Sa palengke ng San Rafael, laging may amoy ng pumapait na kape at pumipilit na asukal. Maaga pa noon—Miyerkules, alas-diyes—nang dumaan si Isadora “Lola Iska” Santos, pitumpu’t pito, hanggang tuhod ang palda at may panyo sa leeg na pinagmanahan pa niya sa nanay niyang si Aling Biring. Nadikit ang tingin niya sa latang may larawan ng melokoton—mga prutas na bihirang naglalagi sa kanilang tindahan, at kung meron man, sa pinakamataas na estante ito itinatago ng batang tinderang takot sa mga matanda.

Có thể là hình ảnh về hoa và đám cưới

Inunat ni Lola Iska ang braso. “Ay, naku. Napakataas naman yata ng pangarap ng melokoton na ’yan.”

Mula sa likod, may boses na malinis, may halong biro: “Ako na po.” Tumaas ang kamay ng isang binatang nakaputing polo at asul na pantalon, mabango, parang bagong laba ang hininga. Rafael Cruz ang pangalan, dalawampu’t siyam na taong gulang noon, guro ng panitikan sa kolehiyo sa bayan katabi ng San Rafael.

“Salamat, iho,” wika ni Lola Iska, at nang sumayad ang dulo ng mga daliri nila, may naramdaman siyang mabilis na kuryente—parang kislap sa hulíng rolyo ng pelikula. “Ihahatid mo ba sa bayad? Baka mahulog pa sa gitna ng aking paghinga.”

“Naku po,” sagot ni Rafael, “kung mahuhulog man, masasalo ko; hindi ako marunong pumalya sa mahahalagang bagay.”

At doon, sa pagitan ng asukal na buhaghag at bigas na naka-sako, may umpisang halos hindi narinig ng mundo: ang tahimik na tik-tak ng isang orasan na matagal nang hindi napapansin ni Lola Iska—ang orasan sa kanyang dibdib na marunong mangunyapit sa tuwa.

Sa sumunod na mga linggo, paulit-ulit ang “kakataong” pagkikita nila—minsan sa hanay ng tinapay, minsan sa gulayan, minsan sa hilera ng mga kandila at posporo. At tuwing alas-diyes ng Miyerkules, tila inaantok ang araw sa pagngiti ni Lola Iska, at tila nanlalamig ang bilao ng tinapa kapag ngumiti si Rafael.

“Pagod po ba kayo?” tanong ni Rafael minsan, iniabot ang supot na may itlog at harina.

“Pagod? Hindi,” sagot ni Lola Iska, “pero may nalimutan ako—kung paano tumawa nang walang kinakailangang dahilan.”

“Subukan po nating alalahanin,” tugon niya, “may libreng sanayan tuwing alas-diyes.”

At tumawa silang dalawa, tila rinindingan ang mga dahon ng saging sa gilid ng daan.

Ikalawang Kutsara: Ang Bahay na Bughaw

Si Lola Iska ay hindi lang simpleng lola. Sa kanilang bahay na bughaw ang pintura—bahay na parang kahon ng kendi at bulaklak—siya ang ilaw, kusinera, nars, tagapagkwento, at banksy—oo, banksy, kasi lahat ng “pahiram muna, Ma,” ay dumadaan sa kanya.

Lima ang anak niya: si Marites, si Pia, si Romy, si Paulo, at ang bunso, si Kiko. May kaniya-kaniyang unos ang bawat isa—utang, trabaho, pangarap na nahiwa ng panahon. Pag Sabado, parang waiting shed ang bahay: may umiiyak na apo, may naghihintay na anak, may piranha ng kuwentong pangkapitbahay.

“Ma, puwede bang ikaw na naman muna sa mga bata? May overtime na naman ako.”

“Ma, ubos na ’yong bigas ko. Baka naman…”

“Ma, si Kian may lagnat. Baka p’wede mo munang bantayan.”

