ang kanyang pagpanaw, nagdaos ng espesyal na seremonya sa simbahan. Ngunit sa halip na malungkot, ang katahimikan ay puno ng pagninilay at respeto.

Sa pinto ng bahay ng Daing, nakasabit ang isang bagong karatula, museo ni Lira dela Cruz Lirio. Amoy ng daing, amoy ng pag-asa. Ang lugar ay naging sagrado para sa mga kabataan. Dito idinaraos ang mga seminar para sa mga entrepreneur, mga programa para sa mga vendor at mga workshop sa paggawa ng tinapa.

Sa bawat sulok ng museo may mga nakapaskil na aral mula sa kanyang mga pahayag. Isa sa pinakatanyag na nakasulat sa gitnang pader ay ito. Ang kahirapan ay hindi kahihiyan. Ang tunay na kahihiyan ay ang tumigil mangarap dahil natatakot ka sa amoy ng pinagdaanan mo. Araw-araw dumadayo ang monoturista at mga estudyante. Si Trisha na ngayo’y social worker ang siyang nangangasiwa sa museo.

Ang ilan ay galing pa sa malalayong probinsya. Ang dalampasigan ay napuno ng mga kandila, bulaklak at tinapa na nakalabay sa dahon ng saging bilang simbolo ng kanyang pinagmulang kabuhayan. Si Marco bagaman halatang mahina na ay naglakad papunta sa harap ng puntod ni Lira. Sa kanyang mga kamay ay dala ang lumang rosaryo ni Don Emilio at ang bayong na dati gamit ni Lira noong bata pa.

Inilapag niya ito sa tabi ng puntod at mahinang sabih, “Mahal ko, tapos na ang alon mo.” Pero ako maghihintay hanggang sa muli nating pagkikita. Tumingala siya sa dagat at tila naramdaman niyang may malamig na simoy ng hangin na dumampi sa kanyang pisngi parang haplos ni Lira. Napangiti siya at pumikit sandali.

Sa mga sumunod na araw, naging tahimik ang buong bayan. Mama, hindi namin alam kung kaya namin magpatuloy ng wala ka. Marahang hinaplos ni Lira ang pisngi ng anak. Kaya ninyo anak, dahil hindi ko kayo tinuruan ng negosyo lang. Tinuruan ko kayong magmahal at ang pag-ibig yan ang tunay na puhunan. Ilang oras matapos ang huling sandaling iyon, bumuhos ang ulan.

Ang ulan ay parang nagdadalamhati tila sinasabayan ang bawat higpi ng mga taong nagmamahal kay Lira. Sa mga susunod na araw, ipinalibing siya ayon sa hiling niya sa tabing dagat kung saan siya unang nagbenta ng daing, kung saan unang lumipad ang kanyang mga pangarap. Sa mismong araw ng libing, libo-libong tao ang dumalo, mga dating scholars ng Lyo Foundation, mga empleyado ng lira Sea Gold, mga vendor at maging mga taong minsang natulungan niya.

Ang mga dingding ng silid ay napalilibutan ng mga larawan. Larawan ng batang silira bitbit ang bayom. Larawan ng kasal nila ni Marco, at mga retrato ng foundation na tinulungan niyang itayo. Habang humahaplo si Marco sa kanyang kamay. Mahina niyang bulong. Lira, gising ka pa ba? Ngumiti si Lira at marahang dumilat.

Gising pa Marco. Hindi ko pa pwedeng tulugan ang mga alon. Biro niya pilit na pinapatawa ang asawa. Napaluha si Marco. Kahit sa huling sandali, marunong ka pa ring magpatawa. Ngumiti si Lira at marahang nilingon ang mga anak. Mga anak, kapag nawala ako, huwag kayong iiyak kasi hindi ako talaga mawawala. Sa bawat amoy ng tinapa sa palengke, sa bawat batang nagtitinda sa init ng araw, ako yun. Buhay pa rin ako sa kanila.

Hindi na napigilan ni Amara ang umiyak. Sa huling sandali ng kanyang pagtanda, sa ilalim ng ginuang araw na sumasayaw sa ibabaw ng dagat, nakangiti si Lira sapagkat alam niyang natupad na ang kanyang pangako sa kanyang ina, sa kanyang sarili at sa Diyos. na kahit amoy daing man ang simula ko, kabutihan ang iniwan ko sa mundo.

Madaling araw noon sa tabing dagat, tahimik ang paligid, tanging hampas ng alon at huni ng mga ibon ang maririnig. Sa loob ng malaking bahay na dati tinatawag na bahay ng daing, nakahiga sa kama si Lira. Mahina na ngunit mapayapa ang mukha. Sa gilid niya ay nakaupo si Marco. Hawak ang kanyang kamay. Nasa paligid din ang kanilang mga anyak, Amara, Eli at ilang mga apo para sa bawat hampas ng alon.

Maramdaman kong muli kung saan ako nagsimula. Hindi ko yan kakalimutan, sagot ni Marco habang pinipigilang lumuha. Kinagabihan, isinulat ni Lira sa kanyang lumang diary. Ang buhay ay parang dagat. Minsan maalon, minsan payapa. Pero kahit kailan hindi ito titigil. Tulad ko ang alon ng kabutihan ay patuloy kong ipapasa hanggang sa huling pag-agos ng aking hininga.

