Sa gitna ng malamlam na ilaw ng isang maliit na kwarto sa Dubai, nakaupo si Martes. Isang 42 anyos na ina na anim na taon ng nagtatrabaho bilang domestic helper. Sa maliit na mesa, hawak na yang papel na may naka-print na flight details. Palipad na siya pauwi ng Pilipinas. Ilang linggo na niyang pinaplano ito ngunit hindi niya sinasabi sa kanyang mga anak.

Gusto niya kasi silang surpresahin. [Musika] Sa mga gabi ng kanyang pagtatrabaho, tanging larawan ng tatlong anak ang laging nasa tabi ng kanyang unan. Si Ela na panganay 16 na taong gulang. Si Jonjun 12 anyos at ang bunso na si Mika. Walong taong gulang pa lamang na huli niya itong makita. Sa tuwing naiisip niya ang ngiti ng kanyang mga anak, nabubura ang lahat ng pagod at lungkot na kanyang dinadala.

Matagal ng pangarap ni Martes na makauwi. Anim na taon din niyang tiniis ang init, paungutya at pagod sa banyagang lupa. Bawat sahod, padala, halos walang natira para sa kanya. Ang mahalaga ay may pagkain at matrikula ang mga anak. Kaya ngayong may kaunting ipon na siya, umuwi siyang may dalang maleta ng pasalubong at pusong sabik na sabik sa yakap ng kanyang mga anak.

Habang nasa eroplano, pinipigilan niya ang luha. Sa isip niya, siguro paglaki nila, maiintindihan nila kung bakit ako nagsakripisyo. Ngayon gigisingan ko sila bukas ng umaga. Yayakapin ko sila ng mahigpit at sasabihin kong hindi na ako aalis pa. Paglapag ng eroplano sa naiya, ramdam ni Marites ang halo-halong emosyon, tuwa, kaba at pananamik.

Umagang-umaga, diretso siyang sumakay ng bus pauwi sa probinsya. Habang nasa biyahe, pinagmamasda niya ang tanawin. Ang mga palayan, mga batang naglalaro sa gilid ng kalsada at mga karito na hila-hila ng kalabaw para bang muling bumalik ang lahat ng ala-alang iniwan niya. Makalipas ang ilang oras, bumaba siya sa baryo nila. Hawak-hawak ang maliit.

Tinungo niya ang dati nilang maliit na bahay na gawa sa kahoy. Pero laking gulat niya ng makita itong halos gibana. Wasak ang bubong, sira-sira ang dingdig at tila matagal ng walang nakatira. Kinabahan si Marites. Dali-dali siyang nagtungo sa tindahan malapit sa kanilang bahay. Nakilala agad siya ng tindera.

Marites, ikaw ba yan? Naku, umuwi ka na pala. bulalas ng babae. Oo, Aling Rosa. Pero nasan po ang mga anak ko? Bakit po ganito ang bahay namin? Napayo si Aling Rosa. Ay iyaha, mahirap ang nangyari. Nung ilang buwan kang hindi nakapagpadala dahil sa naospital ka raw sa Dubai, nagkabaonbaon sila sa utang.

Umalis na rin ang nanay mo sumama sa tiyuhin mo sa kabilang bayan at ang mga anak mo. Saglit siyang tumigil tila nag-aalangan. Nasan po sila Aling Rosa? Sabihin niyo po sa akin. Halos mangiyak-ngiyak na tanong ni Marites. Huminga ng malalim si Aling Rosa. Nakikita ko silang palaging nasa bayan. Marites. Pasensya ka na. Pero nakikita kong namamalimos sila sa palengke.

Para bang gumuho ang mundo ni Martte sa narinig nanghina ang tuhod niya at halos mabitawan ang hawak na maleta. Hindi, hindi pwede. Hindi sila pwedeng umabot sa ganon. Dahil sa narinig ay nagmadali siyang nagtungo sa bayan. Sa gitna ng mataong palengke, napansin niyang tatlong batang nakaupo sa gilid ng kalsada.

Payat, marorumiang damit at tila ilang araw ng hindi naliligo. Isa-isa niyang sinuri ang mukha ng mga ito. Ella, Jonjon, Mika. Mahinang bulong ni Marites habang nanginginig ang kanyang mga kamay. Si Ella nakayuko at hawak ang isang lata na may kaunting barya. Si Jonjun ay nag-aalok ng pamuna sa mga dumadaang sasakyan.