At si Lola Iska, hindi marunong humindi, kasi inaral niya ang martir na pagmamahal—’yong uri ng pag-ibig na kaya mong ikulong ang sarili sa kusina, basta lang mapakain ang lahat.

Hanggang sa dumating si Rafael—hindi parang bagyo, kundi parang simoy na hindi sinasadyang pumasok sa bahay. Nagdala siya ng isang resipe—hindi para sa adobo o kare-kare—kundi para sa paghinga.

“Lola Iska,” minsan niyang sabi, “puwede po ba kitang ayain ng kape? Kung ayaw mo, okay lang. Pero kung gusto mo, baka gusto mong subukan ang kapeng hindi minamadali, ’yong uupo tayo ng matagal at kakausapin ang katahimikan.”

Napangiti si Lola. “Matagal na akong hindi naupo para kausapin ang katahimikan. Baka magtampo na sa akin ‘yon.”

“Nagmamahal din po ang katahimikan,” sabi ni Rafael. “Hindi siya nagseselos, pero nalulungkot kapag nakakalimutan.”

Ikatlong Kutsara: Ang Tawag ng Pamilya

Nang ibinalita ni Lola Iska sa mga anak na may kaibigan siyang mas bata at iniimbitahan siya sa kape tuwing Miyerkules, alas-diyes—parang sabay-sabay na naubusan ng wifi ang lahat.

“Ma!” unang bumanat si Marites, panganay, palaging may checklist at may nakasukbit na buntong-hininga. “Hindi ito biro. Baka niloloko ka lang niyan.”

“Bakit niya naman ako lolokohin?” tanong ni Lola Iska.

“Eh kasi bata!” sumabat si Romy. “Ano naman ang mapapala niya sa ’yo?”

“Kapayapaan,” mahina at mahinahong sagot ni Lola.

Umirap si Pia. “Kapayapaan daw. Ma, huwag kang gullible, please. May mga lalaki talagang ganyan—mahilig sa—”

“Sa ano, iho? Iha?” tanong ni Lola, nakataas ang kilay. “Sa mga kwento ninyo na hindi pa ninyo naranasan?”

Tahimik si Paulo na parang lagi’t laging nasa gilid, parang hindi sanay makipagharap. Si Kiko, bunso, tanging siya ang tumawa, umiling, at kinamot ang batok. “Kung masaya si Ma, masaya ako. Buti nga hindi na siya palaging naka-apron.”

“Kiko!” sigaw ng apat.

Hindi madaling seryosohin ang lalim ng kaligayahan sa mundong nasanay sa kailangang may paliwanag ang tuwa. Kaya nang sabihin ni Lola Iska na hindi na siya tatanggap ng assignment na babysitter tuwing Miyerkules at Biyernes, bumulwak ang baha.

“Ma, paano na ’yong shift ko?” reklamo ni Marites. “Lunes hanggang Sabado na nga ako—Miyerkules na lang ang pinakamatino sa oras ko!”

“Ma, may thesis defense ang ka-group ko sa Biyernes. Wala akong mapag-iiwanan kay Kian!” singit ni Pia.

“Ma, ’yong proyekto ko sa planta, sa Biyernes ang final testing,” sabay turo ni Romy. “Huwag mo naman kaming pabayaan.”

At narinig ni Lola ang salitang iyon, nagpausok sa kusina ng puso niya: “pabayaan.”

“Kung tatapatin ko kayo,” malumanay niyang sabi, “ang pinabayaan ko, matagal na, ay sarili ko. At kung sakali mang may mababayaan ako ngayon, ay baka oras ko—oras kong nararapat lang naman sa akin, hindi ba?”

“EGOÍSTA!” Hindi sinasadyang sumambulat ang salita sa labi ni Marites. Natahimik ang buong mesa.

Hindi agad sumagot si Lola Iska. Kinuha niya ang likaw ng mga salita, dinala sa lababo, hinugasan ng maingat. “Kung ang pagiging masayang muli ay tawag ninyong pagiging makasarili,” sabay tingin sa anak, “baka panahon na para turuan ko kayong ibang ibig sabihin ng salitang sarili.”

