Sa huling gabi bago umalis, tahimik ang buong barangay pero sa loob ng maliit na bahay nina Renato ay parang pinipigilan ng mga pader ang bawat buntong hininga. Nakaayos sa mesa ang pinirito ni Lorna natuyo at itlog. Paborito ni Renato mula pagkabinata. Kasabay ng kanin na medyo tutong sa gilid.

Sa tabi ng pinggan may nakasalansang na brown envelope, kontrata, kopya ng pasaporte at OEC sa ilalim. Nakasilid ang dalawang litrato, pamilya nilang tatlo at isang larawan ng nanay pilar. Ang ina ni Renato na matagal ng may iniindang altapresyon. “Pa, kailangan mo talagang umalis?” Mahina ang tanong ni Miguel habang binibilog ang kanin sa plato.

10 taong gulang, payat, malalaki ang mata. Parang ayaw matulog para matapos ang gabing iyon. “Tingin mo ba gusto kong iwan kayo?” Pinilit ngumiti ni Renato. Inabot ang ulo ng anak. Pero may pagkakataon na ‘to. Malaki ang sahod sa proyekto. Sabi nung site engineer, pag nakalagpas sa probation, doble ang overtime at hazard.

Kakayanin nating magipon. Napatingin si Lor na sa envelope. Nagkukunwaring abala sa pagsubo. Basta huwag mong kalimutan ang sarili mo doon. Huwag lahat padala, Renato. Magtira ka kahit kaunti. Kapag stable na, buwan-buwan akong magpapadala ng malaki.” Sagot ni Renato na may diin. “Bagaman marahang-marahan ang tinig na parang baka mabasag ang hangin, target ko isang milyon pag tumakbo na ang allowances.” Hindi agad.

Pero kapag tuloy-tuloy ang OT at project bonus, kakayanin natin sa inyo mapupunta lahat. Paaral kay Miguel, gamot ni nanay at lupa na matagal na nating pinapangarap. Tumango si Lorna ngunit nadaan na ng anino ang mukha niya. Hindi malinaw kung pangamba o pag-asa ang mas mabigat. Huwag mong kalimutang tumawag araw-araw kung kaya.

Araw-araw kung pwede, gabi-gabi kahit papaano. Sagot ni Renato. Inilapit niya ang kamay kay Lorna. Magtiwala ka. Sadlit lang to. Ilang taon babawi ako sa lahat. Kinabukasan bago sumikat ang araw, dinala siya ng kapatid na si Arman sa terminal. Nakatani sa kanyang baywang ang maliit na bag na halos puro damit pang trabaho at isang lumang jacket.

Ibinenta nila ang motorsiklo para sa placement fee. Ang natira ipinambili ng bigas at iniwan kay Lorna. Sa jeep, paulit ulit na tiningnan ni Renato ang ticket. Parang baka biglang mawala kung hindi niya sisipatin ang ilang ulit. Agdating sa paliparan, sabay silang tumigil sa tapat ng malaking salamin kung saan sumasalamin ang mga pag-alis at pagdating ng libo-libo.

Kaya mo to kuya? Sabi ni Arman. Pilit pinapatatag ang boses. Huwag kang mag-alala sa bahay. Tutulungan ko si ate Lor na kapagkailangan. Salamat. Inakap ni Renato ang kapatid. May konting panginginig sa balikat ni Arman na pinili niyang pagtuunan ng pansin. Sa huling sandali bago pumasok sa departure, tumawag siya kay Lorna.

“Ren,” sagot ni Lorna. May tunog ng kumukulong kape sa likod at maliliit na yabag na tiyak niyang kay Miguel. Nasa airport ka na? Oo, may pila na sa checkin. Huwag kayong mag-alala kung ako agad makatawag paglapag. Alam mo na minsan mahigpit ang opisina. Tumigil siya sandali. Lorina, salamat sa tiwala. Pasta, umuwi ka sa tamang oras kapag kaya na. Wika ni Lorna.

At sa huli, mahal kita. Mahal ko kayo,” sagot ni Renato at pinatay ang tawag bago pa man gumulong ang luha. Sa OFW orientasyon sa loob, nakinig siya sa paalala. Bantayan ang tasaporte, huwag basta tumirma. Tumawag sa embahada kung may problema. Ilang oras ang lumipas at nasa eroplano na siya. Sa bintana, unti-unting naging kumot ng liwanag ang kalangitan at naging laruan ng ulap ang siyudad sa ibaba.

Sa tuwing sumisilip siya, iniisip niya ang maliit na bakod na gustong ipagawa ni Lorna. Ang pag-ayos ng bubong, ang pangarap sari-sari store na may freezer para sa yelo at sorbetes sa tag-init. Sa isip niya, bawat milyang nalalagpasan ng eroplano ay katumbas ng ilang libong piso na ipon.

Ilang buwan na maikski nilang tiisin para sa mas mahabang ginhawa. Paglapag sa gitna ng desyerto, sinalubong siya ng hanging tuyo at amoy langis. Pinagkasya sila sa bus patumo sa camp. Isang mahabang barakong bakal na may pangalan ng kumpanya sa gilid. Sa loob anim silang magtakabang. May Pakistani na si Uthman, Nepal na si Dines, dalawang Pinoy na sina Boyat at Kaloy at isang Bicolanong tahimik lamang na si Toti na tila laging may iniisip.

Nagkape sila sa maliit na dispenser. Itim na parang suka pero mainit at mabangis ang tama. Saang site ka assign? Tanong ni Boyet. sa tower train rigger muna habang pa ako nare-rate.” Sagot ni Renato. Sabi ng Foreman pag pumasa sa text pwede akong hawak ng load chart sa gabi. May night dif. Mas malaki ang padala. “Naku, ingat diyan.