Si Mika naman ay natutulog sa gilid ng bangketa. Yakap-yakap ang isang sirang manika. Para bang pinunit ng matalim na kutsilyo ang puso ni Marites. Hindi niya napigilang umiyak at dagling lumapit. Mga anak. Nagulat si Ella at mabilis na napatingin. Una’y hindi niya makilala ang ina dahil sa tagal ng panahon. Ngunit nang mapagtanto niya nlaki ang mga mata nito. Ina si si nanay.

Tumakbo si Ella at niyakap ang ina ng mahigpit. Kasunod ang mga kapatid. Si Junjon ay humagulgol habang yakap-yakap ang bewang ng kanyang ina. Si Mika nam dumilat at nang makita ang ina agad na sumigaw. Nanay umuwi ka na. Umiiyak silang magkakahawak. Ngunit sa gitna ng yakap at luha, dama ni Marites ang bigat ng kanilang pinagdaanan.

Hindi iyon ang tagpong matagal na niyang inaasam. Ang mga batang iniwan niyang puno ng pangarap. Ngayo’y mga batang lansangan na nagugutom at nanlilimos na lamang. Pagkatapos ng masakit na muling pagkikita sa palengke, dinala ni Maret sa ang mga anak sa isang maliit na karindirya. Pinakain niya mga ito ng mainit na kanin at ulam.

Habang kumakain ay kitang-kita niya kung gaano kabilis nilang tak ng mga bata ang pagkain. Tila matagal ng hindi nakakakain ng maayos. Mga anak, bakit hindi niyo ako tinawagan? Bakit hindi kayo lumapit kay lola o kay tiyo? Tanong ni Martes at halos mabiyak ang puso. Si Ela na ngayo’y nagsilbing parang magulang sa dalawa ay marahang sumagot.

Nay, una po naming sinubukan pero si lola may sarili na pong buhay. Si Tuyo naman hirap din po. Nasanay na lang po kami kahit mahirap. Ang sabi ko kay Jonjon at Mika, “Magtiis muna hanggang makauwi na kayo.” Napagulgol si Martes. Patawad, mga anak. Patawarin niyo si nanay. Ginawa ko ang lahat para mabigyan kayo ng magandang buhay.

Pero ito, ito ang inabot ninyo. Gutom at hirap. Yumakap si Ella sa ina. Nay, hindi niyo kasalanan. Alam po naming nagsakripisyo kayo para sa amin. Ngayong nandito na kayo, sapat na po iyon. Ngunit kahit ganoon, nanatili ang sugat sa puso ni Marites. Nakikita niya sa mga mata ng kanyang mga anak ang trauma at pagod. Hindi ito madaling burahin.

Kinabukasan, binalikan ni Marites ang kanilang lumang bahay. Nagdesisyon siyang ayusin ito at magsimula muli doon. Ngunit hindi naging madali, maraming kapitbahay ang bumubulong-bulong sa tuwing siya’y makikita. Akala mo siguro kaya na niyang buhayin ang pamilya niya sa abroad. Pero tingnan mo nauwi rin sa lansangan ng mga anak.

Sayang ang tagal niyang nagtrabaho. Pero bakit ganito ang nangyari? Bulonga ng kapitbahay. Ramdam ni Martte sa mga mapanuring tingin at panlalait. Parang lahat ay may bintang laban sa kanya. Ngunit hindi siya nagpadaig. Pinili niyang tumahimik at ituon ang atensyon sa kanyang mga anak. Nagsimula siyang maganap ng mapagkakakitaan.

Nag-apply siya bilang kahera sa isang maliit na grocery sa bayan. Kahit maliit ang sahod, sapat na para hindi na muling manghingi sa lansangan ng kanyang mga anak. Ngunit hindi madali ang pagbabalik loob. Si Jon ay nahihiya pa ring makihalubilo sa mga kaklase dahil kilala siyang batang kalye. Si Mika naman ay madalas umiyak tuwing makakakita ng ibang batang kumakain ng candy o ice cream.

Samantalang si Ella kahit bata pa ay nagkaroon ng matinding pagod at lungkot mula sa responsibilidad na iniwan sa kanya. Lahat ng ito’y masakit para kay Martites. Ngunit sa alip na sumuko, pinanghawakan niya ang isang pangako. Hindi na muling dadaan sa ganoong gutom at kahihiya ng mga anak ko. Kahit anong mangyari, babangon kami.

Sabi niya sa isip. Unti-unti nagsimula silang bumangon. Sa grocery ay napansin na may-ari ang sipag at tiyaga ni Martes. Hindi siya nagrereklamo kahit mahaba ang oras ng trabaho. Dahil dito, inulok siya ng karagdagang oras at dagdag na kita. Si Ela naman muling nakabalik sa eskwela gamit ang natirang ipon ng ina. Kahit may mga kaklase na nangaalipos na sa kanya, pinili niyang maging matatag.