At sa paglipas ng mga araw habang nagiging mas tahimik ang kanyang mga lakad, nanatiling maliwanag ang kanyang ngipi. Sa bawat batang lumalapit at bumabati ng ma’am Lira, alam niyang ang binhi ng kabutihan ay patuloy na tumutubok. Madalas ay nasa veranda lang siya. pinagmamasdan ang mga alon at ang mga batang scholars na naglalaro sa tabi ng dagat.

Dumadalaw pa rin paminsan-minsan sina Trisha at Aling Rosa, nagdadala ng tinapa, pandesal at kape. Isang hapon habang papalubog ang araw, tinanong siya ni Marco, “Lira, kung babalikan mo lahat, may gusto ka bang baguhin?” Umiling siya. Wala. Lahat ng sugat, lahat ng pagod, lahat ng luha, lahat yun kailangan para makarating ako rito.

Hindi ko babaguhin kahit ang amoy ng daing. Tahimik silang naghawak ng kamay. Sa paligid ay maririnig ang huni ng mga ibon at ang banayad na hampas ng alon. Marco, bulong ni Lira. Kapag dumating ang panahon na ako’y mawala, gusto kong ilibing ako sa tabing dagat. Para ito sa lahat ng batang nagbenta ng isda, sa lahat ng inang nagtiyagang magtinda para sa kinabupasan ng anak at sa lahat ng taong piniling maging mabuti kahit mas madali siang sumuko.

Huwag niyong ikahiya ang amoy ng hirap kasi doon nagsisimula ang halimuyak ng tagumpay. Pagkatapos ng programa, maraming lumapit upang magpasalamat sa kanya. Ngunit ang pinakamasayang sandali ay nang lumapit ang isa sa kanyang mga apo at sabihing, “Lola, paglaki ko, gusto ko ring magtinda ng daing.” Napangiti si Lira at yumuko.

Hindi mo kailangang magtinda, apo. Pero gusto kong dalhin mo ang amoy ng kabutihan kahit saan ka magpunta. Makalipas ang ilang buwan, mas bihira na si Lira lumabas ng bahay. Isang gabi, habang nakaupo si Lira sa veranda ng kanilang bahay, may dalang mga dokumento si Amara. “Mama,” sabi nito, “Pinadala ng gobyerno ang imbitasyon.

Bibigyan ka raw nila ng lifetime achievement award sa entrepreneurship at community service.” Tahimik si Lira. Hindi ko alam kung karapat-dapat pa ako. Sabi niya, ang tagumpay anak nasusukat sa parangal kundi sa dami ng pusong nabago. Ngunit sa araw ng parangal dumating siya. Nakabarong si Marco. Samantalang si Lira ay suot ang simpleng bestidang kulay asul.

Habang umaakyat siya sa entablado, tumayo ang buong crowd upang palakpakan siya. Sa kanyang pagtanggap ng tropeo, nagsalita siya sa mikropono. Ang karangalang ito ay hindi para sa akin. Inanggap ni Lira ang basket. Naamoy niya ang maalat na bango ng tinapa at napangiti. Ang amoy ng ala-ala, sabi niya, “Akala ko dati amoy kahirapan ito.

Pero ngayon amoy tagumpay na. Tumawa silang lahat. Ang simpleng sandaling iyon ay naging paalala na ang bawat pinagdaanan nila ay may kahalagahan. Sa mga sumunod na taon, pinayuhan ni Lira ang kanyang mga anak na huwag gawing negosyo lang ang Lira Seagold. Sa halip, ipagpatuloy nila ang Lio Foundation bilang sentro ng kabutihan. Ang kanyang panganay na anak na babae si Amara ay siyang tumulong sa pamamahala ng negosyo.

Habang ang bunso nilang si Ellie na isang environmentalist ay nagsulong ng mga programang tumutulong sa mga mangingisda na mapangalagaan ang dagat. Ang sikreto ay simpleng sipag, dasal at kabutihan. Pero higit sa lahat, dapat mong mahalin kung saan ka nanggaling. Kasi kapag kinalimutan mo ang amoy ng pinanggalingan mo, mawawala ang lasa ng tagumpay.

Napahanga ang mga kabataan. Isa sa kanila ang lumapit at nagtalong, “Ma’am, hindi ba kayo natakot noon sa mga taong nanghusga sa inyo?” tumamo si Lira. “Natakot ako pero mas natakot akong mabuhay ng walang silbi. Mas mabuting matakot kang hindi makatulong. kaysa matakot sa opinyon ng iba. Habang patuloy ang kanilang kwentuhan, dumating si Trisha na ngayon ay halos kasing edad na rin ni Lira.

May dalang basket ng tinapa. “Naalala mo o Lira?” sabi niya sabay tawa. Ginawa ng mga scholar sa bagong planta. Nakangiting pinanood sila ni Marco. “Palagi kang may aral lira.” Sabi niya, “Hindi ka napapagod magturo. Hindi naman kailangang may paaralan para magturo.” Sagot ni Lira. Basta may puso kang handang magbahagi, may matututo.

Sa paglipas ng mga araw, patuloy na dumadayo sa kanilang lugar ang mga bisita. May mga estudyante, negosyante at maging mga turistang banyaga na gustong makita si Lira. Ang ilan ay gusto lamang magpa-picture ngunit karamihan ay gustong marinig ang kanyang payo. Isang araw, dumating ang grupo ng mga kabataang entrepreneur na galing sa Maynila.

