Ako si Angela, 15 years old. Bata pa lang ako, si Lolo Ernesto na ang nagpalaki sa akin.

Si Nanay, umalis noon para magtrabaho sa ibang bansa. Ang sabi niya, para raw sa kinabukasan ko. Si tatay naman matagal ng wala. Bata pa ako noon, kaya hindi ko masyadong naintindihan kung bakit kailangan ni nanay lumayo. Pero habang lumalaki ako, si Lolo na ang naging mundo ko.

Siya ang nagigising ng maaga para ipagluto ako ng almusal. Siya rin ang naghahanda ng baon ko, at nag-aabang sa labas ng school tuwing uwian. Kahit hirap na siyang maglakad, dala pa rin niya ang payong ko kapag umuulan.

“’Wag kang magpapaulan, ha, baka sipunin ka,” lagi niyang paalala habang isinusukbit sa akin ang lumang bag ko.

Sa tuwing may meeting sa school, siya ang laging naroon, naka-barong, pero kita mong luma na at kupas. Hindi siya marunong magbasa ng sulat ni teacher, pero nakikinig siyang mabuti, at pagkatapos ay tatahimik lang, saka marahang tatanungin, “Okay lang ba si Angela sa school?”

Si Lolo lang ang kasama ko sa lahat. Siya ang tatay, nanay, kaibigan, at tahanan ko.

Hanggang isang araw, dumating ang tawag ni Nanay. Uuwi raw siya, at gusto niya akong kunin. May pamilya na siya ngayon, may asawa’t dalawang anak. Gusto niyang tumira ako sa kanila sa Maynila.

Parang biglang nanlamig ang buong katawan ko. Ayaw kong sumama.

Sabi ko kay Lolo, “’Lo, dito na lang po ako. Ayokong umalis.”
Ngumiti siya, pero bakas sa mata ang lungkot.
“Apo, sumama ka kay Nanay mo. Siya pa rin ang ina mo. Kailangan mo rin siyang makasama.”

Gusto kong sumigaw. Gusto kong sabihin na ayoko! Na dito ko gustong tumanda, sa piling niya. Pero nakita ko ang luha sa mata ni Lolo habang pinipilit niyang ngumiti.

Dumating ang araw ng pag-alis ko. Maagang nagluto si Lolo ng paborito kong tinolang manok. Tahimik kaming kumain, at kahit gusto kong ubusin, parang hindi ko malunok ang bawat subo.

Pagkatapos kong mag-empake, tinulungan niya akong ayusin ang bag.
“’Wag mong kalimutan magdasal ha, at makinig ka kay Nanay,” sabi niya.
Tumango lang ako, pero tuloy-tuloy na ang luha ko.

Nang dumating si Nanay, niyakap ko si Lolo nang mahigpit, mahigpit na mahigpit.
“’Lo, babalik ako agad, ha?”
Tumango siya. “Sige, apo. Basta alalahanin mo, mahal na mahal ka ni Lolo.”

Habang umaandar ang sasakyan, lumingon ako sa likod. Nakita ko si Lolo, nakatayo sa tapat ng bahay, hawak ang lumang tuwalya, at pinupunasan ang luha niya. Hindi na siya kumaway. Nakatingin lang.

At doon ako tuluyang napaiyak.
Doon ko naramdaman ang kirot ng pag-iwan sa taong nagmahal sa’yo ng buong puso, hindi dahil kailangan, kundi dahil pinili.

Ang tunay na pagmamahal ay hindi palaging tungkol sa paghawak, minsan ito ay tungkol sa pagpapalaya, kahit masakit.
At minsan, ang “Lolo” na nagpalaki sa’yo, siya pala ang tunay na “magulang” na hindi ka kailanman iniwan

Lumipas ang dalawang taon mula nang umalis ako sa probinsya.
Nasa Maynila na ako ngayon, kasama si Nanay, si Tito, at ang dalawa kong kapatid sa kanya.
Maganda ang bahay, kumpleto sa gamit, may internet, may aircon — mga bagay na dati ay pinapangarap ko lang.
Pero sa kabila ng lahat ng ito, may kulang.
May isang tinig na hindi mawala sa isip ko — ang tinig ni Lolo Ernesto, na palaging nagsasabi:

“’Wag mong kalimutang magdasal ha, apo. At huwag mong kalimutang ngumiti.”

Sa Maynila, lahat ay mabilis.
Mabilis ang takbo ng jeep, mabilis ang mga tao, mabilis ang oras.
Pero sa puso ko, mabagal ang lahat.
Bawat gabi, bago ako matulog, nilalabas ko ang lumang cellphone ni Lolo.
Nandito pa rin ang mga litrato namin: si Lolo sa harap ng bahay, nakangiti kahit kulubot na ang balat; ako naman, nakasandal sa balikat niya, may ngiting bata at walang takot sa mundo.

Tuwing tinitingnan ko iyon, napapansin ko — hindi ko pa nasagot ang huling mensahe niya.
Isang simpleng, “Kumain ka na ba, apo?”

Sinusubukan kong tawagan siya, pero madalas hindi sumasagot.
Sabi ni Nanay, mahina na raw pandinig niya, madalas nasa bakuran lang, nag-aalaga ng manok.
“’Wag kang mag-alala, okay pa si Tatay,” sabi niya, pero parang may lungkot sa mga mata niya.