Hindi habang buhay ganito, balang araw makakabangon din kami.” Bulong niya sa kanyang sarili. Si Junjun ay nagsimulang tumulong sa bahay at nag-aral ng mabuti. Naging masipag siya at madalas niyang sabihin sa ina, “Nay, balang araw ako naman ang mag-aahon sa pamilya natin.” Samantala, si Mika unti-unti ng nakangiti muli.

Araw-araw inaabutan siya ng nanay niya ng baon kahit barya lang. At para sa kanya’y sapat na iyon upang maramdaman na mahalaga siya. Ngunit sa kabila ng pagbangon, hindi nawawala ang takot ni Martes. Paano kung hindi sapat ang kanyang kikitain? Paano kung muling sumubok ang kahirapan na wasakin sila? At sa gitna ng lahat, isang bagong pagsubok ang darating.

Isa na muling susubok sa tibay ng kanilang pamilya. Akala ni Marites natapos na ang lahat ng problema ng makita at makasama niyang muli ang mga anak. Ngunit isang hapon habang siya’y pauwi galing trabaho, hinarang siya ng dalawang lalaking hindi pamilyar sa kanya. Marites, tanong ng isa. May mabigat na boses. Opo.

Sino po sila? Tanong niya. Galing kami kay Mang Erning. May iniwan kayong malaking utang dito bago kayo umalis papuntang Dubai. Hindi pa nababayaran hanggang ngayon. Kayo ang dapat managot. Nanlaki ang mata ni Martes. Ah ano pong utang? Wala akong natatandaan. Ang nanay niyo ang umutang para raw sa matrikula at pagkain ng mga bata noon.

Ngayon kasama sa utang ang tubo. Kung hindi niyo mababayaran kukunin namin ang bahay niyo kahit sira na. May halaga pa rin yan. Parang gumuho ang mundo ni Martes. Hindi niya alam na naiwan ng kanyang ina ang ganoong problema. Wala siyang ipon. Halos lahat ng naipadala niya ay nawala na. Umuwi siyang may konting pera lang sapat sa pang araw-araw.

Umiiyak siyang lumapit kay Ella at ikinuwento ang nangyari. Ah anak, paano na tayo? Hindi ko alam kung saan kukuha ng pambayad. Ngunit sa alip na matakot, tumayo si Ella at hinawakan ang kamay ng ina. Nay, huwag kayong mag-alala. Hindi sila ang magtatakda ng kapalaran natin. Kakayanin natin to. Tutulong ako.

Maglalakaw ako ng kakanin sa eskwela. Napagulgol si Martes. Ngunit sa puso niya may sumibol na lakas. Kung noon siya lang ang nagsasakripisyo, ngayon kasama na niya ang kanyang mga anak. Habang si El ay nagtitinda ng kakanin at si Jonjo naman ay tumutulong sa pag-aalaga sa bunso, hindi maiwasan na laitin sila ng ilang kapitbahay.

Anak ng OFW pero nagtitinda lang ng suman. Hindi yata naging maganda ang buhay sa abroad ng nanay nila. Sayang. Anim na taon siyang wala. Pero bakit ganyan ang kalagayan nila ngayon? Naririnig lahat ito ni Marites. Masakit pero pinipili niyang hindi lumaban. Imbis itinuro niya sa mga anak ang kahalagahan ng dignidad.

Mga anak, huwag kayong mahihiya sa ginagawa ninyo. Ang mas mahalaga, marangal ang pinagkakakitaan natin. Ngunit si Junjun ay hirap tanggapin ang panunokso. Minsan ay umuwi itong umiiyak. Nay, tinawag nila akong pulube. Sabi nila, “Kahit nandito ka na, hindi pa rin tayo aangat.” Niyakap ni Maryetes ang anak.

“Anak, hayaan mo sila. Ang tunay na yaman hindi nakikita sa bulsa kundi sa tibay ng loob. Balang araw ipapakita natin sa kanila na mali ang iniisip nila. Sa kabila ng lahat, mas lalo lang tumibay ang pamilya. Mas naging matatag si Ella sa pagbebenta. Mas naging porsigido si Yunyon. At si Mika sa murang edad nagsimula na ring mangap.

Nay, paglaki ko gusto kong maging doktor para hindi na kayo mahirapan. Natawa at naiyak si Marites. Sa mga salitang iyon ay nagkaroon siya ng bagong lakas. Isang gabi habang nagbibilang ng kaunting ipon, napaisip si Martes. Kahit anong gawin niya ay hindi sapat ang sahod sa grocery para mabayaran ng malaking utang.