” Sabi ni Caloy. Pero kung kaya ng katawan mo ang doble oras, mabilis ka makakaipon. May kakilala ako. Nakaka-S figures kada cutof. Ikaw ang target mo. Nagkatinginan ang mga bagong kakilala ng walang bahid hiya si Renato. Kapag tumuloy ang OT at naipon ng bonus, target ko padala buwan-buwan ng malaki.

Isang milyon sana para sa anak ko, para sa asawa ko, para sa nanay ko. Napangisi si Boyet hindi nang aasar kundi parang humahanga at nag-aalangan. Malaki yan. Pero kung may diskarte pwede. Huwag ka lang kakalimot sa pahinga. Oo, sagot ni Renato. Kakayanin. Maging gabi na nang makuha nila ang tigisang sim na pang-international call mula sa camp canting.

Humilata si Renato sa masikip na kama. Sumandal sa malamig na bakal at kahit mabigat pa ang talukap ay pinindot ang numerong kabisado na ng daliri. Hello, boses ni Lorna. May kaluskos ng lumang bentilador. Nakapag-settle na ako. Mahinang sabi ni Renato. Malinis naman ang kwarto kahit maliit. Bukas orientation sa site. May libreng shuttle.

Kumain na ba kayo ni Miguel? Oo. Sagot ni Lorna. Nakatulog na siya. Pinagdasal ka namin kanina. Nasa kanya ‘yung teddy bear na bigay mo. Sumagi sa kanya ang mukha ni Miguel. Ang paghingi nito ng tulong sa math assignment. Ang sigaw ni nanay Pilar kapag nalalaglag ang habi sa trangka. Ang halik ni Lorna na mabilis at pilit itinago ang panginginig.

Tinakpan niya ng kumot ang sarili pero hindi niya tinakpan ang mga pangarap. Sa halip, isa-isa niyang binilang ang mga ito parang bituin sa labas ng bintanang bakal. Isang milyon para sa kinabukasan. Isang bahay na hindi tumutulo ang bubong. Isang tindahang may ilaw kahit brown out sa kanto. Bukas simula na. Bumulong siya sa dilim. Kakayanin ko para sa kanila.

At sa gitna ng malamig na kwarto na amoy langis at sabon panglabada. Sa unang gabing malayo sa lahat ng kilala. Marahan siyang pumikit. Niyakap ang unan na parang bisig ni Lorna. At sa pagitan ng takot at pag-asa. Piniling maniwala na ang pangako ay kayang tumawid ng dagat. buwan-buwan padala-padala hanggang makarating muli siya sa tahanang ipinangako sa sarili niyang babalikan.

Mabilis lumipas ang unang linggo ni Renato sa gitnang silangan. Mainit ang araw. Umaabot sa halos 50 ang init na parang tinutustahang balat. Tuwing 7 ng umaga, bitbit niya ang helmet at harness sabay hilera kasama ng daan-daang manggagawa papunta sa saw. Napangiti si Renato tumitig sa kisame na may buhok ng pintura at anino ng ilaw.

Lorna pangako. Magpapadala ako agad sa unang cutoff. Huwag kang mag-alala sa gastos sa kuryente at tubig. Huwag mong titipirin ang gamot ni nanay. Pag tumagal, bibilhan kita ng pangnegosyo. Iyung pangarap mong Fazer, kuha na natin yan. Wala pa tayo roon. Sabi ni Lorna. Malumanay pero may kung anong pagod sa boses. Unahin mo ang sarili mo diyan.

Huwag mong kalimutan kumain. Hindi ako kakalimot. Sumandig siya. Pinakiramdaman ang mga yabag sa pasilyo. Ang huni ng aircon na parang iisang mahabang buntong hininga. Lorna, magtiwala ka sa akin. Kahit anong hirap dito, mas matibay ako sa pangako ko say’yo. Magtiwala ako. Sagot ni Lorna.

Basta ikaw magtiwala ka rin sa akin. Ako bahala rito. Ang dalawang salitang iyon, ako bahala. Umukit sa isip ni Renato hindi bilang babala kundi bilang yakap. Pagkatapos ng tawag, nanatili siyang nakatitig sa maliit na larawang nakadikit sa gilid ng kama. Siya, si Lorna at si Miguel sa harap ng kariton ng taho sa piyesta. Doon niya inukit sa sarili ang plano.

Gigising bago pumutok ang araw. Magvo-volunteer sa mas mahihirap na task kung may deaddad bayad. Mag-aral ng manual ng crane sa bakanteng oras at iipunin ang bawat riyal para sa remittance. Walang luho, walang bisyo, lahat para sa bahay, lahat para sa kinabukasan. Sa unang gabi sa ibayong dagat, kahit paligid ay puno ng taong humihilik.

Pakiramdam ni Renato ay siya lamang ang gising. Ang lupa ay parang desyerto. Ang alikabok kumakapit sa mukha at buhok. At ang ingay ng makina ay tila walang patid na ugong na bumubuo ng bagong siudad sa gitna ng buhangin. Renato, dito ka muna sa Cran Bay. Bantayan mo ang riging. Ikaw na rin ang mag-asikaso sa mga kable. Utos ng foreman na si Mr.

Ali, isang matangkad na arabo na laging nakasuot ng salaming itim. Walang reklamo si Renato. Sanay siya sa bigat ng trabaho mula pa sa probinsya. Kung saan siya’y dating karpintero. Pero iba ang init dito. Parang bawat hingay sinusunog ang baga. Minsan habang nagbubuhat ng bakal halos matumba siya sa bigat. Ren, kaya mo pa? Tanong ng kababayan niyang si Boyet.