Ikaapat na Kutsara: Ang Kape at ang Tula

Sa maliit na kapehan sa tabing-ilog, pinasok nila nina Rafael ang mundo na may alon ng wika at asukal. May gitara sa sulok, may lumang poster ni Rio Alma sa dingding. Umupo sila sa mesa na may baso ng bulaklak—mga santan at isang sanga ng rosas na dilaw.

“Nagdala ako nito,” sabi ni Rafael, inilabas ang isang lumang aklat—antolohiya ng tula. “May gusto akong basahin sa ’yo.”

“Babasahin mo ako?” tanong ni Lola, at napatawa sa sarili. “Tila ganyan din noong binata pa ang asawa ko. Pero iba ang tula niya—puro presyo ng tingi at mga listahan ng utang.”

Umusal si Rafael, mahina, halos bulong:

“Sa saliw ng lumang kawali, may kundimang umuusok;
sa asin ng pawis, may tamis ng panibagong araw.
Sino ang nagsabing ang pag-ibig ay edad?
Ang pag-ibig ay apoy sa ibabaw ng kanin—
tila simpleng hapunan, pero binubusog ang kaluluwa.”

Natawa si Lola, tapos napaiyak. “Huwag mo akong pinapaiyak sa gitna ng puting basahan, hah?”

“Patawad,” sagot ni Rafael. “Nais ko lang ipaalala na may karapatan kang basahin at mabasa—hindi lang sa mga anak mo, hindi lang sa mundo, kundi sa iyong sarili.”

“’Wag kang masyadong marunong,” sagot ni Lola. “Baka mahalin na kita.”

“Baka matagal na,” tugon ni Rafael, walang pag-aalinlangan, tapat.

Ikalimang Kutsara: Ang Lihim na Resipe

Sa bahay na bughaw, may kaserola si Lola Iska na laging nakatago sa itaas na bahagi ng kabinet—kasing taas ng pangarap at kasing liit ng tiyagang umakyat. Dito niya niluluto ang isang flan na hindi naluluma ang resipe: gatas, itlog, asukal, at isa pang sangkap na ayaw niyang isulat kahit saan.

“Anong sikreto mo?” tanong ni Rafael minsan, nakatungo sa mesa, naghihintay.

“Kung sasabihin ko,” sagot ni Lola, “hindi na iyon sikreto.”

“Babantayan ko,” sabad ni Rafael.

“Hindi resipe ang binabantayan, iho,” aniya, nakangiti. “Kundi ang oras.”

“Oras?”

“Kapag binantayan mo ang tamang sandali—hindi sobra, hindi kulang—doon lumalabas ang paghilom ng tamis.”

Nagkibit-balikat si Rafael, umupo sa bangko, at tila sanay na siya sa ganitong sagot ni Lola: hindi paligoy, pero parating may kasamang pahiwatig.

Sa sumunod na Biyernes, dinalhan ni Rafael ng isang maliit na relo si Lola—lumang bulsa, may takip na may ukit: “Sa mga sandaling karapat-dapat bantayan.” Paalala iyon sa lihim na hindi kailanman puro sangkap—palaging panahon.

Saka nangyari ang kakaiba: tuwing Miyerkules, alas-diyes, tila tumitigil ang orasan sa bahay na bughaw. Hindi dahil sira ang relo, kundi dahil may dumarating na katahimikang pinipilit pakinggan: ang halakhak ni Lola na matagal nang hindi naririnig, ang pagbasa ni Rafael ng tula, ang paglanghap nila ng flan na kakaalis lang sa init.

Ikaanim na Kutsara: Ang Bagyong Salita

Hindi tumitigil ang tsismis sa barangay. Sa tindahan ni Aling Mercy, may libreng “headline” ang bawat kustomer.

“Nakakita ka na ba ng ganyan? Ang tanda-tanda na, may nobyo pang bata.”

