Bahagi 1: Ang Pagtataboy

Habang bumubuhos ang ulan, isang ina ang itinaboy ng sarili niyang mga anak. Si Aling Rosa, isang masipag at mapagmahal na ina, ay nakatayo sa harap ng kanyang bahay, basang-basa sa ulan. Ang kanyang mga damit ay tila nababad sa tubig, at ang kanyang puso ay puno ng sakit at kalungkutan. Sa harap niya, nakatayo ang kanyang panganay na anak na si Liza, na may matigas na mukha at malamig na tono.

“Ma, wala ka nang lugar dito,” malamig na sabi ni Liza. Ang kanyang mga mata ay puno ng galit at pagdududa. “Pakiusap, anak!” mahina niyang sagot. “Wala akong pupuntahan.” Ngunit walang awa si Liza. Sinarado niya ang pinto, at ang tunog ng bakal na kandado ay umalingawngaw sa malamig na hangin.

Ang ulan ay tila sumabay sa kanyang pag-iyak, at ang lamig ay pumasok sa kanyang kaluluwa. Lumakad siya sa kalsada, putik at baha ang kanyang dinaanan. Bawat hakbang ay tila napakabigat, at ang bawat patak ng ulan ay parang karayom sa kanyang balat. Nakita siya ng mga kapitbahay, ngunit walang lumapit. Walang nagtanong, walang tumulong. Ang dating ina na nagtaguyod ng tatlong anak ay tinaboy na parang palaboy.

Sa ilalim ng isang poste, umupo siya at sumilong kahit bahagya. Huminga siya ng malalim habang hinahaplos ang kanyang lumang rosaryo. “Diyos ko,” bulong niya. Bakit ganito ang sukli ng lahat? Biglang kumidlat, kasunod ang malakas na kulog. Sa gitna ng dilim, may liwanag na bumungad mula sa kanto. Isang sasakyang itim ang mabagal na napapalapit.

Tumigil ito sa harap niya, at bumukas ang bintana. “Nanay!” isang tinig ang tumawag sa kanya. Napatigil siya. Kilala niya ang boses na iyon—isang boses na hindi niya narinig sa loob ng maraming taon. Unti-unti siyang tumingin, at nang makita niya kung sino iyon, nanginig ang kanyang buong katawan. Ang kanyang mga mata ay lumaki sa gulat. Ang taong nasa loob ng sasakyan ay matagal nang patay—ang kanyang anak na si Marco, na namatay sa isang aksidente tatlong taon na ang nakalipas.

“Anak!” iwinasiwas niya ang kanyang mga kamay, ngunit ang kanyang boses ay tila nawala sa hangin. “Paano ka nabuhay?” Mumiti si Marco, basang-basa rin ngunit hindi tinatablan ng ulan. “Matagal na kitang hinihintay, Ma. Dito ka ligtas.” Ang tinig niya ay kalmado, malambing, ngunit may kakaibang lalim.

Lumapit si Aling Rosa, mabagal, tila hinihila ng hindi nakikitang pwersa. Ang mga paa niya ay humahabang sa putik, ngunit hindi niya ito nararamdaman. Ang ulan ay bumubuhos pa rin, ngunit parang humihina tuwing malapit siya kay Marco. “Anak, ikaw ba talaga yan?” tanong niya, puno ng pag-asa at takot.

Ngunit hindi na sumagot si Marco. Sa halip, binuksan niya ang pinto ng sasakyan at mumiti. “Halika na, mauwi na tayo.” Ang salitang iyon ay parang awit sa puso ni Aling Rosa. Sa loob ng maraming taon, ang tanging hiniling niya ay makabalik sa tahanan. Ngunit ngayon, sa gitna ng ulan at dilim, hindi niya alam kung saan siya iuwi ng anak na matagal nang patay.

Lumapit siya ng isang hakbang. Ang putik ay dumikit sa kanyang mga paa. Ang malamig na hangin ay tila kumikirot sa kanyang likod. Ngunit mas malakas ang tawag ng boses ng anak. “Halika na, Ma.” Napatingin siya sa langit. Kumidlat muli, at sa sandaling iyon, parang bumagal ang lahat. Ang mga patak ng ulan ay tila nakabitin sa ere. Ang hangin ay huminto, at ang paligid ay nabalot ng maputing liwanag.