Nakasabay niya sa team. Kaya pa, sagot niya. Pinipilit pang bumangon ng tuhot. Basta isipin lang. Para ito kay Miguel. para kay Lorna. At sa tuwing sasapit ang tanghalian, nakaupo silang magkakasama sa gilid ng site. Kumakain ng kanin at adobo na niluto noong linggo at pinainit sa microwave.

Madalas tuyo na ang karne, minsan ay may amoy pero kinakain pa rin ni Renato. Sa bawat subo, iniisip niya ang anak, baka si Miguel ay kumakain ng masarap na pagkain sa eskwela. Alam mo pare,” sabi ni Buyet habang humihigop ng tubig mula sa plastic bottle. Kung wala akong pamilya, hindi ko na kaya to. Pero dahil sa kanila, kahit butot balat na tayo, tuloy lang. Tumango si Renato.

Kung may ipapadala ako, lahat mapupunta sa kanila. Hindi bale na akong magtiis dito. Gumating ang unang sahod makalipas ang isang buwan. Halos hindi siya makapaniwala sa halagang natanggap niya. Mas malaki kaysa sa pinagsama-samang kita niya sa loob ng anim na buwan sa Pilipinas.

Kinabukasan, maaga pa lang ay nasa Remittance Center na siya. Nakatayo sa mahabang pila ng mga manggagawa mula sa iba’t ibang bansa, hawak ang sobre ng dinar. Nang siya’y makaharap ng teller, maingat niyang ibinigay ang form. Recipient Lorna Santos. Amount Php1 million. Nagulat ang teller. That’s a big amount, sir. Are you sure? Yes. Sagot ni Renato. May diin for my family.

Sa mismong araw na iyon, nakatanggap si Lorna ng text mula sa bangko. Kinagabian, tumawag si Renato. “Renato, nakuha ko na ang padala mo, an Lor na. Halatang tuwang-tuwa. Hindi ako makapaniwala gann kalaki. Saan ka naman kukuha ng pambili mo ng mga gamit mo diyan? Wala akong bibilhin para sa sarili ko. Sagot ni Renato.

Basta’t kayo may magamit. Sapat na sa akin ang baon kong tinapay at tubig. Pero baka magkasakit ka kung ganoon. May halong pangamba sa boses ni Lorna. Ngumiti si Renato kahit hindi nakikita. Huwag kang mag-alala. Malakas pa ako. Mas mabuti n ako ang magtiis kaysa kayo. Lumipas ang mga buwan, naging bahagi na ng kanyang buhay ang pagod na parang hindi natatapos.

Tuwing 10 ng gabi, matapos ang mahabang oras ng pagbubuhat at pagtali ng mga kable. Uuwi siya sa baraks na halos gumuguho ang katawan. Pero sa tuwing iniisip niya na makakabayad na sila ng utang, makakapag-ipon para kay Miguel at makakapagpagamot kay Nanay Pilar. Muling nagkakaroon ng lakas ang kanyang puso. “Ren, hindi ka ba uuwi muna kahit dalawang taon lang?” tanong ng kabaro niyang si Caloy isang gabi habang sila’y nagkakape. “Hindi muna.

” Sagot ni Renato. “Kahit mabuong kontrata ko, tiisin ko. Gusto kong masigurado na hindi na magugutom ang pamilya ko. Kapag may ipon na, saka na.” “Matindi ka, pare,” Anikaloy. Sabay tapik sa balikat niya. Pero ingat ka sa sobrang pagtatrabaho. Marami na akong nakitang bumigay dito. Ngunit si Renato hindi na dinag. Bawat overtime ay pinapasok.

Bawat dagdang trabaho ay kinukuha. Minsan kahit lagpas 10 oras na, nakikita pa rin siyang naghihila ng kable habang pawis na pawis halos maligo sa arikabok. Sa tuwing tinatanong siya kung bakit, isa lang ang sagot para sa kanila. Sa Pilipinas, natutuwa si Lorna sa biglaang ginhawa ng kanilang buhay. Nakapagpalista siya ng bagong appliances, telebisyon, refrigerator, washing machine.

Si Miguel naman ay nagsimulang pumasok sa isang pribadong eskwela, nakasuot ng bagong uniporme at bitbit ang mamahaling bag na hindi nila kayang bilhin noon. Ngunit sa kabilang banda, nagsimula ring maiba ang takbo ng isip ni Miguel. “Ma, tanong ni Miguel. Isang gabi, bakit hindi na lang umuwi si papa? Ang dami niya ng pinapadala.

Hindi ba sapat na ‘yun? Anak, kailangan pa niyang mag-ipon. Para sa’yo, para sa atin. Sagot ni Lorna. Kapag malaki na ang naipon, saka siya uuwi. Ngunit ang sagot na iyon ay tila hindi naumbinsi si Miguel. Pero ma, hindi ba masaya kung nandito siya? Natahimik si Lorna. Sa loob-loob niya, may bigat din siyang nararamdaman.

Ngunit sa tuwing binubuksan niya ang wallet na puno ng pera, natatabunan ang lungkot ng kasamang saya. Samantala, si Renato sa tuwing makakausap ang pamilya sa video call, pilit na nagpapakita ng ngiti. “Miguel, kamusta ang klase mo?” “Okay lang po pa?” sagot ng bata na may halong lamig ang tinig.

Marami kaming projects. Basta pag-aralan mo ng mabuti, huwag mong sayangin ang pinaghihirapan natin dito. Tumango si Miguel ngunit sa mata niya may lungkot na hindi maitatago. Sa bawat gabi, matapos ang tawag, mapapahiga si Renato na parang pasan ang bigat ng mundo. Alam niyang malayo siya. Alam niyang nasasaktan ang anak.