Isang umaga, habang nasa eskwelahan ako, biglang tumunog ang cellphone ko.
Nakarehistro sa screen: “Lolo”.
Biglang bumilis ang tibok ng puso ko.
Hindi ko pinansin ang mga kaklase, agad kong sinagot.

“’Lo! Kamusta po kayo?!”
Tahimik.
May mahinang ubo sa kabilang linya.
“Angela…”
Mahina, paos, parang galing sa malayo.
“’Lo! Nasan ka po? Okay lang po ba kayo?”
“Oo, apo. Miss ka lang ni Lolo. Ang laki mo na siguro.
Huwag kang magpuyat, ha? At mag-aral kang mabuti.”

Hindi ko napigilan ang luha ko sa gitna ng klase.
Nagtataka ang mga kaklase ko, pero hindi ko maipaliwanag.
Ang bawat salita ni Lolo, parang yakap na matagal ko nang hinahanap.

Bago niya ibaba ang tawag, narinig ko pa:

“Angela, kapag may pagkakataon… umuwi ka, ha? Gusto lang kitang makita ulit.

Pagkalipas ng isang linggo, dumating si Nanay sa paaralan ko.
Tahimik siya, pero bakas ang pagod at lungkot sa mukha.
Nang makita ko siya, alam ko na.
Bago pa siya makapagsalita, bumagsak na ang luha ko.

“Si Lolo?” tanong ko.
Tumango siya, umiiyak.

Hindi ako nakapagsalita.
Parang may humigop sa hangin sa paligid.
Parang nawala ang lahat ng ingay sa Maynila.

Pagdating namin sa probinsya, bumungad sa akin ang amoy ng lupa, ng ulan, ng bahay na dati kong tinutulugan.
Nasa gitna ng sala ang kabaong ni Lolo.
Puting-puti ang kumot, at nakangiti siya — gaya ng dati.

Lumapit ako, nanginginig.
Hinawakan ko ang kamay niyang malamig, at sa sobrang sakit, parang gusto kong isisigaw:

“’Lo, sabi niyo maghihintay kayo! Hindi pa po ako nakakapagpasalamat!”

Sa tabi ng kabaong, may isang sobre.
Nakasulat: “Para kay Angela.”

Binuksan ko iyon, at sa loob ay may lumang litrato naming dalawa — ako, pitong taong gulang pa lang, nakasakay sa likod niya habang naglalakad kami sa palengke.
Sa likod ng litrato, nakasulat sa sulat-kamay ni Lolo:

“Apo, kung darating ang araw na hindi mo na ako makikitang ngumiti, alalahanin mo ito:
Ang pagmamahal ni Lolo, hindi mawawala.
Kahit wala ako, nandiyan pa rin ako — sa hangin, sa ulan, sa bawat tinig na bumubulong: ‘Kaya mo ‘yan, apo.’”

Niyakap ko ang larawan, humahagulgol.
Narinig ko si Nanay sa likod ko, umiiyak din, at sa unang pagkakataon, niyakap niya ako ng mahigpit.

“Si Tatay, mahal na mahal ka, anak. Lagi niyang sinasabi sa akin, ‘Bantayan mo si Angela, kasi siya ang pinakamagandang parte ng buhay ko.’”

Pagkatapos ng libing, nanatili ako sa bahay ni Lolo ng ilang araw.
Inayos ko ang mga gamit niya, bawat lumang damit, bawat lumang libro, at bawat sulat na iniipon niya.
Sa ilalim ng unan niya, may maliit na kahon — sa loob nito, isang kwintas na may maliit na pendant.
Nakasulat doon:

“Sa tuwing mangungulila ka, isuot mo ito. Para maalala mong may Lolong nagmamahal sa’yo kahit saan ka man mapunta.”

Umupo ako sa labas ng bahay, tanaw ang punong mangga kung saan kami madalas maglaro.
Naramdaman ko ang ihip ng hangin, banayad, malamig, parang haplos ni Lolo sa buhok ko.

Ngayon, dalawang taon na mula nang pumanaw si Lolo.
Ako na ang nagtapos ng high school — at bawat hakbang sa entablado, bitbit ko sa dibdib ang kwintas na iniwan niya.
Habang inaabot ko ang diploma ko, pabulong kong sinabi:

“Para sa’yo ‘to, ’Lo. Natupad ko na.”

Tuwing umuulan, hindi na ako nalulungkot.
Tinitingala ko lang ang langit, hinahayaan ang mga patak ng ulan na dumausdos sa mukha ko.
At sa bawat patak, naririnig ko ang tinig ni Lolo Ernesto:

“Huwag kang magpapaulan, ha? Baka sipunin ka.”

Ngumiti ako, at napangiti rin ang langit.
Sapagkat alam kong…
ang pag-ibig ni Lolo — hindi natatapos sa libing,
kundi nagpapatuloy sa bawat araw na pinipili kong maging mabuting tao,
tulad ng itinuro niya.Ang tunay na pag-ibig ay hindi nasusukat sa dugo o pangalan.

Ito ay sa puso, at sa mga alaala ng taong minahal ka — higit pa sa sarili niya.