Nang magmulat siya, wala na ang ulan. Wala na rin ang kalsada. Sa paligid puro liwanag at katahimikan. At sa harap niya, nakatayo si Marco, nakangiti, malinis, walang bakas ng sugat. “Ma,” sabi niya, “hindi mo na kailangang magdusa.” Ngunit bago pa siya makasagot, may narinig siyang tinig mula sa malayo. Isang sigaw, “Nanay, nanay Rosa.”

Ang tinig ay pamilyar. Ang mga anak niyang tumaboy sa kanya, humahabol, sumisigaw, umiiyak. Napalingon siya. Nakikita niya ang sarili niyang katawan, nakahandusay sa putikan, basang-basa, walang malay. Habang ang mga anak niyang dati malamig ay ngayon ay umiiyak, yakap-yakap ang kanyang katawan. Si Liza, ang panganay, ay humihingi ng tawad habang paulit-ulit na sinasabi, “Ma, gising po, ma, huwag po ngayon.”

Ngunit si Aling Rosa ay nakatayo lamang kasama si Marco. Tahimik, payapa. At sa unang pagkakataon, hindi na niya naramdaman ang lamig. Hindi na niya narinig ang kulog, tanging liwanag at ang kamay ng anak na matagal na niyang gustong yakapin muli. “Uwi na tayo, Ma!” bulong ni Marco. At magkasabay silang naglakad papalayo sa direksyong hindi nababalikan ng sinuman.

Bahagi 2: Ang Liwanag ng Pagbabalik

Habang naglalakad si Aling Rosa at si Marco, unti-unting naglalaho ang paligid. Ang kalsada, ang mga bahay, ang mga post, lahat ay natutunaw sa liwanag na parang usok sa hangin. Wala na ang ulan. Wala na ang bigat sa kanyang dibdib. Sa bawat hakbang nila, nararamdaman niya ang kakaibang gaan. Ang mga sugat ng nakaraan ay tila isa-isang nagsasara. Wala nang sakit, wala nang luha.

Ngunit sa likod nila, sa mundo ng mga buhay, patuloy pa rin ang iyakan. Si Liza ay yakap pa rin ang malamig na katawan ng ina. “Ma, huwag mong iwan si Liza, ma. Patawarin mo ako.” Ang ulan ay bumalik, mas malakas kaysa kanina. Ang mga kapitbahay ay lumapit, nagtatakbuhan, nagsisigawan. “May matandang babae sa kalsada,” sabi ng isa. “Tumawag ng ambulansya!” sigaw ng isa pa. Ngunit huli na. Wala nang tibok ang puso ni Aling Rosa. Walang hinga. Tanging katahimikan ang bumalot sa paligid habang patuloy ang ulan na tila nakikiramay.

Sa kabilang dako, nakatingin si Aling Rosa sa liwanag na nakapaligid sa kanya. Hindi niya alam kung saan siya dadalhin. Ngunit sa puso niya, may kapayapaan. “Anak,” bulong niya, “ang tagal kong hinintay ang sandaling ito.” Mumiti si Marco. “Ngayon, ma, makakapahinga ka na.” Lumakad silang magkasabay sa landas na parang gawa sa liwanag.

Sa bawat hakbang, naririnig niya ang mga tinig ng nakaraan. Mga halakhak ng mga batang anak niya, ang amoy ng sinaing, ang tunog ng kahoy na sahig. Ang tawa ni Marco noong bata pa ito. Ang mga ala-alang matagal nang kinalimutan ngayon ay bumabalik isa-isa, malinaw at buo. Parang pelikulang umiikot sa paligid niya. Ngunit sa dulo ng daan, may aninong naghihintay.

Isang matandang lalaki na nakaputi, may maamong mukha. “Rosa,” sabi ng lalaki, “panahon mo ng umuwi.” Napahinto siya. Tumingin kay Marco na nakangiti pa rin. “Ma, dito ka na.” Ngunit sa sandaling iyon, sa kabilang mundo, may isang munting kamay na humawak sa kamay ni Liza. Ang bunsong anak ni Aling Rosa, si Nino, ay umiiyak. “Manalangin tayo, ate,” sabi ni Nino.

Lumuhod sila sa tabi ng bangkay ng kanilang ina. Habang sinasambit ang dasal, may malamig na simoy ng hangin na dumaan sa kanilang tabi. Mabango, parang bulaklak ng sampagita. At ang rosaryo na hawak ni Aling Rosa ay biglang lumiwanag. Sandali lang bago tuluyang pumutol ang tali. Isang butil ng rosaryo ang gumulong sa lupa, huminto sa paanan ni Liza. Pinulot niya iyon, umiiyak. “Mapatawad.”