Ma’am Lira, sabi ng isa, gusto po naming marinig mula sa inyo kung paano ninyo napagtagumpayan ang lahat ng hirap. Tahimik na ngumiti si Lira, tumingin sa dagat at nagsimula. Wala namang sikreto sa tagumpay. Sa tabi niya ay madalas sumama si Marco na ngayon ay may puti na ring buhok at laging may dala-dalang termos ng kape. “Hindi ka talaga nagsasawa sa dagatap na to ano?” biro ni Marco habang pinagmamasda ng alon. “Mumiti si Lira.

Hindi ako nagsasawa, Marco. Kasi sa bawat hampas ng alon, naaalala ko kung saan ako nagsimula. Dito ko unang natutong mangarap. Lumapit ang kanilang mga apo. Tatlo silang bata na masayahing naglalaro ng buhangin. “Lola Lira! Lola Lira! May nakita kaming kabibe na may hugis puso.” sigaw ng isa. Yumiti si Lira at hinaplos ang buhok ng bata.

Alam niyo ba mga apo yan ang paborito kong hugis kasi kahit ilang beses sirain ng alo ng kabibe nagiging mas makinis pa siya. Parang tao kapag nasaktan mas lumalalim ang kabutihan. Ang dating dalagang nagtitinda ng daing at tinapa ay isa ng pangalan na iginagalang sa buong bansa at maging sa labas ng Pilipinas.

Sa mga pahayagan, tinagurian siyang ina ng mga isdang ginto, isang sagisag ng kababaang loob at tagumpay na nagmula sa kahiratan. Ngunit sa kabila ng lahat ng parangal, negosyo at kayamanan, mas pinili pa rin ni Lira Dela Cruz Lyo ang simpleng pamumuhay. Nasa edad 60 na siya ngayon. Ang dating kutis na pinapaitim ng araw sa palengke ay ngayo’y kulubot na ngunit hindi pa rin nawawala ang ningning ng kanyang mga mata.

Ang parehong kislap na may halong pag-asa at kababaang loob. Tuwing umaga, maagang bumabangon si Lira upang maglakad sa tabing dagat. Bitbit niya ang tungpad na gawa sa lumang kahoy mula sa bahay ng Daing. Napatingin si Lira sa kalangitan. Sa mga bituing kumikislap at marahang bulong niya, “Nay, tapos na ang alon ko.

” Pero ang alon ng kabutihan hindi titigil. Magpapatuloy ito hangga’t may batang nangangarap. At sa gabing iyon, sa ilalim ng tahimik na buwan, nakasandal si Lira sa balikat ni Marco. Sa paligid nila ay ang dagat na minsang naging saksi sa kanyang paghihirap. Naayon ay nagiging saksi sa kanyang tagumpay at pag-ibig. Ang dating batang naglalako ng dain ay ngayon ay ginagalang ng buong bayan hindi dahil sa yaman kundi dahil sa kabutihang hindi napapagod tulad ng alon na walang humpay sa pagdampi sa dalampasiga ng mundo.

Lumipas ang maraming taon sa bawat silidaralan, nakapaskil ang larawan ni Lira noong bata pa siya. Bitbit ang bayong ng tinapa at sa ilalim nito nakasulat. Ang edukasyon ay kayamanang hindi kayang iprito sa uling ng kahirapan. Isang gabi habang magkasamang naglalakad si Nalira at Marco sa tabing dagat, tinitingnan nila ang mga ilaw ng bayan na kumikislap sa malayo.

Ang tahimik ng dagat ngayon, sabi ni Lira. Oo, sagot ni Marco. Pero kahit tahimik, gumagalaw pa rin ang alon. Parang ikaw. Kahit payapa patuloy pa rin sa paggawa ng kabutihan. Mumiti si Lira. Ang totoo niyan, Marco, hindi ako mapayapa dahil tapos na ang laban. Mapayapa ako kasi natutunan ko ng yakapin ang bawat unos.

Habang naglalakad sila, humampas ang alon sa kanilang mga paa. Malamig, banayan, ngunit puno ng ala-ala. Ay, ikaw ang susunod na lira. Matapos ang kasal, nagpatuloy ang kanilang buhay ni Marco bilang mag-asawa. Magkasama nilang pinatakbo ang foundation at sa bawat proyekto, hindi lang negosyo ang layunin nila kundi tulong sa kapwa.

Minsan binibiro ni Marco, “Lira, ikaw lang ang babaeng nakapagpabago ng pananaw ko sa isna. Dati amoy lang, ngayon inspirasyon na.” Ngumiti si Lira at ikaw naman ang lalaki na nagturo sa akin kung paano magmahal ng hindi nakakalimot sa sarili. Habang lumilipas ang mga taon, mas lumago pa ang kanilang mga proyekto.

Nakatayo na ngayon ang Lio Academy, isang paaralan para sa mga batang anak ng mangingisda. Habang naglalakad sa aisle, hawak ni Marco ang kanyang kamay. At sa bawat hakbang, pakiramdam ni Lira ay binubura niya ang lahat ng sakit na pinagdaanan. Sa gitna ng seremonya ng tanungin ang pari si Marco, “Tinatanggap mo ba si Lira bilang asawa mo sa hirap at inhawa?” Buong tapang na sagot ni Marco.

Oo. Tinatanggap ko siya sa amoy ng daing, sa pawis ng paghihirap at sa bango ng tagumpay. Tumawa ang lahat ngunit alam nilang iyon ang pinakatotoong sagot na nagmula sa puso. Pagkatapos ng kasal sa labas ng simbahan, sumalubong ang mga dating scholars, mga vendor at mga bata na may dalang bulaklak ng dagat.