“Diyos ko, baka naman may mana si Lola Iska na tinatarget?”

“Kung ako anak nun, papatulan ko ’yong lalaki.”

Nakarating sa mga anak. Nakarating sa simbahan. Nakarating kahit sa chat ng mga ka-opisina ni Marites.

Isang gabi, sabay-sabay dumating ang apat na anak—maliban kay Kiko na laging may ngiti at kung minsan lang magsalita. Si Marites, may katagang bitbit: “Ma, may family meeting tayo.”

Umupo si Lola. Huminga. Tumingin sa kanila isa-isa.

“Hindi ka na namin mapigilan,” umpisa ni Pia, “pero sana naman, isipin mo pa rin kami.”

“Iniisip ko kayo,” sagot ni Lola, “araw-araw, kahit habang tumitikim ako ng flan.”

“Ma!” halos sigaw ni Romy. “Hindi ito biro. Nilalaro mo ang pangalan natin. May mga anak kami—nakakahiya.”

“Kung kahihiyan ang kabayaran ng kasiyahan ko, baka iyon ang unang bayad na handa kong isuko,” banayad ni Lola.

At doon na bumigay si Marites. “Egoísta ka, Ma. Matapos lahat ng ginawa namin. Tapos ngayon, kapag kami ang may kailangan, iiwan mo kami para sa… sa… para sa kanya?”

Tumingin si Lola sa pader na bughaw, tila ba doon nakasulat ang kasaysayan niya. “Ako ang naglaan ng likod ko sa mga basang kumot, ng kamay ko sa mainit na sabaw, ng oras ko sa alternatibong nanay ng mga apo ninyo. Ngayon, may tumawag sa aking pangalan—hindi bilang ina, hindi bilang lola—bilang Isadora. Kung iyan ang tawag ninyo na pagiging makasarili, hindi ko iyon ikahihiya.”

“Ma…” mahina ang boses ni Paulo, unang beses nagsalita. “Sigurado ka ba sa kanya?”

“Hindi ako sigurado sa kahit sino,” sagot ni Lola, “hindi kailanman naging sigurado ang sinuman. Pero sigurado ako sa sarili kong marapat mahalin.”

Natapos ang gabing iyon na hindi rin napagkasunduan ang dapat pagkaisahan. Pero sa unang pagkakataon, hindi pumayag si Lola na maitulak sa kusina ang kanyang desisyon.

Ikapitong Kutsara: Ang Aklat na May Tupi

Sa isang Sabado ng tanghali, dumating si Rafael sa bahay na bughaw, may dalang diary—lumang cover na kulay uling, may pahinang dilaw at amoy-lumang papel.

“Para sa ’yo,” sabi niya. “Sa sandaling gusto mong kausapin ang sarili mo.”

“Marunong ka talagang magregalo,” biro ni Lola. “Baka turuan mo na rin akong magmahal sa sarili.”

“Hindi ko ituturo—aalalayan ko,” sagot niya.

At doon nagsimula ang sulat ni Lola. Linggo, alas-sais ng umaga, tinikman niya ang unang pahina:

*“Mahal kong Isadora,
Nakita mo ba ang guhit sa noo mo? ’Huwag mo ’yang i-iron.’ Guhit iyan ng mga taon, hindi iyon dumi.
*
Mahal kong Isadora,
Kapag tinawag ka nilang makasarili, ipaalala sa sarili mo: hindi ka nilikha para maging bangko. Nilikha ka para maging tao—may puso, may hilig, may himig.”

At sa bawat pahina, mas tumitibay ang tinig niya.

Ikawalong Kutsara: Ang Kasal na Walang Simboryo

Isang Linggo, simpleng tanghali, naglakad sila sa botanical garden ng bayan. Walang masyadong tao, walang sigaw ng kuwentong ikakapit sa kanilang balikat. May maliit na gazebo, may lilies sa gilid, may batang naghahabol ng paru-paro.