Sa kabilang dako, narinig ni Aling Rosa ang tinig ni Liza. Tumigil siya. Tumingin kay Marco. “Pwede pa ba akong bumalik?” Umiling si Marco, mahinahon. “Hindi na, ma. Pero pwede mo silang gabayan.” “Gabayan,” sabi ni Marco. “Sa bawat ulan na babagsak sa bubong nila, maririnig nila ang tinig mo. Sa bawat hangin na dadaan sa gabi, mararamdaman nila ang yakap mo.”

Tumulo ang luha ni Aling Rosa, ngunit ngayon ay luha ng katahimikan. “Salamat, anak. Hindi mo na kailangang mag-alala,” sabi ni Marco. “Sa wakas, natapos na ang sakit.” Lumapit sa kanila ang liwanag. Nabalot sila ng init na parang yakap ng Diyos. Habang dahan-dahan silang nilulunod ng liwanag, naririnig pa ni Aling Rosa ang mga tinig ng kanyang mga anak. Umiiyak, nagdarasal, humihingi ng tawad.

At sa pinakadulo, bago tuluyang lumabo ang lahat, narinig niya ang isang malinaw na bulong mula sa langit. “Ang pag-ibig ng isang ina ay hindi namamatay.” Ngumiti siya. At sa huling sandali, naglaho si Aling Rosa sa liwanag, payapa, buo, at minamahal pa rin ng mga anak na minsang nakalimot.

Sa sandaling iyon, ang liwanag ay naging mapayapang liwanag ng umaga. Parang muling ipinanganak ang mundo. Ang langit ay malinaw, at ang ulan ay huminto na sa wakas. Sa kalsadang dati, puno ng putik at luha, unti-unting sumikat ang araw. Ang sinag nito ay tumama sa mga pisngi ng tatlong anak ni Aling Rosa, si Liza, si Mario, at si Nino. Pagod, basang-basa, ngunit ngayon ay tahimik na nakaluhod sa tabi ng ina nilang wala nang hininga.

Ang mga kapitbahay ay nakatayo sa di kalayuan, tahimik parang may kasalanan din. Walang nagsalita, walang gumalaw. Tanging tunog ng hangin at mga kuliglig ang narinig sa paligid. Si Liza ay lumingon sa langit, at sa unang pagkakataon, naramdaman niya ang bigat ng kanyang puso. “Ma,” mahina niyang sambit. “Hindi ko alam kung bakit kita tinaboy. Galit lang ako noon.” Ngunit ngayon, hindi na niya naituloy.

Bumuhos muli ang luha. Si Mario ay tahimik lang na nakayuko, hawak ang rosaryo ng ina, naputol na tali. Pinulot niya ang mga butil at isa-isang pinulot, parang sinusubukang buuin muli ang mga sirang bahagi ng kanyang pagkatao. Si Nino, ang bunso, ay walang imik. Hinawakan lang niya ang kamay ng ina at inilapit sa kanyang pisngi. “Ma, alam kong naririnig mo ako,” mahina niyang sabi. “Hindi mo na kailangang mag-alala. Magbabago na kami.”

Niyakap nilang tatlo ang katawan ng kanilang ina. Mahigpit, sabay-sabay, habang ang araw ay unti-unting umaangat sa langit. Sa di kalayuan, may ibong puti na lumipad mula sa poste. Tahimik itong dumaan sa ibabaw nila paikot bago lumipad patungo sa direksyon ng araw. Ang hangin ay may dalang samyo ng sampagita, malinis, mabango, pamilyar, at kahit walang salita, alam ng magkakapatid kung ano ang ibig sabihin noon. Ang kanilang ina ay naroon pa rin. Tinitingnan sila, pinapatawad sila.

Pagkalipas ng ilang oras, dumating ang ambulansya. Kinuha ang katawan ni Aling Rosa. Dahan-dahan, may paggalang. Si Liza ay nagpaalam na sasama habang si Mario at Nino ay naiwan sandali sa kalsada. Tahimik silang tumayo, nakatingin sa langit. “Kuya,” sabi ni Nino, “akala mo ba mapapatawad tayo ni mama?” “Hindi lang tayo pinatawad,” sagot ni Mario. “Mahal pa rin niya tayo. Hanggang dulo.”