Pero sa isip niya, kailangan kong tiisin para sa kanila. Darating ang araw, magkakasama rin kami sa mas maginhawang buhay. Sa kanyang puso, isang sigaw lang ang paulit-ulit. Sakripisyo ngayon, ginhawa bukas. Ngunit hindi niya alam, habang unti-unti niyang inaalay ang lahat, may ibang direksyong tinatahak ang pamilya na kanyang iniwan. Sa Pilipinas, habang si Renato ay patuloy na nagpapakabugbog sa init ng desyerto, unti-unting nagbabago ang ikot ng buhay ni Lorna.

Noong una, mahiyain siya kapag may dumadating na perang padala parang hindi siya sanay hawakan ang ganoong kalaking halaga. Ngunit habang tumatagal, nasasanay siya sa bigat ng wallet at sa tunog ng bagong bukas na sobre mula sa bangko. Isang umaga, nakaupo siya sa hapag. Tinatapik-tapik ang cellphone habang kausap ang kaibigan niyang si Marites. Grabe Tes Annie Lorna.

Hindi ko na alam kung anong bibilhin ko. Lahat ng appliances meron na ako. Kahapon bumili ako ng bagong dining set. Ang ganda. Imported pa. Napasinghap si Marites sa kabilang linya. Ang swerte mo naman, Lorna. Sana all. Siguro hindi na kayo magugutom kailan man. Napangiti si Lorna at tumingin sa paligid.

Ang dating kahoy na mesa ay napalitan na ng salaming may ukit. Ang lumang kurtina pinaganda ng mamahaling tela. Oo nga, parang panaginip. Akala ko noon kahit nakatikim lang ng simpleng aircon ay sapat na. Pero ngayon halos lahat ng gusto ko kaya ko ng bilhin. Sa kabila ng lahat, pinipilit pa rin ni Renato na ipaalala ang kanyang pangarap tuwing tumatawag.

Isang gabi, nag-vide call sila. Kita sa screen ang mukha niyang maalikabok pa, pagod at pawisan. Ngunit may ngiting pilit na ipinapakita. Lorna, sana’y nakakapagtabi ka ng ipon. Huwag mong ubusin lahat sa mga gamit. Ang importante may nakalaan para sa lupa na pinag-uusapan nating noon. Tumawa si Lorna. Halos hindi naitago ang pang-iwas.

Oo naman, Ren. Nagtatabi ako. Huwag kang mag-alala. Ngunit sa totoo lang, kakaunti lamang ang naitatabi. Mas madalas napupunta ang pera sa mga gala kasama ang barkada, sa bagong damit o sa mga handaan na hindi naman talaga kailangan. Si Miguel sa kabilang banda ay nakikinabang sa lahat ng pagbabagong ito.

Dati naglalakad lamang siya papunta sa pampublikong paaralan. Ngunit ngayon ay sakay na ng tricycle papunta sa private school. Suot niya ang bagong uniporme na kumikinang pa sa kalinisan at nakasabit sa balikat ang mamahaling bag na imported. Anak, tingnan mo ang bago mong sapatos. Wika ni Lorna habang ibinubukas ang kahon. Original yan, hindi imitation.

Napatitig si Miguel sa sapatos at numitik. Salamat po, ma. Ang ganda. Siguradong maiinggit ang mga kaklase ko. Ngunit sa isip ng bata hindi rin niya maalis ang lungkot. Kailan kaya uuwi si papa? Lagi na lang siya sa video call. Hindi ba’t mas masarap kung kasama natin siya dito? Napatingin si Lorna sa anak at sandaling natahimik.

Kapag nakapag-ipon na siya, babalik din siya. Kaya magpasalamat ka sa mga nakukuha natin ngayon. Hindi lahat ng bata may ganito. Ngunit sa tuwin maririnig ni Miguel ang ibang mga bata na sinasabing wala kang tatay dito. Kumikirot ang kanyang puso. Oo. May bago siyang bag. May baon siyang mas malaki kaysa sa iba pero wala ang halik ng ama sa tuwing siya’y uuwi galing eskwela.

Samantala, si Lorna ay patuloy na nakikiponsama sa kanyang mga barkada. Madalas silang magkita sa mall, kumakain sa mga mamahaling kainan, at laging may dalang shopping bags pauwi. Kapag tinatanong siya ng ibang kapitbahay kung saan galing ang pera. Taas noon niyang sinasabi, “Galing yan sa asawa kong si Renato.

Siya ang dahilan kung bakit kami ganito ngayon. Ngunit may mga bulung-bulungan na rin sa baryo. May ilan na nagsasabing parang hindi lang padala ang pinanggagalingan ng gastos niya. Sobra-sobra na hindi na praktikal. Ngunit agad din itong pinapabulaanan ni Lorna na para bang hindi siya apektado. Isang gabi, matapos ang isang masayang salo-salo kasama ang mga kaibigan.

Umuwi siya ng bahay na amoy pabango at nakangiti. Nandoon si Miguel nakaupo sa sala. Nag-aantay. Ma, kanina pa ako naghihintay. Hindi ka na naman sumama sa parent teacher conference. Nabigla si Lorna at napailing. Ay anak, pasensya ka na. Naka-schedule na kasi yung dinner namin ni Tess at ng iba pang kaibigan. Pero huwag kang mag-alala.

