Ako si Lani, 33 taong gulang, isang manugang na nakatira sa pamilya ng asawa ko sa Nueva Ecija. Ang biyenan kong si Nanay Lourdes, 78 taong gulang, ay isang simpleng babae sa probinsya — sobrang matipid, minsan nakakaasar na. Nakatira siya mag-isa sa baryo, umaasa lang sa kanyang buwanang pensyon bilang dating guro. Ang alam namin, ilang daang piso lang iyon.

Tuwing uuwi kami ng asawa kong si Paulo, lagi niya kaming binibigyan ng mga itlog ng manok o talbos ng kamote, sabay sabi ng, “Pasensya na, mga anak… mahirap lang si nanay, wala akong maibigay na maganda.” Kung tutuusin, awa lang ang nararamdaman namin — at minsan, inis pa nga. Isang beses, sabi pa ni Paulo: “Hayaan mo na si nanay.

Yung pensyon niyang kaunti, gastusin na lang niya sa sarili. Hindi naman kalakihan iyon.” Kaya hindi na namin siya masyadong pinapansin. Paminsan-minsan lang kami tumatawag, minsan dalawang beses sa isang buwan. Hanggang isang umaga ng Setyembre, tumawag ang kapitbahay mula sa baryo: “Lani… si Nanay Lourdes, pumanaw na kagabi. Natulog lang, tapos hindi na nagising.” Nanlamig ako. Nanginginig ang kamay ko habang hawak ang cellphone, at parang may sumundot sa puso ko nang napakalakas.

Agad kaming bumalik sa probinsya. Ang maliit na bahay ni nanay, ganoon pa rin — ang lumang mesa, ang kupas na aparador, at sa kusina, may isang mangkok ng kaning hindi naubos. Pagkatapos ng libing, ako na ang nag-ayos ng mga gamit. Habang inaabot ko ang likod ng lumang aparador, napansin ko ang isang lumang telang bag na kulay kayumanggi, halos punit na.

Hindi ko alam kung bakit, pero bigla akong kinabahan. Binuksan ko ito — at doon ako nanigas. Napaupo ako sa sahig, nanginginig, hindi makapaniwala sa nakita ko. Tinawag ko si Paulo; nang makita niya, natulala rin siya. “Saan kaya galing ang lahat ng ‘to?” tanong niya, halos pabulong. Nagsimula nang mag-ingay ang buong pamilya. May nagsabing baka inutang lang ni nanay, may nagsabing baka pera ng ibang tao na itinago niya. Hanggang sa tinawag nila ang barangay at pulis para magsagawa ng imbestigasyon. At nang siyasatin nila nang mabuti ang laman ng lumang bag — nabunyag ang nakakagimbal na katotohanan…

Part 2: Ang Laman ng Lumang Bag

Tahimik ang loob ng bahay habang binubuksan ng mga pulis ang lumang telang bag.
Ang bawat hinga ng mga tao sa paligid ay mabigat, parang may kaba na nakabitin sa hangin.

Isa-isang inilabas ng mga pulis ang mga bagay na nasa loob —
mga lumang sobre na tinuping maayos, bawat isa ay nakabalot sa piraso ng lumang dyaryo.
Sa una, inakala naming mga resibo lang o mga lumang sulat.

Pero nang buksan ng isang pulis ang unang sobre,
tumambad ang makakapal na bungkos ng pera — puro tig-iisang libo, bago pa ang mga papel.

Napatakip ako sa bibig ko.

“Diyos ko…!”

Si Paulo, hindi makapaniwala.

“Hindi ito puwedeng pensyon lang. Kahit buong buhay niyang ipunin, hindi aabot nang ganito!”

Lumabas pa ang apat na sobre, lahat puno rin ng pera.
Tinantiya ng mga pulis na higit ₱2.8 milyon ang kabuuang halaga.

Tahimik kaming lahat.
Ang mga kapitbahay, nagbubulungan.
Ang mga kamag-anak, nagsimulang magtanong-tanong.