Para kay Ma’am Lira, sigaw nila. Sa halip na itapon ng bukesa ere, ibinigay ni Lira iyon sa isang batang babae na hawak ng kanyang ina. “Ito ba yung iniisip ko?” mumiti si Marco. “Lira Dela Cruz, ikaw ang pinakamalakas na babae na nakilala ko. Gusto kong samahan ka habang buhay sa bawat alon at bawat katahimikan ng dagat.

Pakakasal ka ba sa akin?” Tahimik ang lahat. Pero sa loob ng ilang segundo, narinig nila ang sagot ni Lira. Oo, Marco. Oo, matagal na kitang sagot. Nagpalakpakan ang mga tao at maging si Trishaya ay napahagulgol sa tuwa. Makalipas ang ilang buwan, ginanap ang tasal sa simbahan kung saan unang nagsindi ng kandila si Lira para sa kanyang ina.

Sa araw na iyon, tila bumalik ang lahat ng ala-ala, ang mga gabing umuulan, ang pagod sa peer at ang mga panahong tanging pangarap lang ang sandigan niya. Pakiramdam ko laging naaamoy nila ang amoy ng hirap sa akin. Pero ngayon natutunan kong hindi pala masama ang amoy ng kahirapan. Masama lang kung tatakasan mo ito. Dahil kung hindi ko minahal ang pinanggalingan ko, hindi ko mararating ang ganitong tagumpay. Tahimik ang lahat.

Halos walang kumukurap habang nagsasalita siya. Lahat tayo ay may alon ng pagsubok. Minsan tinatapon tayo nito sa malalim. Minsan sinasampal tayo sa pampang pero tandaan ninyo ang alon kahit anong lakas humuhupa rin at sa bawat pagbalik ng tubig may bagong simula. Pagkatapos ng talumpati lumapit si Marco sa kanya.

Bitbit ang maliit na kahon. “May regalo ako sao!” sabi nito. Nang buksan ni Lira, isang simpleng singsing ang laman. May disenyong perlas na hugis alon. Marco, napangiti si Lira. Habang nagtatawanan sila, dumating si Aling Rosa, ang matandang kapitbahay ni Lira noon kasama ang ilang dating bendor mula sa probinsya. Lira, hiha, ang ganda-ganda mo na ngayon.

Pero kahit saan ka makarating, mukha mo pa rin yung batang nag-aalok ng daing sa pier. Natawa si Lira at niyakap si Aling Rosa. Salamat po. Kung hindi dahil sa mga tulad ninyo na naniwala sa akin, baka wala ako rito. Kinagabihan, nagkaroon ng maliit na pagtitipon sa bahay ng Daing. Pinuno ito ng mga dating scholars, mga empleyado at mga taong natulungan ni Lira.

May mga dalang pagkain, may mga bata pang kumakanta ng awitin tungkol sa pag-asa. Sa gitna ng programa, tumayo si Lira upang magbigay ng mensahe. Alam niyo panimula niya, noon natatakot akong humarap sa tao. Ngayon, narito siya. Hindi bilang reyna ng negosyo kundi bilang babaeng piniling ibahagi ang tagumpay sa iba.

Pumasok si Trisha dala ang folder ng mga bagong proyekto. Lira, natanggap na natin ang permit para sa bagong planta sa Cebu. Pero gusto kong ikaw mismo ang magbukas sa unang araw. Tumango si Lira. Syempre pupunta ako. Gusto kong makilala ang mga empleyado roon. Sumabay pumasok si Marco.

Bitbit ang laptop at may isa pa, Lira. Nakuha na rin ng foundation ang approval para sa scholarship expansion. Libo-libong bata ang makikinabang. Napangiti si Lira. Iyan ang gusto kong marinig. Habang may batang nangangarap, dapat may Lio Foundation na aa sa kanila. Dahil hangga’t may puso kang totoo, ikaw ang alon na hindi kayang pigilan.

Lumipas ang ilang taon mula ng dumaan si Lira sa pinakamalaking pagsubok ng kanyang buhay. Ang paninira sa kanya at sa kanyang foundation. Ngunit sa halip na bumagsak, lalo lamang siyang tumatag. Ang lira Sea Gold ay muling umangat at ngayon ay nakikilala na sa ibang bansa. Naka-export na ito ng mga produktong isda sa Japan. Singapore at Canada.

Maging ang mga kilalang hotel ay nagsimula ng umorder ng mga produkto mula sa kanya. Isang umaga habang nagmamasib mula sa bintana ng kanyang opisina sa Lyo Tower, napangiti si Lira. Sa bawat hamog ng dagat na sumasalubong sa hangin, naaalala niya ang batang si Lira na dating nanginginig sa lamig habang naglalako ng tinapa.

Lumapit siya sa babae at marahang hinawakan ang kamay nito. Salamat sa katotohanan sabi niya. Ang mahalaga natuto ka. Lahat tayo nagkakamali pero hindi lahat naglalakas ng loob na humingi ng tawad. Mula noon, muling lumakas ang foundation at ang negosyo. Ngunit higit pa sa lahat, natutunan ni Lira ang pinakamahalagang aral sa paninira na ang kabutihan, kapag totoo ay hindi kailan man mapapantayan ng kasinungalingan.