Babawi ako sa susunod. Bumuntung hininga si Miguel at tumingin sa kanyang nanay. Parang mas importante na sayo yung mga kaibigan mo kaysa sa akin.” Natigilan si Lorna ngunit pinilit niyang ngumiti. “Hindi totoo yan. Lahat ng ginagawa ko para sa’yo rin.” Ngunit habang siya’y nagsasalita, may isang bahagi ng kanyang puso na alam niyang hindi totoo ang sinasabi niya.

Unti-unti siyang natututo ng bagong gawi. Gawi na malayo sa dating simpleng lorna na nagtitinda ng gulay sa palengke. At sa kabilang panig ng mundo, hindi alam ni Renato na ang bawat pawis at dugo na kanyang inilalabas para makapagpadala ng milyon buwan-buwan ay unti-unti ring nagiging binhi ng pagbabago kay Lorna.

Isang pagbabagong magdadala ng higit pangdagok sa kanilang pamilya. Sa katahimikan ng gabi, humiga si Lorna sa kanilang malambot na kama na may bagong kutson. Habang pinakikinggan ang mahinang ugong ng aircon, naalala niya ang huling gabi kasama si Renato kung saan mahigpil siyang niyakap ng asawa at sinabing magtiwala ka.

Ngayon habang binibilang niya ang mga bagong mamahaling gamit na nakapaligid sa kaniya, hindi niya mapigilan ang sariling isipin kung saan siya dadalhin ng lahat ng ito. Sa ginhawa ba o sa kapahamakan. Makalipas ang halos isang taon ng pagtatrabaho sa ibang bansa. Lalong tumibay ang katawan ni Renato sa init at bigat ng trabaho.

Sanay na sanay na siya sa pagbubuhat ng bakal, sa amoy ng langis. at sa alikabok na kumakapit sa kanyang balat. Ngunit higit sa lahat, mas tumibay ang kanyang pangarap. Pangarap na bumalik ng Pilipinas na may maayos na bahay at kinabukasan para sa pamilya. Tuwing gabi, sa maliit na silid na puno ng huni ng mga electric fan at halakhak ng kapwa manggagawa, siya’y nakaupo sa kanyang kama at hawak ang maliit na notebook na lagi niyang dinadala.

Doon niya isinusulat ang lahat ng plano. Una, lupa. Bulong niya habang nagsusulat. Pangalawa, bahay na hindi nabutas-butas ang bubong. Pangatlo, tindahan ni Lorna. Pang-apat, maganda’t matibay na edukasyon para kay Miguel. Minsan naririnig siya ng kasama niyang si Boyet. Pare, para kang accountant diyan. Hindi ka pa ba natutulog? Hindi.

” Sagot ni Renato nakangiti. “Mas gusto kong isulat lahat para malinaw ang direksyon ko. Ang bait mo namang asawa at ama. Kami kung minsan iniisip naming magtira para sa sariling luho. Pero ikaw lahat diretso padala.” Sabi ni Buyet habang umiinom ng kape. Mas nasarap isipin na nagagamit ng pamilya ko ang pinaghihirapan ko.

Masaya na akong makita si Miguel na makapagtapos ng kolehiyo. Tugon ni Renato. Sa kabilang linya ng mundo, madalas silang pagkausap ni Miguel tuwing gabi. Isang beses habang nakapatong ang cellphone sa lumang mesa, tinawagan niya ang anak. Pa, may project kami sa school. Ang dami kong kailangan. poster materials, colored papers.

Tapos sabi ni teacher, kailangan daw namin ng research na naka-print. Magkano ba lahat, anak? Tanong ni Renato. Mga 2,000 raw po pa kasama na doun ‘yung kailangan kong bayad sa field trip. Tumango si Renato sa kabila ng screen. Walang problema. Sabihin mo kay mama. Magpadala ako bukas basta mag-aral kang mabuti. Ang gusto ko lang makita kitang nakapayo sa entablado. May diploma sa kamay.

Napangiti si Miguel ng munit may halong lungkot ang mata. Pero pa, mas gusto ko sana ikaw ang kasama ko sa field trip. Natigilan si Renato. Pinilit niyang ngumiti. Pasensya ka na anak. Babalik din ako. Huwag mong kalimutan ang pangako ni papa. Pagkatapos ng tawag, napahawak siya sa larawan ng anak na nakadikit sa dingding.

Ramdam niya ang bigat ng kalungkutan. Ngunit sa halip na panghinaan ng loob, lalo niyang pinatatag ang pangarap. Maghihintay ako, bulong niya sa sarili. Kahit ilang taon, makikita ko ring magbunga ang lahat ng ito. Ngunit habang lumalalim ang kanyang mga pangarap, napapansin niya na tila hindi tumataas ang kanilang ipon.

Sa mga buwan na dumaraan, pare-pareho lang ang sinasabi ni Lorna. May ginastos tayo sa eskwela ni Miguel. May inayos sa bahay. May binili akong gamit. Lorna minsan tanong niya sa video call. Hindi ba’t dapat ay mayroon na tayong naitatabi kahit konti? Ang laki na ng pinapadala ko.

Gusto ko pag-uwi ko may maipakita tayong lupa man lang. Medyo iritado ang tono ni Lorna. Ren, huwag kang mag-alala. Alam ko ang ginagawa ko. Ang importante hindi tayo nagkukulang ngayon. Ang ipon darating din yan. Pero sana Lorna, huwag lahat sa gamit. Isipin mo ilang taon pa ang gugugulin ko rito. Baka sa dulo wala tayong mapala. Tahimik si Lorna saglit bago muling nagsalita.

Oo na. Ako na ang bahala rito. Huwag ka ng mag-isip. Magtrabaho ka na lang ng mabuti. Naramdaman ni Renato ang lamig sa boses ni Lorna ngunit pinili niyang magtiwala. Sige mahal basta ipangako mo iniipon mo kahit kaunti. Oo. Mabilis na sagot ni Lorna ngunit hindi tumingin ng direkta sa camera.