Kung hindi sila kikilos, baka mawala sa kanila ang bahay na tanging tagapagpapaalala ng kanilang pamilya. Pumasok muli sa isip niya ang alok ng dati niyang amo sa Dubai bago siya umuwi. Kung gusto mong bumalik, Marites, bukas pa rin ang pinto, mas mataas ng sweldo. Bibigyan pa kita ng mas magandang kontrata. Napuntong hininga siya.

Kung tatanggapin niya, muling mawawalay siya sa mga anak. Kung tatanggihan naman, paano ang utang? Paano ang kinabukasan nila? Kinausap niya si Ella. Anak, may pagkakataon akong bumalik sa abroad. Mas malaki ang kikitain ko. Pero iiwan ko na naman kayo. Ano sa tingin mo? Napatahimik si Ella. Kita sa kanyang mga mata ang pangungulila at takot.

Nay, kung aalis ka ulit baka hindi na namin kayanin. Pero kung mananatili ka, kahit mahirap basta magkasama tayo, mas pipiliin ko yon. Napahigpit ang yakap ni Marites sa kanyang panganay. Hindi niya alam ang tamang desisyon. Ngunit alam niyang ano man ang piliin niya ay may kapalit na sakripisyo. At doon nagsisimula ang pinakamatinding hamon sa kanyang buhay.

Paano pipiliin ang pagitan ng pamilya at kinabukasan? Makalipas ang ilang araw, hindi pa rin mapalagay si Martes. Gabi-gabi siyang nagdarasal. Humihingi ng gabay kung tama bang muling mga ibang bansa. Habang nakahiga pinagmasda niya ang kanyang mga anak na mahimbing na natutulog sa iisang banig. Lumapit si Jonjon sa kanya isang gabi.

Nay, narinig ko po yung usapan ninyo ni ate. Aalis ka ulit. Nagulat si Martes. Hindi niya akalaing narinig ng anak. Anak, wala pa akong desisyon pero kailangan kong isipin ang kinabukasan ninyo. Umiling si Jonjun halos maluwa. Nay, hindi ko po kailangan ng malaking bahay o mamahaling gamit.

Ang gusto ko lang po, kasama ka namin araw-araw. Sa sandaling iyon, parang tinutusok ang puso ni Marites. Naalala niya mga gabing siya rin ay umiiyak sa Dubai. iniisip kung paano lumalaki ang mga anak nang wala siya. Kung aalis siyang muli, baka lalo silang masaktan. Ngunit kinabukasan, dumating muli ang mga taong naniningil ng utang.

Martes, kailangan na naming makuha ang bayad. Kung wala pa rin, kami na ang kukuha sa bahay ninyo. Halos mawalan siya ng pag-asa. Hindi na lang ito tungkol sa kinabukasan kundi mismong tahanan nila. ang nakataya. Isang araw habang nasa grocery, kinausap siya ng may-ari. Marites, napansin ko ang sipag mo.

Gusto kong ialok sa iyo ang isang pagkakataon. Magbubukas ako ng maliit na karindirya. Gusto kitang gawing katuwang. Alam kong magaling ka sa pagluluto. Kung papayag ka, hati tayo sa kita. Parang may liwanag na bumukas para kay Marites. Agad niyang tinanggap ang alok. Kinagabihan, sinabi niya sa mga anak ang balita.

Mga anak, may pagkakataon na tayong kumita ng mas malaki ng hindi ako aalis. Tutulungan ako ng amo ko na magtayo ng karindirya. Nagpalakpakan at nagyapan sila. Si El ay agad nag-alok na tumulong sa pagluluto at pag-aasikaso. Si Junjo naman ay gustong magbantay ng mesa tuwing walang pasok. Si Mika kahit bata pa, masiglang nagpresenta na maghuhugas daw siya ng pinggan.

Nagsimula ang maliit na karendirya sa tabi ng palengke. Sa una, kakaunti lang ang mga customer. Ngunit dahil sa masarap at mura ang luto ni Martes, unti-unting dumami ang parokano. Sa loob ng ilang buwan, nakabayad sila ng parte ng utang. Unti-unti ring bumabalik ang tiwala at respeto ng mga kapitbahay. Makalipas ang isang taon, hindi man sila mayaman ay unti-unti silang nakaahon.

