Ang babaeng minsang mapagmataas, minsang tinawag akong mahirap at walang silbi—ang nagsabi pa ng, “Hindi ako magpapasok ng walang kwentang babae sa bahay ko”—ngayon ay nakaupo sa gitna ng palengke, namamalimos?

Sampung taon na mula nang kami’y naghiwalay ng asawa ko. Akala ko, tapos na ang lahat, na wala na akong magiging ugnayan sa pamilya ng dati kong asawa.
Ngunit tila may kakaibang paraan ang tadhana ng pang-aasar.

Araw na iyon, pumunta ako sa palengke para bumili ng gulay para sa maliit kong karinderya. Sa gitna ng dagsa ng tao, napahinto ako nang makita ko ang isang pamilyar na anyo—isang matandang babae, nakayuko sa sulok ng palengke. Puti na ang buhok, butas-butas ang damit, at sa harap niya’y isang lumang mangkok na may ilang barya.

Si Aling Lita—ang dati kong biyenan.

Napatigil ako. Ang babaeng minsang mapagmataas, minsang ininsulto ako sa kahirapan ko—ngayon ay namamalimos sa palengke?

Nagtago ako sa likod ng isang puwesto ng gulay, pinanood ko siyang nakayuko, humihingi ng barya sa mga dumaraan. Hindi ko alam kung ano ang mararamdaman ko: galit, awa, o isang uri ng kirot na matagal kong itinago.

Akala ko noon, matapos ang diborsyo ay tapos na ang lahat. Pero ang anyo niyang payat, nanginginig, ay tila humahaplos sa puso ko.
Sinundan ko siya nang siya’y umalis bandang hapon.

Naglakad siya, suot ang sandalyas na halos mapigtas, dumaan sa ilang makikitid na daan hanggang makarating sa isang barung-barong sa labas ng bayan. Nagtago ako sa poste ng kuryente, pinanood ko siyang pumasok. Mula sa loob, sumilip ang mahinang ilaw—at doon, muling parang huminto ang mundo ko.

Sa loob ng bahay, may batang mga siyam na taong gulang, inuubo nang malakas, nakaupo sa lumang papag. Nilapag ni Aling Lita ang dala niyang plastik, kinuha ang malamig na siopao, at iniabot sa bata.
“Sige na anak, kumain ka. Marami akong nakuha ngayon. Bukas, bibili tayo ng gamot para sa ubo mo.”

Umiling ang bata.
“Kayo na po kumain, Lola. Hindi po ako gutom.”

Ngumiti siya, paos ang tinig.
“Hindi ako gutom, anak. Kumain ka, baka lumala pa ang sakit mo.”

Hindi ko napigilan ang luha. “Anak?”
Alam kong wala na siyang anak na bata. Iisa lang ang anak niya—si Ryan, ang dati kong asawa, ang lalaking nang-iwan sa akin at sumama sa ibang babae sa ibang bansa.

Sino ang batang iyon?

Nang lumabas siya para magtapon ng basura, nilapitan ko siya. Nagulat siya, nanginginig ang boses nang makita ako.
“Ikaw ba ‘yan, Liza?”

Tumango ako, halos maiyak.
“Bakit kayo ganito na, Ma? Nasaan si Ryan?”

Yumuko siya.
“Matagal nang umalis. Sampung taon nang walang balita, walang padala. Ang batang ‘yon—anak ng kapitbahay. Namatay ang mga magulang sa aksidente. Naawa ako, kaya inampon ko.”

Hindi ako nakasagot.
“Pero bakit kailangan n’yong mamalimos?” tanong ko. “Bakit hindi kayo humingi ng tulong?”

Malalim siyang napabuntong-hininga.
“Matanda na ako, anak. Wala nang gustong kumuha sa akin. Naglilinis ako minsan, pero hindi na kaya ng katawan ko. Laging may sakit ang bata, kailangan ng gamot…”

Napatingin ako sa paligid—sira-sirang dingding, basang sahig, halos walang gamit.
Nagsimulang bumalik ang mga alaala—ang mga sigaw niya noon, ang mga pagkakataong itinapon niya ang luto kong ulam dahil “walang lasa”. Oo, matindi ang galit ko noon. Pero ngayong kaharap ko siya, ang galit ay napalitan ng awa.

Kinagabihan, hindi ako makatulog. Paulit-ulit sa isip ko ang sinabi niya:
“Namamalimos ako hindi para sa sarili ko, kundi para sa bata.”

Kinabukasan, bumalik ako. May dala akong pagkain, kaunting pera, at gamot para sa ubo. Nang makita niya ako, mabilis siyang umiwas.
“Huwag na, Liza. Hindi ko tatanggapin ‘yan. Malaki na ang kasalanan ko sa ‘yo.”

Hinawakan ko ang kamay niya.
“Wala na akong galit, Ma. Sampung taon na. Tapos na ang lahat. Halika na kayo, tumira na sa amin. May bakanteng kuwarto. Hindi ko kayang makita kayong ganito.”

Nanginginig siya, namumuo ang luha.
“Tatawag ka pa rin sa akin ng ‘Ma’?”

Tumango ako, humihikbi.
“Kahit iniwan ako ng anak n’yo, kayo pa rin ang ina ko.”

At sa sandaling iyon, nakita ko ang liwanag sa mga mata niyang kulubot—ang liwanag ng pagsisisi at ng muling pagbangon ng kabutihan.

Simula noon, isinama ko si Aling Lita at ang bata—si Noel—sa bahay. Binilhan ko si Ma ng maliit na mesa para magtinda ng kape at tinapay sa tapat ng bahay. Si Noel naman ay pinag-aral ko.
Mabait siyang bata, masunurin. Tuwing nakikita ko siyang nag-aaral, tila gumagaan ang puso ko. Hindi ko man anak, pero pakiramdam ko, ipinadala siya ng langit para punan ang mga sugat sa nakaraan.

Isang araw, dumating ang balita—ang dati kong asawa, si Ryan, ay nalugi at pinauwi mula sa abroad. Dumating siya sa bahay, nakita kaming masaya—ako, si Ma, at si Noel. Napahinto siya, halos hindi makapagsalita.
“Pinatawad mo… si Mama?” bulong niya.

Ngumiti lang ako.
“Pinatawad ko siya—para mapatawad ko rin ang sarili ko.”

Yumuko siya, lumakad palayo, hindi makatingin. Samantalang si Aling Lita ay mahigpit na humawak sa kamay ko, umiiyak.
“Anak, ang laki ng kasalanan ko sa ‘yo. Salamat at di mo ako pinabayaan.”

Ngumiti ako, banayad na parang hangin sa dapithapon.
“Ma, lahat tayo nagkakamali. Ang mahalaga, natagpuan pa rin natin ang isa’t isa—habang marunong pa tayong magmahal.”

Kumalat sa buong barangay ang kwento ko. Sabi ng iba, “Masyado kang mabait.”
Pero para sa akin, ang kapatawaran ay hindi para patahimikin ang iba—kundi para makamit mo ang sarili mong kapayapaan.