Kinagabihan habang nakaupo siya sa higaan, nakausap niya si Kaloy. Pare, minsan napapaisip ako. Baka hindi iniipon ng asawa ko ang pinapadala ko. Laging may dahilan pero wala akong nakikitang onkretong bunga. Ganyan talaga minsan. Pero tiwala lang pare. Kung wala kang tiwala mas lalo kang mahihirapan dito. Sagot ni Kaloy. Nakangiti ngunit halatang alam ang sinasabi.

Tumango si Renato ngunit sa kanyang dibdib may unti-unting kirot. Ang pangarap niyang buuin ay parang hindi niya masigurado kung natutupad sa kabilang dulo ng dagat. Kinabukasan, muling sumabak siya sa trabaho habang nagbubuhat ng mabibigat na bakal, paulit-ulit niyang iniisip ang mga pangarap. Hindi siya dapat matakot. Kailangan niyang lumaban.

Renato, tawag ng Forman, mas mabilis pa, kailangan tapusin natin ito ngayong linggo. Pinilit niyang buhatin ang bakal na halos lumalamon sa kanyang lakas. Sa bawat pawis na bumabagsak sa lupa, iniisip niya ang mga panarap. Ang bawat butil ng pawis ay parang binghi na itatanim sa lupa ng kanyang bayan. At sa gitna ng init ng araw habang nakatanaw sa malayong gusaling itinatayo, mahigpit niyang hinawakan ang pangarap na kahit anong mangyari.

Darating ang araw na uuwi siya hindi bilang isang pagod na manggagawa kundi bilang isang amang nagdala ng pag-asa at kinabukasan para sa pamilya. Ngunit sa puso niya, nagsimulang sumibol ang tanong na hindi niya kayang sagutin. Kapag bumalik ako, may madadatnan pa ba akong pangarap o matagal na pala itong nawala sa kamay ng iba? Habang patuloy na nagpapadala ng malaking halaga si Renato Buwanbuwan, unti-unting nag-iba ang takbo ng buhay ni Lorna sa Pilipinas.

Ang babaeng dating nakasuot lamang ng simpleng duster at nagtitinda sa palengke ay nagbago ng anyo. Naayon ay halos araw-araw ay nakabihis ng bagong damit mula sa mall. May mamahaling alahas na kumikislap sa leeg at laging dala ang mamahaling cellphone na ipinamana raw ng kanyang asawa. Ngunit ang hindi alam ni Renato, ang mga perang pinapadala ay hindi napupunta sa ipon kundi nauubos sa luho at sa piling ng mga taong unti-unti ng nakakaimpluwensya sa kanya.

Sa isang hapon, nakaupo si Lorna sa veranda ng kanilang bahay na bagong pintura kasama ang barkada niyang sina Marites at Hilda. “Grabe, Lorna!” wika ni Hilda. “Iba ka na talaga. Parang hindi ikaw yung nakikita naming naglalabas sa poso dati. Napangisi si Lorna at tumikhim ng konti. Syempre iba na ang buhay ngayon.

Pinaghirapan naman ang asawa ko sa abroad. Karapatan ko ring maranasan ang mga bagay na dati ay pinapangarap ko lang. Nag-apiro sina Marites at Hilda. Tama ka diyan. Sulitin mo na. Malay mo hindi naman forever ang pera. Ngunit sa kabila ng papuri ng mga kaibigan nagsimula na ring kumalat ang mga bulung-bulungan sa baryo.

Bakit parang sobra-sobra ang gastos ni Lorna? Hindi ba’t kahit padala ng asawa dapat iniipon? Tanong ng ilang kapitbahay. Isang araw habang papunta si Lorna sa salon para magpaayos ng buhok, sinalubong siya ni Mang Effen, isang matandang kapitbahay. Lorna, pasensya na pero baka sobra ka ng gumagastos.

Baka pag-uwi ni Renato wala na siyang madatnan. Mumiti lang si Lorna ngunit may halong iritasyon. Mang Efren, apo na po ang bahala. Hindi ko pababayaan ang pamilya ko. Huwag na po kayong mag-alala. Ngunit pagdating niya sa salon, sinalubong siya ng isang lalaking matagal na niyang kilala mula pagkabata, si Arturo. Si Arturo ang kababata ni Renato ngunit iba ang naging landas ng buhay nito.

Kilala sa kanilang lugar bilang Sugarol, Lasenggo at Palaway. Uy Lorna! Bati ni Arturo na kanisi habang napasandal sa pintuan ng salon. Ang ganda-ganda mo ngayon ha. Hindi ka na ‘yung simpleng Lorna na kilala ko dati. Nagulat si Lorna ngunit hindi nagpakita ng galit. “Arturo, ikaw pala. Abaang tagal na rin nating hindi nagkikita.

” Lumapit si Arturo at sumulyap sa mamahaling bag na hawak niya. “Mukhang pinagpapala ka na ngayon. Hindi mo na kailangan magbanat ng buto sa palengke.” Nagbiro si Lorna. “Syempre naman may asawa akong nagsusumikap sa abroad.” Ngumisi si Arturo. “Swerte mo talaga. Pero alam mo minsan hindi lang pera ang kailangan ng babae.

Hindi ba? Napatingin si Lorna sa kanya. Bahagyang napatigil. Ngunit bago pa man humaba ang usapan, tinawag na siya ng beautician. Lorna, hali ka na. Ikaw na ang susunod. Umiling siya at iniwan si Arturo. Ngunit sa kanyang isip, may kung anong kakaibang damdami na unti-unting pumapasok. Sa sumunod na linggo, hindi na lamang simpleng gala at shopping ang inaatupag ni Lorna.