“Isadora,” tahimik na sabi ni Rafael, parang kinakausap ang kautusan ng hangin, “gusto mo bang—hindi ngayon—pero isang araw—gusto mo bang… ipatawag kita sa ngalan ko?”

Tumawa si Lola, may luha sa gilid ng mata. “Ang ganda naman ng panliligaw mo. Para kang tula na hindi masyadong sigurado, pero alam ang ilaw ng huling taludtod.”

“Hindi ko minamadali,” sagot niya. “Kapag handa ka.”

“Kung ang mundo ang hihintayin natin, hindi ito darating. Kung ang puso, baka matagal na itong naka-abang.”

At sa hapon ding iyon, habang inaamoy ng hangin ang mga dahon, nagpasya si Lola. Hindi para labanan ang anak. Hindi para ipakita sa kapitbahay. Kundi para umaayon sa tinig na matagal na niyang hindi naririnig: Isadora, buhay mo ito.

Nagtawag sila ng kasal—hindi engrande, hindi pinahaba. Dalawang saksi: ang matandang kaibigang si Aling Puring at ang kapitbahay ni Rafael na si Jessa na marunong tumugtog ng akordyon. Sa gazebo, may puting tela, may palamuting gawa sa dahon ng niyog, may tatlong kandila sa gilid.

Hindi dumating si Marites, Pia, Romy, o Paulo. Dumating si Kiko—nakangiti, may dalang hawak-librong pambati. Dumating ang tatlong kaibigan ni Lola sa samahan ng mambabasa—nakangiti at naghahagis ng maliliit na dahon ng sampaguita.

“Isadora Santos,” sabi ng huwes, “handa ka bang…”

“Handa,” sagot niya—hindi kay Rafael, kundi sa sarili, bago pa man ito hingan ng iba.

Pagkatapos ng “Oo,” nilapitan ni Rafael ang tainga ni Lola. “Ginang Cruz, masaya ka ba?”

“Sobra,” sagot niya, “parang may bagong resipe ang araw.”

Ikasiyam na Kutsara: Ang Miyerkules na Tumigil

Sa bahay na bughaw, may nangyari sa relo. Noong una, akala ni Lola sira. Tuwing Miyerkules, alas-diyes, hindi gumagalaw ang sekundero. Nakaturo lang sa X at II. Tila ba sinasabing: Huminto. Huminga.

“Nakita mo?” tanong ni Rafael, sabay turo. “Piniling tumigil ng oras, pero hindi para magtapos, kundi para makinig.”

“Para makinig?” tanong ni Lola, nagbubuhat ng kaserol.

“Sa sarili mo,” sagot ni Rafael.

At nang gabing iyon, sa unang hiwa ng flan, may narinig si Lola: mga tunog ng nakaraang taon—ang kulo ng sabaw, ang iyak ng bata, ang pakpak ng pamaypay, ang ayos ng kumot, ang pagod sa pagitan ng pilik at kusina—lahat iyon, unti-unting nagpaalam. Hindi para mawala, kundi para magbigay-daan.

Ikasampung Kutsara: Ang Pagbabalik at ang Pagbasa

Dumating ang isang hapon na kumatok si Marites. Hindi dala ang boong listahan, hindi dala ang damdaming sabog. Dala niya ang dalawang bata. Tahimik ang unang limang minuto. Tumingin siya sa paligid—iba na ang ayos ng sala: may mga aklat, may halaman, may kurtinang bago, at may maliit na mesa para sa kape.

“Ma,” sabi ni Marites, at natapo ang “Ma” na parang sugat na gustong maghilom, “patawad.”

“Sa alin?”

“Sa pagpilit… na huwag kang lumigaya.”

Tahimik. May halong amoy-vanilla sa kusina.

“Nakita ko ang therapist ko,” tuloy ni Marites. “Sabi niya… baka raw hindi naman ako galit sa ’yo. Baka raw ako galit sa sarili ko. Kasi hindi ko magawa ang ginagawa mo: magsabing oo sa sarili ko.”