At habang pinagmamasdan niya ang mga batang scholars na nag-aaral sa ilalim ng araw sa bahay ng daing, naramdaman niyang wala ng mas mabigat pa kaysa sa pagpapatuloy ng kabutihan kahit ginugupukan ng mundo. Sa bawat hampas ng hangin mula sa dagat, tila boses ni Don Emilio ang bumubulong sa kanya. Hindi natatapos ang laban ng kabutihan, Lira.

Dahil sa kanyang sagot, muling sumikat si Lira sa social media. Tinawag siya ng mga tao bilang ang dalagang hindi nagagalit. Ngunit sa kabila ng papuri, alam niyang may mga sugat pa rin sa puso niya. Madalas sa gabi, binubuksan niya ang lumangaryo ni Don Emilio at pinagmamasda nito. Don Emilio bulong niya, “Tama kayo. Ang kabutihan ay Alon.

Hindi titigil kahit gaano kalakas ang unos.” Isang araw, dumating ang balita na isa sa mga taong nagpakalat ng maling impormasyon ay lumapit sa foundation. isang babaeng dati nagtatrabaho sa Delmar Export. Humingi ito ng tawad kay Lira. “Ma’am,” sabi nito, “Ginawa ko lang po yun dahil inutusan ako. Pero habang nakikita kong ang dami ninyong natutulungan, hindi ko na kaya ang konsensya ko.” Tahimik lang si Lira.

Sa mga sumunod na linggo, naglunsad ng imbestigasyon ang Department of Trade and Foundation Affairs. Sa presensya ng mga abogado, inilabas ni Lira ang lahat ng records. Ilang linggo ang lumipas, napatunayan ng mga auditor na malinis ang pangalan ng foundation at walang anomalya. Lumabas sa mga balita ang headline.

Lira dela Cruz pinatunayang Inosente. Muling nabawi ni Lira ang tiwala ng publiko. Ngunit imbes na magdiwang, pinili niyang manahimik. Sa isang panayam, pinanong siya ng reporter, “Miss Lira, anong masasabi ninyo sa mga taong nanira sa inyo?” Ngumiti siya at sagot, pinapatawad ko sila. Hindi dahil karapatdapat sila kundi dahil hindi ko kayang mabuhay na may galit sa puso.

Mas maraming bata ang kailangan pulunan kesa sa mga taong kailangan patunayan kong mali. Tumingin siya kay Marco at marahang ngumiti sa gitna ng luha. Marco, minsan iniisip ko kung tama pa ba ong ginagawa ko. Kasi kahit anong kabutihan ang gawin mo, laging may maninira. Pero alam mo rin na hindi mo kaya tumigil. Sagot ni Marco. Dahil hindi mo ‘to ginagawa para sa kanila kundi para sa mga batang umaasa sa’yo.

Kinabukasan habang papunta sa opisina, nadaanan ni Lira ang isang batang vendor na nagbebenta ng isda. Nilapitan siya ng bata at sabay sabi, “Ma’am, ako po yung scholar ninyo sa Bataan. Huwag po kayong malungkot ha. Alam ko pong mabait kayo. Lahat po kami naniniwala pa rin sa inyo. Napaiyak si Lira. Salamat anak. Hindi mo alam kung gaano kahalagay ang sinabi mo.

Lahat ng sentimo ay para sa mga batang tinutulungan namin. At kung kailangan kong buksan ang lahat ng aklat ng foundation, gagawin ko. Sa parehong araw, naglabas siya ng financial records na nagpapatunay ng kanyang katapatan. pinakita niya ang listahan ng mga proyekto, resibo at audit reports. Ngunit kahit malinaw ang ebidensya, hindi agad natigil ang pagdududa ng publiko.

Ang mga kalaban ay patuloy na naglalabas ng pekeng larawan. Sinasabing may mga bahay daw siya sa ibang bansa at mga mamahaling ari-arian. Minsang gabi, habang mag-isa sa kanyang opisina, hindi napigilan ni Lira ang lumuha. Lumapit si Marco at marahang hinawakan ang kanyang balikat. Lira, alam kong pagod ka pero tandaan mo hindi nasusukat sa chismis ang abutihan.

Napag-alaman kong nagsimula ang balita mula sa isang online blogger na may koneksyon sa kumpanyang tinanggihan mong makipag-partner noon, yung Delmar Export Group. Delmar? Gulat na tanong ni Lira. Sila yung gustong bilhin ang seag dati ‘ ba? Oo, sagot ni Marco. At nang tanggihan mo sila nagsimula na silang gumawa ng paraan para wasakin ka.

Habang nakaupo si Lira, tahimik lang siya. Ramdam ng dalawa ang bigat ng sitwasyon sa kanyang mga mata. Kung ganyan sila, sabi niya sa huli, hindi ko sila lalabanan sa kasinungalingan. Lalabanan ko sila sa katotohanan. Kinabukasan, nagpunta si Lira sa harap ng media. Sa gitna ng mga camera at mikropono, nakatayo siya ng buong tapang.

Hindi ko kailan man ginamit ang foundation para sa pansa. Ang mga dati niyang tagahanga ay nagduda at may ilan pang nagsabing niloloko lang pala tayo ni Lira. Ginamit lang niya ang amoy ng kahirapan para kumita. Sa unang pagkakataong matapos ang mahabang panahon, naramdaman ni Lira ang bigat ng pangungutya.