Madalas na rin siyang nakikitang lumalabas kasama si Arturo. Sa umpisa kaswal na pagkikita lamang. Isang kape rito, isang salo-salo roon. Ngunit habang lumilipas ang mga araw, lalong lumalapit si Lorna kay Arturo. Alam mo, Lorna? Bulong ni Arturo isang gabi habang sila’y nagkakati. Hindi mo kailangang tiisin ang lungkot habang wala si Renato.

Ako nito lang laging handa. Napayo ko si Lorna. Hawak ang tasa. Hindi tama ito, Arturo. Asawa ko si Renato. Ngunit ngumisi lamang si Arturo at tumingin sa kanya ng diretso. Kung talagang iniingatan ka niya, bakit niya hinayaan kang mag-isa rito? Kung ako siya, hindi kita iiwan kahit anong mangyari. Tumahimik si Lorna.

Sa kanyang puso, may bahaging nadadala sa mga salitang iyon. Habang nangyayari ito, si Miguel naman ay nagsisimula ng mapansin ang kakaibang kilos ng kanyang ina. Isang gabi, nadatnan niya si Lorna na nakikipag-usap kay Arturo sa labas ng bahay. “Ma, sino yan?” tanong ni Miguel. Medyo seryoso ang tono. Nabigla si Lorna. Kaibigan lang anak.

Matagal ko na siyang kilala. Huwag mong sabihin sa papa mo baka mag-alala pa siya. Pero ma, hindi ba mali yan? Matapang na tugon ni Miguel. Alam kong hindi magugustuhan ni papa kung makikita niyang may ibang lalaki dito. Nag-init ang tenga ni Lorna. Huwag ka ng makialam, Miguel. Bata ka pa. Hindi mo naiintindihan. Mula noon, nagsimulang mamuhay si Miguel sa gitna ng dalawang magkasalumat na mundo.

Isang ama na nagsusumikap sa desyerto para sa kinabukasan nila at isang inang unti-unting nawawala sa yakap ng pamilya. At sa kabilang panig ng mundo, si Renato ay patuloy na nagpapadala ng milyon buwan-buwan. Patuloy na nangangarap ng mas magandang buhay. Ngunit hindi niya alam ang perang iyon ang nagiging mitsa ng pagbabagong unti-unting sumisira sa pamilya niya.

Sa bawat pawis na bumabagsak sa buhangin ng desyerto. Isang lihim namang unti-unting tumutubo sa bayan. Isang lihim na magpapayanig sa kanyang mundo sa kanyang pagbabalik. Lumipas ang mga taon at si Miguel, ang dating payat at inosenteng batang iniwan ni Renato ay unti-unting nagbinata.

Sa bawat taon ng kanyang paglaki, mas nararamdaman niya ang pagkakaiba ng kanilang buhay kumpara noon. Kung dati simple lamang ang kanyang mga gamit at baon sa eskwela, ngayon ay sobra-sobra ang kanyang tinatamasa. Ngunit sa kabila ng lahat ng luho at ginhawa may mga sugat sa kanyang puso na hindi kayang tapalan ng pera. Nasa high school na siya nang tuluyang lumalim ang pagbabago.

Isang umaga habang nag-aayos siya ng gamit para pumasok, tinawag siya ng ina, “Migel, ito ang baon mo, 5,000. Huwag mong ubusin sa isang araw ha.” Nabigla si Miguel at halos malaglag ang bag. Ma, sobra naman ‘to. Para saan? Hindi ko naman ‘to kailangan. Umirap si Lorna habang inaayos ang buhok sa salamin. Anak, huwag kang mag-inarte. Gamitin mo na lang.

Mas mabuti ng sobra kaysa kulang. Magpakita ka ng ginhawa para makita ng mga kaklase mo na hindi ka basta-basta. Napabuntong hininga si Miguel. Hindi niya magawang kontrahin ang ina ngunit sa isip niya mali ang ganito. Kaya tuloy sa eskwela, maging tampulan siya ng atensyon. Lagi siyang may bagong sapatos, mamahaling cellphone at baon na tarang sahod ng isang empleyado.

Miguel, ang yaman-yaman mo ah. Ang swerte mo. Sabi ng kaklase niyang siruel. Habang pinagmamasdan ang bagong sapatos niya, mumiti si Miguel. Pero may lamig ang tinig. Hindi naman akin to lahat. Galing kay Papa galing sa abroad. Eh bakit hindi ka niya kasama? Pabirong tanong ng isa pang kaklase.

Baka hindi ka na niya mahal kaya doon na lang siya. Nag-init ang pisngi ni Miguel. Hindi totoo yan. Nagsasakripisyo siya para sa amin. Sigaw niya. Ngunit sa kaloob-looban, kumirot ang sinabi ng kaklase. Sa murang edad, nagsimulang sumibol ang sama ng loob. Pag-uwi niya sa bahay, nadatnan niyang muling kasama ni Lorna si Arturo.

Nasa sala ito nakaupo at parang komportablengkomportable na sa kanilang tahanan. “Anak, dumating ka na pala.” bati ni Lorna na halatang nagulat sa biglang pagsulpot ni Miguel. Tinitigan ni Miguel si Arturo. Malamig ang mga mata. Ma, bakit nandito na naman siya? Hindi ba’t sabi ko sa’yo? Hindi magugustuhan ni papa ito.