Nabayaran nila ang malaking bahagi ng utang at naayos kahit kaunti ang kanilang bahay. Ang mga anak ay muling nakapag-aral ng maayos. Isang gabi habang magkakasamang kumakain, napangiti si Martes. Mga anak, kung sakali mang inalok ulit ako ng trabaho sa abroad, hindi ko na tatanggapin. Natutunan ko na.

Wala ng halagaang malaking pera kung wala naman ako sa feeling ninyo. Tumango itong si Ella. Nay, kahit mahirap masaya tayong magkasama. Oo nga po. Sabay na sabi din ni Junjon at Mika. Napaluwa si Martes ngunit iyon ay luha ng kagalakan. Hindi pa man ganap na natatapos ang lahat ng problema, alam niyang may sapat silang lakas para harapin ang anumang darating pa.

At sa kanyang puso, malinaw na ang aral. Ang tunay na yaman na hindi nasusukat sa pera o bahay kundi sa pagmamahalan at pagkakaisa ng pamilya. Mula sa maliit na karindirya, nagsimulang lumago ang kita ng pamilya. Dumami ang customer lalo na’t kilala si Mar sa pagiging masarap magluto at marunong makisama. Hindi nagtagal pati mga driver, estudyante at empleyado sa bayan ay palaging kumakain na sa kanila.

Si Ella bukod sa pagtulong ay natutong magluto ng sariling putahe. Madalas ay siya ang gumagawa ng mga kakanin na mabilis na uubos. Sa eskwela ay nakilala siya bilang masipag at determinado. Naging inspirasyon siya sa mga kaklase at sa kabila ng panunokso noon ngayon ay hinahangaan siya. Si Jonjon na dati laging tinutukso.

Nagsimulang magpakitang gilas sa klase. Lalo siyang gumaling sa pagsulat ng mga salaysay tungkol sa buhay, sakripisyo at pamilya. Isang araw, nanalo pa siya sa isang writing contest sa distrito nang umakyat siya sa entablado ay proud na proud si Martes at ang kanyang mga kapatid. Si Mika naman bagamat’t bata pa.

Nagsimula ng mangarap ng mas mataas. Lagi niyang sinasabi, “Nay, paglaki ko magbubukas din ako ng sariling klinika. Ako mag-aalaga sa inyo. Unti-unti napalitan ng pag-asa at tapang ang mga sugat ng kahapon. Dahil sa lumalagung kita ng karendriya, tuluyan nilang nabayaran ng malaking utang kay Mang Erning. Dumating ang araw na mismong si Mang Erning ang pumunta sa kanila.

Marites, bayad na lahat. Wala na kayong dapat ikatakot. Anya sabay abot ng resibo. Napaluwa si Martes. Salamat po. Hindi ko inakalang darating ang araw na makakabangon kami. Ngunit higit pa sa resibo. Ang pinakamahalaga para kay Martes ay ang respeto ng kanyang mga anak at komunidad. Ang mga dating nangungutya ngay’y bumibilib na sa kanila.

Mabuti pa si Marites. Kahit anong hirap hindi sumuko. Tingnan niyo nakabangon sila. Yan ang tunay na ina. Hindi iniwan ng mga anak kahit anong pagsubok. Sa pagkakataong iyon, muling naramdaman ni Martes ang halaga ng kanyang sakripisyo. Hindi man siya naging mayaman, naging buo naman at matatag ang kanyang pamilya.

Isang gabi ng Pasko, nagtipon silang mag-anak sa kanilang bahay. Simple lang ang handa. Spaghetti, pansit at ilang kakanin. Ngunit para sa kanila, iyun na ang pinakamalaking kapestahan. Habang sabay-sabay silang kumakain ay nagsalita si Ella. Nay, salamat po. Kung hindi dahil sa inyo, baka hanggang ngayon ay nasa lansangan pa rin kami.

Nay, pangako ko, paglaki ko, ako naman ang tutulong sa pamilya natin. Dagdag pa ni Jonjon. Nay, huwag ka ng aalis ha. Lagi ka na lang dito. Bulong ni Mika habang nakayakap sa ina. Napaluhawa si Martes at niyakap ang mga anak. Mga anak, hindi na ako aalis pa. Dito na ako kasama ninyo. Natutunan ko na ang pinakamalaking kayamanan na hindi ang pera kundi ang mga taong minamahal natin.

At sa gitna ng simpleng handaan, sa ilalim ng maliit na parol na sila mismo ang gumawa, sabay-sabay nilang tinupad ang panga kung kahit anong hirap ang dumating, hindi na sila bibitaw sa isa’t isa. kayo? Ano pong masasabi niyo sa maigsing kwento natin ngayon at kung anong mga aral po ang mga natutunan ninyo?