Parang bumalik siya sa panahon ng paaralan. noong tinatawag siyang daing girl. Ngunit ngayon mas masakit dahil kahit ang ilang taong tinulungan niya noon ay nagdududa sa kanya. Kinagabihan, nagkita sila ni Marco at Tric sa Lyo Mansion upang pag-usapan ang susunod na hakbang. Kailangan nating imbestigahan kung sino ang nagpakalat ng balitang yan, sabi ni Marco.

Malinaw na may kalaban tayo sa negosyo o sa pulitika. Tumango si Trish. Tama ka. Binigay niya ang pahayagan na may malaking headline. Lio Foundation pinag-iimbestigahan. Scam umano. Napasinghap si Lira. Agad niyang binasa ang artikulo naad doon na Diumanoy ginagamit ng foundation ang mga donasyon para sa pansariling negosyo. May kalakip pa itong larawan ni Lira na may caption na ang dalagang may gintong ngiti pero tanso ang budhi.

Nabigla si Lira. Hindi totoo to. Mahina niyang sabi. Nanginginig ang kamay. Bakit nila to ginagawa? Lumapit si Marco na kararating lang mula sa site inspection. Lira kalma lang. Fake news yan. May mga taong gustong sirain ka kasi hindi nila matanggap na galing ka sa wala. Ngunit hindi ganoon kadali. Sa loob ng ilang araw, kumalat ang balita sa social media at sa gabing iyon, sa pagitan ng katahimikan ng alon at ilaw ng buwan, napangiti si Lira hindi bilang dating tindera ng daing, kundi bilang babae ng kabutihan na bumalik sa pinagmulan hindi

para magyabang kundi para magpasalamat. Makalipas ang isang taon mula ng buksan ni Lira ang bahay ng Daing. Mas lalo pang sumikat ang kanyang pangalan. Lalo ring lumago ang negosyo ng Liras Seagold. At ang kanyang foundation ay kinilala sa buong bansa bilang isa sa pinakamalaking tumutulong sa kabataang mahihirap.

Ngunit kasabay ng kasikatan, nagsimulang lumitaw ang mga taong naiinggit at nais siyang pabagsakin. Isang umaga habang abala si Lira sa pag-aasikaso ng mga papeles sa opisina, pumasok si Trisha dala ang Daryo. Lira, sigaw niya, halatang balisa. Basahin mo to. Ang bahay ng Daeng ay hindi lamang naging museo, naging buhay na paaralan ng pag-asa.

Araw-araw dumadayo ang mga estudyante, turista at negosyante upang matutunan hindi lang ang paggawa ng tinapa kundi ang aral ng kababaang loob. Ang mga dating batang vendor ay tinuruan ni Lira na magpatakbo ng sarili nilang negosyo. Isang gabi habang nakaupo si Lira sa veranda ng bagong gusali, nakatingin sa buwan, lumapit si Trisha.

Alam mo Lira sabi niya kung buhay pa ang nanay mo. Siguradong ipagmamalaki ka niya. Mumiti si Lira at tinignan ang kalangitan. Alam kong nandiyan siya sa bawat ihip ng hangin, sa bawat amoy ng dagat. Parang naririnig ko siyang nagsasabing, “Anak, kaya mo pala talaga. Hindi ko man maibalik ang panahon, binigyan ninyo ako ng pagkakataong maging instrumento ng pagbabago.

Habang nakayuko siya sa panalangin, lumapit si Marco at hinawakan ang kanyang balikat. Lira, alam mo bang kung titingnan mo ang sarili mo ngayon, hindi mo na kailangang hilingin pa ang milagro? Kasi ikaw mismo yung milagro ng Diyos sa mga taong natutulungan mo. Gumiti si Lira at sabay nilang pinanood ang pag-ikot ng liwanag ng kandila.

Kinabukasan, ipinasok na sa museo ang huling piraso ng Memorabilia, ang lumang rosaryo ni Don Emilio na minsan ay ibinigay sa kanya bilang gabay. Ipinaskill sa tabi nito ang mga katagang minsan niyang binigkas. Kapag nawala ka sa direksyon, bumalik ka sa amoy ng dagat. Doon mo maririnig ang kabutihan. Matapos ang seremonya, pinuntahan ni Lira ang lumang per.

Tahimik siya habang pinagmamasdan ang mga alon. Lumapit si Marco at niyakap siya mula sa likod. Anong iniisip mo? Ang dami kong ala-ala dito. Sagot ni Lira. Dito ko unang binenta ang tinapa ko. Dito rin ako unang umiyak dahil sa pangungutya. Pero ngayon ibang-iba na. Parang lahat ng sakit noon may kapalit na ginhawa. Ginhawang pinaghirapan mo.

Sagot ni Marco. At ngayon ibinabahagi mo na sa iba. Pag-uwi nila sa gabi, dumaan sila sa lumang simbahan. Nag-alay ng kandila si Lira sa harap ng altar. Katulad ng ginagawa niya noon tuwing walang makain o kapag maoproblema. Sa kandilang iyon, binulong niya, “Salamat po, Diyos ko. Nahihiya ako sa amoy ng daing.

Nahihiya ako sa amoy ng hirap. Tahimik ang lahat habang patuloy siya. Pero ngayon natutunan kong walang dapat ikahiya sa amoy ng daing. Dahil sa amoy na yan, natuto akong magsumikap. Dahil sa amoy na yan, naalala ko kung saan ako nagsimula. Pinahid niya ang luha sa mata at gumiti. Kaya sa bawat batang nakakaranas ng kutom, sa bawat magulang na nagbebenta para sa kinabukasan ng anak, gusto kong malaman ninyo.