Hinawakan ni Lola ang kamay ng anak. “Marites, walang masamang maunang magmahal ng iba bago sarili—kasi may mga anak ka, may asawa. Pero huwag mong kalimutan, hindi ka kawalan kung minamahal mo rin ang sarili mo. May anak ka pa ring maiuuwi; may ina ka pa ring mayayakap.”

Nagkatinginan sila. At tulad ng sorpresa ng asukal sa ibabaw ng flan, nanghulog ang luha nang hindi napagplanuhan.

“Masaya ka ba, Ma?” bulong ni Marites.

“Masaya ako,” sagot ni Lola, “sa wakas.”

“Kung gano’n… gusto kong makilala si Rafael, hindi bilang ‘lalaking kasing-edad ng kapatid ko,’ kundi bilang taong nagpapasaya sa ’yo.”

“Tamang simula iyan,” sabi ni Lola. “At may isa pa siyang talento.”

“Ano?”

“Magaling siyang kumanta kapag sintonado ang gitara.”

At sabay silang natawa, parang bumalik sa gulang na walang masyadong pasan.

Ikalabing-isang Kutsara: Ang Pagsubok sa Barangay

Hindi lahat ng kuwento ay natatapos sa pag-‘sorry’. May dumating na bintang mula sa barangay—hindi pormal, pero mas matulis pa kaysa dokumento: “Bakit daw naglalampungan ang matanda at binata sa gitna ng hapon?” “Bakit daw may halakhakan sa bahay na bughaw, parang walang respeto sa kapitbahay?”

Dumalo si Lola Iska sa pagpupulong ng samahan ng mga nanay sa kapilya. Dala niya ang resipe ng flan, dala niya ang diary.

“Magandang hapon,” umpisang wika niya. “Ako si Isadora. Baka kilala n’yo ako bilang ‘Nanay ng lima,’ o ‘Lola ng sampu.’ Pero ngayong hapon, pakikilala ko ang sarili ko bilang Isadora—tao.”

May kumunot ang noo, may umismid, may nag-ulit ng tsismis sa gilid. Pero si Lola, hindi nagdalawang-isip.

“Baka iniisip n’yo, natukso ako sa kabataan ng isang lalaki. Baka. O baka naman natukso ako sa pagkatotoo ko—na matagal ko nang tinakpan. Kung ito ang itatawag n’yong kalapastanganan sa edad, patawarin n’yo ako. Pero kung may bata sa loob ninyo—hindi sa katawan, kundi sa loob—sana hindi n’yo ito palayasin.”

Tahimik. Ilan ang napatingin sa sahig.

“Minsan,” dagdag ni Lola, “ang pinakamahirap paglabanan ay hindi ang opinyon ng iba, kundi ang boses na sinanay nating manahimik. Sa akin, tumigil ang orasan tuwing Miyerkules, alas-diyes, para pakinggan ko ’yong boses. At narinig ko ito: ‘Isadora, huminga ka naman.’”

May umiwas, may umubo. At may isang kamay na pumalakpak—si Aling Puring. Nasundan ng dalawa, tatlo. Hanggang sa ang kapilya ay pumalakpak, hindi dahil sang-ayon ang lahat, kundi dahil may isang matanda na naglakas-loob sabihing mahal niya ang sarili niya—at may tapang na tumindig sa gitna ng kapilya upang sabihin iyon.

Ikalabing-dalawang Kutsara: Ang Liham sa Hinaharap

Sa diary, nagsulat si Lola ng liham hindi para kay Rafael, hindi para sa mga anak, kundi para sa sarili niyang darating:

*“Mahal na Isadora sa mga susunod na Miyerkules,
Kung sakaling malimutan mong tumigil ang mundo, ilagay mo ang kaserola sa apoy, sukatin ang gatas, ang itlog, ang asukal. Haluin mo hanggang magpantay ang loob at labas.
*
Kapag sinabi nilang mali ang oras mo, maghintay kang kumulo ang loob mo—pero sa lambing, hindi sa galit. Sa unang bula, alalahanin: hindi kailanman pinagbawal ng panahon ang kaligayahan. Ang ipinagbabawal lang ay ang paglimot sa sarili.”