Habang naglalakad sila pauwi, napansin ni Liza ang isang kakaibang bagay. Sa ilalim ng posteng huling umupo si Aling Rosa kagabi, may maliit na bakas ng paa. Maliit, hubad, malinaw sa basang semento. Ngunit ang nakapagtataka, walang ibang bakas ng paa na papunta roon o paalis. Parang bigla na lang lumitaw. Lumuhod siya at hinaplos iyon. Mainit pa, parang bagong yapak lang.

Napatingin siya kay Mario at Nino. “Mga kapatid,” mahina niyang sabi, “si mama dumaan dito.” Tahimik silang tatlo. Ngunit sabay-sabay silang umiti kahit mailha pa sa mga mata. Mula noon, tuwing umuulan, hindi na sila nagtatago sa loob ng bahay. Lumalabas sila sa ulan, pinapabagsak sa kanilang balat, hinahayaan ang bawat patak na dumaus-daw sa mukha nila. Para bang yayakap muli ng kanilang ina ang bawat isa.

Lumipas ang mga buwan. Ipinagawa nila ang lumang bahay ni Aling Rosa. Pininturahan. Inayos, nilagyan ng hardin ng sampagita sa harap. Tuwing gabi, nagsisindi sila ng kandila sa may bintana. Hindi para sa lungkot kundi bilang pasasalamat. Dahil alam nilang sa kabilang dako, nakatingin si Aling Rosa at si Marco, magkasamang nagbabantay sa kanila.

At sa tuwing may dumadaan na malamig na simoy ng hangin sa kanilang tahanan, naririnig nila ang pamilyar na bulong, banayad, mapagmahal, walang galit. “Anak, uwi na kayo. Ligtas na kayo ngayon.” At sa bawat sandaling iyon, alam nilang kahit wala na ang kanilang ina sa lupa, hindi kailanman mawawala ang kanyang presensya. Dahil ang isang pusong marunong magmahal ng totoo ay hindi kailanman nalulunod ng ulan ni napapawi ng kamatayan.

Ang pag-ibig ng isang ina mananatili magpakailanman. Lumipas ang ilang taon. Ang dating bahay na pinagmulan ng sakit at paglayas ay ngayo’y tahanan na ng kapayapaan. Ang mga anak ni Aling Rosa ay nagbago, hindi dahil sa takot kundi dahil sa pag-ibig na naiwan ng kanilang ina. Si Liza ay nagbukas ng maliit na tindahan sa harap ng bahay. Tuwing umuulan, pinapaupo niya sa loob ang mga matatanda sa kalye. Pinapainom ng kape, pinatutuyo ng damit. “Para kay mama ito,” madalas niyang sabihin.

Si Mario ay naging karpintero at tinutulungan ang mga kapitbahay na walang pambayad. “Baka sakaling mabawasan ang mga taong matulog sa ulan,” habang pinupunasan ang pawis sa noo. At si Nino ay lumaki bilang isang guro. Tuwing tinatanong ng mga estudyante kung bakit niya gustong magturo, lagi niyang sagot, “Dahil walang bata o matanda na dapat maramdaman na wala siyang halaga.”

Sa gitna ng kanilang hardin, may maliit na puntod. Doon nakahimlay si Aling Rosa, pinalilibutan ito ng mga bulaklak na sampagita, at sa ibabaw ay nakaukit, “Ang pag-ibig ng ina ay liwanag na hindi kailanman namamatay.” Tuwing dapit-hapon, kapag bumubuhos ang ulan, sabay-sabay silang tatlo nalalabas sa hardin. Tahimik silang nakatayo sa ulan. Walang payong, walang takot. Tila naririnig nila ang banayad na tinig na bumubulong mula sa hangin. “Mga anak, mahal ko kayo.”

Mumiti si Liza, humawak sa kamay ng mga kapatid. “Ma, salamat.” Sa sandaling iyon, dumaan ang isang malamig na simoy ng hangin. Ang mga bulaklak ng sampagita ay bahagyang gumalaw. At sa gitna ng ulan, parang may liwanag na pumalibot sa kanila. Payapa, mainit, pamilyar. Hindi nila nakita kung saan galing, ngunit sa kanilang mga puso, alam nilang naroon si Aling Rosa. Nagbabantay, nagmamahal.

At sa wakas, natapos ang bagyong minsang sumira sa kanila. Ngayon, napalitan ng liwanag na hindi kailanman mawawala.