“Baka ninakaw niya ‘yan.”
“O baka may anak ‘yan sa labas na nagbibigay sa kanya ng pera.”
“Baka may tinatagong negosyo…”

Pero sa ilalim ng mga sobre, may isa pang bagay na kinuha ng pulis —
isang lumang kahon na yari sa kahoy.
Sa loob nito, may mga papel na nakaipit at ilang larawan na dilaw na sa katandaan.

Isa sa mga larawan ay litrato ni Nanay Lourdes,
nakauniporme ng guro, katabi ang isang batang babae na mga anim na taong gulang pa lang.
Sa likod ng litrato, may nakasulat sa tinta:

“Para sa anak kong si Liza. Kahit saan ka man, ‘wag mong kalimutan — mahal ka ng nanay mo.”

Napahawak ako sa dibdib ko.

“Liza? Pero… wala naman siyang anak na babae. Si Paulo lang ang anak niya.”

Nang buksan pa ng pulis ang isang sobre,
mayroon itong birth certificate —
nakapangalan kay Liza de Guzman, anak ni Lourdes de Guzman at Rafael de Guzman,
taon 1978.

Napatingin ako kay Paulo. Namutla siya.

“’Yan ang pangalan ni tatay… pero si nanay, hindi niya kailanman binanggit ‘yan.”

At sa loob ng isa pang sobre —
may huling liham, sulat-kamay, na tila isinulat bago siya pumanaw.

“Para sa mga anak ko — kay Paulo at kay Liza.
Kung nababasa ninyo ito, siguro wala na ako.
Ang perang ito ay hindi galing sa kasalanan.
Bawat sentimo ay inipon ko sa loob ng maraming taon,
mula sa pagtuturo, sa pagtitinda ng gulay, at sa pagbebenta ng lupang minana ko.

Matagal kong itinago ang katotohanan —
na bago ko nakilala ang tatay ni Paulo,
nagkaroon ako ng anak sa unang lalaking minahal ko, si Rafael.
Pinilit akong ipamigay ang bata noon,
dahil ayaw ng mga magulang ko na mapahiya.

Nang mabalitaan kong hinahanap ako ni Liza, huli na.
Lumipat siya sa Maynila, pero hindi ko siya nakita muli.
Itong perang ito, dapat ay para sa kanya —
kung sakaling matagpuan siya ni Paulo,
ipamana mo sa kanya ang kalahati.
Ang natitira, sa iyo at sa pamilya mo.
Mahal ko kayong pareho.
Patawad kung hindi ko nasabi ang lahat.”**

— Nanay Lourdes

Nang matapos basahin ni Paulo,
tahimik lang kaming dalawa.
Ang luha niya, dahan-dahang bumagsak habang hawak pa rin ang liham.

“Kaya pala, minsan kapag tinatanong ko si nanay kung may kapatid ako… laging umiwas ng tingin.”

Ang buong pamilya, natigilan.
Walang imik.
Ang dating misteryosong matipid na matanda —
iyon pala ang babaeng nagdusa sa hiwalay na anak sa loob ng apatnapung taon.

Epilogo

Makalipas ang tatlong buwan, sa tulong ng barangay at mga pulis,
nahanap ni Paulo si Liza, na ngayon ay nakatira na sa Cavite.
Nang magkita sila, pareho silang umiiyak habang hawak ang litrato ng kabataan ni nanay.

“Hindi ako galit,” sabi ni Liza, “basta’t alam kong minahal niya ako, sapat na.”

At sa gitna ng maliit na bahay ni Nanay Lourdes,
tinupad nila ang kahilingang iniwan niya —
pinaghati nila ang perang ipon,
at sa ibabaw ng lumang mesa, inilagay nila ang larawan ni nanay,
may kandilang nakasindi, at may bulaklak na puti.

Tahimik.
Mapayapa.
Para bang sa wakas,
nakapahinga na rin si Nanay Lourdes —
at nabuo muli ang pamilyang matagal nang wasak ng lihim.