At sa dulo, may sekretong ingredient na isinulat din, sa wakas:

“Isang patak ng kapatawaran—para sa sarili, bago sa iba.”

Ikalabingtatlong Kutsara: Ang Unang Pamilya na Babalik

Isang hapon, dumating si Pia at si Paulo, may dalang prutas. “Ma,” sabi ni Pia, “ito—melokoton.” Napatingin si Lola, ngumiti, at parang bumalik sa unang araw sa palengke.

“Pwede ba kaming kumain dito?” tanong ni Paulo, halos pahina, parang batang ayaw humiling pero umaasang may oo.

“Siyempre,” sagot ni Lola. “May flan.”

Sa mesa, walang sermon, walang lihim na mata. Pinakilala ni Lola si Rafael—hindi bilang ‘asawa kong bata,’ kundi bilang kaibigan ng tahanan. Si Rafael, mahinahon, tapat, hindi nagpilit. Nagsalo sila. Nagtanong ang mga anak—tungkol sa trabaho, sa libro, sa kung paano nagkakilala.

“Sa melokoton,” sagot ni Lola, parang punchline ng matagal na biro.

At tumawa silang lahat. Sa unang pagkakataon, ang tawanan ay hindi palaban, hindi pananggalang—pahinga.

Ikalabing-apat na Kutsara: Ang Pag-uwi ng Buntong-hininga

Naglakad sina Rafael at Lola sa tabing-ilog sa dapithapon. May kulay kahel ang langit, parang kinatas na melokoton din. Huminto sila sa tulay, at doon, sa pangingintab ng tubig, may mahinang tinig na tila hindi galing sa tao: salamat.

“Tingin mo, sino ang nagpasalamat?” tanong ni Rafael.

“Baka ’yung mga taon,” sabi ni Lola, “na pinabayaan kong dumaan nang walang pahinga. Baka salamat sila at binigyan ko sila ng seremonyas—kahit huli.”

“Hindi huli,” tugon ni Rafael. “Kasya pa ang maraming Miyerkules.”

“Kasya pa ang maraming flan,” sabay tawa ni Lola.

“Kasya pa ang maraming tula,” sagot ni Rafael, at inilabas ang maliit na papel, binasa:

“Kung panahon ang plato at ikaw ang ulam,
huwag kang matakot sa pag-init—doon ka lalasa.
Huwag kang matakot sa pagtagal—doon ka tatamis.
At huwag mong ipagkait sa sarili,
ang unang kutsara.”

Ikalabing-limang Kutsara: Ang Miyerkules na Tumatakbo

Lumipas ang mga buwan. Hindi man dumarating ang lahat ng anak sa iisang hapag, dumarating sila nang salit-salitan. Minsan si Romy, kasama ang anak na si Dax, nagdala ng garden tools at inayos ang bakod. Minsan si Marites, dalawa ang dalang kurtina—“Ma, mas bagay ’to sa bughaw.” Minsan si Paulo, tahimik, may dalang librong gusto niyang pahiram kay Rafael.

Si Kiko, walang mintis. “Ma,” sabi niya minsan, “alam mo bang nabawasan ang bisyo ko sa kape simula nang makita kitang tumawa?”

“Bakit?”

“Kasi pala, kasing gising ng tatlong tasa ng barako ’yong makita kang masaya.”

At sa isang Miyerkules, hindi tumigil ang orasan. Tumakbo ito—hindi upang ibalik ang pagmamadali, kundi upang sumabay. Sapat na ang mga humintong sandali; panahon na raw para sa mga sandaling gumagalaw.

“Rafael,” sabi ni Lola, “hindi na tumitigil ang alas-diyes.”

“Bakit?”

“Siguro, narinig na ng bahay ang kailangan nitong marinig. Wala na kailangang itigil—kailangan lang ituloy.”