Ang amoy ng hirap ay amoy ng pag-asa. Malakas ang palakpakan ng mga tao. Ang ilan ay umiiyak. Ang iba naman ay nakangiti. Puno ng inspirasyon. Lumapit ang mayor at sinabi, “Miss Lira Dela Cruz, sa ngalan ng aming bayan. Kami ay nagpapasalamat sa pagbabalik ninyo.” Dahil sa inyo, muling nabuhay ang diwa ng pagkakaisa at dangal ng mga taga Baryo.

Isang simpleng gusaling yari sa kahoy at bato. May mga lumang gamit na ginamit ni Lira noong bata pa siya. Ang lumang bayong. kalan at apron ng kanyang ina. Sa isang sulok, may nakapaskil na larawan ng batang silira na may hawak na tinapa at sa ilalim nito nakasulat. Ang kahirapan ay hindi sumpa kundi hagdang paakyat sa abutihan. Dumating ang araw ng pagbubukas.

Nagtipon ang mga taga Baryo, ang mga scholars ng foundation at maging ang mga opisyal ng lumsot. Dumating din ang mga dating kaklase ni Lira kabilang na si Trisha na ngayon ay aktibong volunteer sa foundation. Sa entablado, lumapit si Lira, suot ang simpleng puting bestida at humarap sa mga tao.

Noong bata pa ako, panimula niya, lagi kong tinatago ang sarili ko tuwing may mga taong dumadaan. Ilang araw pa lang ang lumilipas ngunit buong bayan na ang nagkakaisa para sa proyekto. Ang mga mangingisda, kababaihan at kabataan ay nagtutulungan upang ayusin ang lugar. Ang dati tahimik na baryo nayo’y puno ng sigla at ingay ng mga taong may bagong pag-asa.

Isang tanghali, habang nakaupo sa lilim ng punong niyog, inabutan ni Marco Silira ng malamig na tubig. Pagod ka na Lira, magpahinga ka muna. Mumiti si Lira at uminom. Alam mo Marco, habang tinitingnan ko sila, naaalala ko yung sarili ko. Dati ako lang yung nagbubuhat ng bayong ng isda. Ngayon tingnan mo ang daming nagbubuhat ng pangarap.

Pagkatapos ng ilang buwan, natapos din ang bahay ng Daing. Ang dating barong-barong ni Lira ay gagawing museo at training center ng Foundation. Isang lugar na tatawaging bahay ng Daing. Ang ideya ay simple ngunit makabuluhan. Ipakita sa mga kabataan at turista ang kwento ng isang dalagang umangat mula sa hirap at turuan ang mga tao ng mga modernong paraan ng pag-aasin, pagdaing at pagnenegosyo sa isda.

Habang inaayos nila ang lugar, naglapitan ang mga dating kapitbahay. “Lira!” tanong ng isang matandang babae. “Ikaw ba yung batang nagbebenta ng tinapa noon sa may peer?” Ngumiti si Lira at lumapit. “Ako po yun, Aling Rosa. Diyos ko, hindi ko akalaing ikaw pala yung lira sa TV.” Yung nagtatayo ng mga paaralan na foundation. Natawa si Lira.

Ako pa rin po yung Lira na mahilig sa tinapa. Pero ngayon, mas gusto kong magbalik ng kabutihan. Isang maagang umaga habang sumisikat pa lamang ang araw, dumating si Lira sakay ng itim na SUV kasabay sina Marco at Trisha. Huminto sila sa harap ng dati nilang barong-barong na ngayo’y halos hindi na kilala. Hindi dahil sa ganda kundi dahil matagal na itong sira at nakatiwang.

Tinitigan ni Lira ang lumang bahay. Ang bawat bitak sa pader ay tila nagsasalita. Bawat bahagi ng bubong ay nagpapaalala ng mga gabing may ulan at gutom. Dito nagsimula ang lahat. Mahina niyang sabi. Sabay ngiti. Lumapit si Marco at hinawakan ang kanyang kamay. Ang bahay na to lira hindi lang dingding at bubong.

Isa ong saksi kung paano ka bumangon. Ngumiti si Trisha sabay turo sa mga dokumentong dala nila. Lira, yan na yung approval ng local government. Pwede na nating simulan ang proyekto. Ngunit ngayon hindi na ito lamig ng gutom at pagod. Ito ay lamig ng kapanatagan ng isang pusong natutong magmahal, magpatawad at magbigay dahil sa amoy ng daing na minsang ikinahiya niya.

Ngunit ngayon ay naging simbolo ng kabutihan sa buong bayan. Matapos ang ilang taon ng walang tigil na pagtratrabaho at pagtulong sa iba, napagpasyahan ni Lira na bumalik sa bayan kung saan siya unang nangarap. ang lugar na puno ng ala-ala ng kaniyang kabataan, ng amoy ng daing at ng mga araw na halos hindi siya makakain para lamang makapag-aral.

Nais niyang ipagdiwang ang ikalimang anibersaryo ng Liryo Foundation hindi sa Maynila kundi sa mismong lugar kung saan nagsimula ang lahat. Ang lumang baryo sa tabing dagat na minsan niyang tinirhan kasama ang kanyang ina naasaad doon. Ma’am Lira, salamat po. Kung hindi dahil sa inyo, baka nasa kalye pa rin po ako.