Ngumiti si Rafael. “Natutong sumabay ang oras… sa ’yo.”

Ikalabing-anim na Kutsara: Ang Dulang Walang Dulo

Naghanda si Lola ng pista—hindi para sa anibersaryo, hindi para sa okasyon. Pista lang ng pagpapatuloy. May pancit, may adobo, may ensaladang mangga, at siyempre, may flan—na may lihim na sangkap: isang patak ng kapatawaran.

Dumating ang magkaibang mukha ng pamilya—may halong hiya, may halong saya. Dumating ang kapitbahay, dala ang akordyon. Dumating ang mga kaibigan sa samahan ng mambabasa, may dalang tula.

Sa gitna, si Lola at si Rafael, hindi magarbong couple, hindi rin imaheng ipagdidiinan sa Facebook—tao lang, magkaibigan, mag-asawa, magkasalo sa resipe ng oras.

At bago ang kainan, tumayo si Marites. “Ma,” sabi niya, “gusto ko sanang sabihin… salamat.”

“Sa alin?”

“Sa pagpilit na mahalin mo ang sarili mo—kasi natuto rin akong tanungin, ‘Nasaan ang sarili ko sa buhay kong ito?’ Hindi pa malinaw, pero nagsisimula na.”

Lumapit si Pia, niyakap ang nanay. “Ako rin, Ma. Natatakot pa rin ako, pero gusto kong subukan.”

Sumunod si Romy at Paulo—walang malaking salita, pero may pagyakap. At sa isang iglap, parang pinagsaluhan nila ang unang kutsara ng flan—pantay na tamis, pantay na lambing.

Huling Kutsara: Kung Bakit Tumigil ang Orasan—at Kung Bakit Muli Itong Tumakbo

Kung tatanungin mo si Lola Iska kung bakit tumigil ang orasan tuwing Miyerkules, alas-diyes, sasabihin niya: “Kasi may kailangang pakinggan sa loob, at kung gumagalaw ang mundo, hindi mo maririnig.”

Kung bakit muli itong tumakbo, sasabihin niya: “Kasi narinig ko na.”

At sa kanyang diary, sa pinakahuling pahina, isinulat niya:

*“Isadora, kung tatawagin ka pa ring makasarili, ipaalala mo: ang ‘sarili’ ay hindi kuta laban sa iba; sarili ang unang tahanan ng pagmamahal.
*
*At kung may magtanong kung ano ang lihim sa flan, ngumiti ka. Sabihin mo, ‘oras.’ At kung igigiit nila ang isa pa, sabihin mo, ‘kapatawaran.’
*
Kapag pinagsama mo ang dalawa, humihinto ang orasan—at saka ito muling tutuloy, hindi para habulin ang mundo, kundi para samahan ka.”

Gabing iyon, bago matulog, kumanta si Rafael—sintonado, oo—habang inaayos ni Lola ang mesa. Tumawa siya, umiling, at sumabay sa wika ng isang bahay na marunong nang huminga.

Sa labas, may mga bulong ng kapitbahay, may mga ilaw na nawawala’t bumabalik. Sa loob, may isang relo, may isang kaserola, may dalawang tao. At sa pagitan nila, may Miyerkules na hindi kailanman makakalimutan—hindi dahil tumigil ang oras, kundi dahil natuto itong umayon sa tibok.

At kung balang araw, sabihin ng sinuman na egoísta siya, tatawa lang si Lola Iska, titikman ang flan, at sasagot:

“Kung ito ang kasalanan ko, ipagpapatuloy ko. Kasi sa wakas, natutunan kong mahalin ang sarili ko nang hindi binabawasan ang pagmamahal ko sa inyo.”

Sa kabilang dulo ng mesa, bubulong si Rafael: “Isadora… masarap.”

At sasagot ang buong bahay na bughaw—sa tunog ng pinggan, sa amoy ng asukal, sa huni ng orasan—oo.

Wakas—na hindi pa talaga wakas.