Ngayon, may diploma na ako. Gusto ko pong maging kagaya ninyo. Yung nagbibigay liwanag sa iba. Tumulo ang luha ni Lira habang binabasa ito. Ito na yung tunay na kayamanan. Wika niya sa sarili. Hindi ginto, hindi bahay, kundi yung makitang nagbago ang buhay ng ibang tao dahil naniwala ka. At sa gabing iyon, habang dumadaloy ang ihip ng hangin mula sa dagat, naramdaman ni Lira ang parehong lamig na dati niyang naramdaman noong bata pa siya sa peer.

“Ang simpleng bagay, no?” Sabi ni Lira, “Pero minsan to lang pala ang kailangan para maalala mong buhay ka.” Tama ka sagot ni Marco. At alam mo ba lira habang tumatagal mas napapatunayan kong hindi lang amoy ng daing ang dala mo. Amoy ka rin ng pag-asa, ng inspirasyon. Napangiti si Lira at marahang sumandal sa balikat ni Marco.

Salamat Marco. Hindi mo alam kung gaano kahalaga to para sa akin. Mula noon, araw-araw ay patuloy na lumawak ang programa ng Foundation. Dumating ang mga sulat mula sa mga scholars na nakapagtapos na. Mga guro, nurse at isa pa ngang arkitekto na nagsabing gusto niyang tumulong sa foundation balang araw.

Isang gabi habang pinagmamasda ni Lira ang mga lumang larawan, may dumating na liham mula sa isa sa mga scholar. Sa mesa niya nakalagay ang larawan nila ni Don Emilio ng kanyang ina at ng unang batch ng scholars. Hawak ang lumang rosaryo ng kanyang ina. Napatingin siya sa langit. Nay, bulong niya. Kung nasaan man kayo ni Don Emilio, sana nakikita ninyo to.

Hindi ko lang ipinagpatuloy ang pangarap ninyo. Ipinamana ko na rin sa iba. Habang nakatingin sa bintana, biglang tumawag si Marco. Lira, nandito ako sa labas ng building. Pwede ka bang bumaba? Bumaba si Lira at nadatnan si Marco na may dalang maliit na basket ng tinapa. Ano to? Tanong niya. Gumiti si Marco. Na-miss ko yung amoy ng tinapa mo.

Sabi ko, “Baka ito yung kailangan mong pahinga. Yung paalala kung saan ka nagsimula.” Umupo sila sa harap ng fountain sa labas ng gusali. Pinagsaluhan ang tinapa at kanin. Hindi lang basta daing kundi pagkain na pwedeng ibenta sa buong bansa. Paliwanag niya. Sumang-ayon si Marco at agad nagdisenyo ng plano. Gagawa tayo ng ecofriendly building.

May solar panels at rainwater system. Gusto kong ipakita sa kanila na kayang pagsamahin ang progreso at kalikasan. Habang tinatalakay nila ang proyekto, napansin ni Trisha na tila pagod si Lira. “Lira, kumain ka muna. Kanina ka to walang tulog.” Sabi nito. Ngumiti si Lira. “Mamaya na, Trisha, kailangan kong matapos to.

” Parang naririnig ko si Don Emilio sa tenga ko. Sinasabing, “Huwag ko munang titigilan hangga’t may nangangailangan.” Tahimik si Trisha at Marco. Parehong humanga sa ibay ng loob ni Lira. Pagbalik nila sa Maynila, dumiretso si Lira sa opisina. Isinasama niya si Trisha at si Marco sa mga biyahe. Isang maliit na grupo ngunit puno ng malasakit.

Isang hapon sa probinsya ng Bataan, bumisita sila sa mga pamilya ng scholars. Pagdating nila sa isang baryo, sinalubong sila ng mga magulang na nagluluto ng tinapa sa tabing dagat. Amoy na amoy ni Lira ang usok ng isda. Ang amoy ng kanyang kabataan. Nakaka-miss no? Tanong ni Marco. Oo. Sagot ni Lira habang nakatingin sa mga nag-aalab na uling.

Ito yung amoy na dati kong ikinahihiya. Pero ngayon ito na yung amoy ng pag-asa. Pagkatapos ng inspeksyon, napagpasyahan ni Lira na magpatayo ng sea gold training center sa lugar na iyon. Gusto kong magkaroon ng lugar kung saan matututo ang mga tao kung paano gumawa ng mga produktong dekalidad. Sa gilid ng Enablado, tahimik na pinagmamasda ni Marco si Lira, ang babaeng tinuring niyang inspirasyon at tahanan.

Sa bawat salitang binibitawan nito, nararamdaman niyang lalong lumalalim ang pagmamahal niya rito. Pagkatapos ng programa, lumapit ang isa sa mga scholar, si Mika, ang batang l taong gulang na nagbebenta ng puto sa bangketa. “Ma’am Lira,” sabi nito, “Salamat po. Hindi ko po alam kung paano ako makakabawi sa inyo.

” Humiti si Lira at hinaplos ang buhok ng bata. Walang kailangang bayaran Mika. Ang gusto ko lang ay huwag kang sumukok. Pag may pagkakataong tulungan ang iba, yun na ang kabayaran mo. Sa mga sumunod na buwan naging abala si Lira sa pagpapatakbo ng foundation. Bawat linggo, bumibisita siya sa mga eskwelahan ng mga scholars upang kumustahin sila