Sumabat si Arturo na kange. Hoy binata, huwag kang bastos. Kaibigan ako ng nanay mo. At saka wala naman ang tatay mo eh. Ako na muna ang nandito para tumulong. Nanahimik si Miguel ngunit tamdam ang galit. Umakyat siya ng kwarto at doon ibinuhos ang luha. Kung nandito lang si papa, hindi mangyayari to.” bulong niya sa sarili.

Sa mga sumunod na buwan, mas lumala ang kanyang pag-uugali. Dahil sa labis na luho, natutong magyabang si Miguel. Madalas niyang ipangalandakan ang mamahaling gamit sa mga kaklase at hindi niya matanggap ang pagkatalo sa kahit anong bagay. “Anak, bakit bagsak ka na naman sa exam?” tanong ni Lor na isang gabi. Umirap si Miguel.

Eh ano ngayon? May pera naman tayo. Kahit hindi ako mag-aral, mabubuhay pa rin tayo ng maganda. Nagulat si Lorna at napasigaw. Miguel, hindi ganyan ang itinuro ng tatay mo. Ngunit hindi na siya pinakinggan ng anak. Lumabas ito ng bahay at sumama sa mga barkada. Doon natutong gumimik si Miguel, inom, bisyo at kung anu-anong talukohan.

Isang gabi, pinataw si Lorna ng guro, “Kinang Santos, hindi na po maayos ang pag-uugali ng anak ninyo. Lagi siyang late, hindi pumapasok sa klase at madalas nakikipag-away. Kailangan niyo pong kausapin si Miguel.” Pag-uwi, hinarap ni Lorna ang anak. “Miguel, anong ginagawa mo? Pinapaaral ka ng papa mo. Para saan? Para lang pabayaan mo.

Eh bakit, bama ma?” sagot ni Miguel na may galit. Hindi naman niya ako kasama. Pera lang ang binibigay niya pero hindi niya ako kayang gabayan. Kung nandito siya, baka iba ako ngayon. Natahimik si Lorna. Walang masabi. Sa kanyang puso, alam niyang totoo ang sinasabi ng anak. Ngunit pinili niyang isisi ang lahat kay Renato imbes na aminin ang sariling pagkukulang, “Kung umuwi lang ang papa mo, hindi sana ganito,” singhal niya.

Ngunit lalong nadagdagan ang sama ng loob ni Miguel. Hindi siya uuwi kasi ikaw mismo ayaw niyang makita. Baka nga may alam na siya tungkol sa inyo ni Arturo. Nagulat si Lorna at sinampal ang anak. Natahimik si Miguel, hawak ang pisngi at tumakbo palabas ng bahay. Sa mga sumunod na araw, lalong lumayo ang loob ng bata sa kanyang ina.

Sa eskwela, kilala na siyang spoiled at walang disiplina. Sa bahay naman laging mainit ang ulo. Samantala, sa kabilang dulo ng mundo, si Renato ay nananatiling walang kaalam-alam sa totoong kalagayan ng pamilya. Tuwing kausap niya ang anak, pilit pa ring nagpapakita si Miguel na ngiti. “Okay lang po ako, pa,” sabi nito sa video call.

Ngunit sa likod ng iyon, may pusong sugatan at naguguluhan. Lumalaki siyang puno ng galit at hinanakit hindi lamang sa kaniyang ama na wala sa kaniyang tabi kundi lalo na sa ina na unti-unti ng nawawala sa tamang landas. Habang patuloy na lumalaki si Miguel sa gitna ng luho at kasinumalingan, mas lumalayo siya sa tunay na pangarap ng kanyang ama.

At sa bawat araw na lumilipas, unti-unti ng nadudurog ang pundasyon ng pamilyang minsang pinangarap ni Renato na maging buo at masaya. Habang patuloy na lumalaki si Miguel sa isang buhay na puno ng luho ngunit kulang sa gabay. Dumating naman sa pamilya Santos ang isa pang pagsubok na magpapabigat sa puso ni Renato.

Nabalitaan niyang nagkasakit ng malubha ang kanyang ina, si Nanay Pilar na naiwan sa kanilang probinsya. Isang gabi matapos mag-overtime, tinawagan siya ng kapatid na si Arman. Humihingal pa si Renato dahil sa pagbubuhat ng bakal sa site ngunit agad niyang sinagot ang tawag. Kuya, mahina ang tinig ni Arman sa kabilang linya.

Si nanay dinala namin sa ospital. Nahihirapan na siyang huminga. Napaupo si Renato sa gilid ng Barx. Nanginginig ang kamay. Anong sabi ng doktor? Kaya ba? May gamot ba? May gamot daw pero kailangan ng mas matinting gamutan. Kung andito ka lang sana kuya. Huminto saglit si Arman. Nahihirapan na rin siya. Hinahanap ka. Kinabukasan, halos hindi makapagtrabaho si Renato.

Paulit-ulit niyang inisip kung paano makakauwi. Ngunit alam niyang nakatali siya sa kontrata. Kapag umuwi siya ng walang pahintulot, baka mawalan siya ng trabaho at tuluyang mawalan ng kakayahang magpadala ng pera. Sa huling tawag niya kay Nanay Pilar, halos hindi na nito maigalaw ang labi. Anak, Renato, huwag mong pababayaan ang pamilya mo, anak mo, asawa mo, maging matatag ka.

Nanay, huwag kang magsalita ng ganyan. Naiiyak na wika ni Renato. Uuwi ako panga ko babalik ako. Maghintay ka lang. Ngunit ilang buwan lang ang lumipas, dumating ang balitang kinatatakutan niya. Namatay si nanay Pilar habang mahimbing na natutulog. Walang magawa si Renato kundi umupo sa kanyang higaan, yakapin ang unan at ibuhos ang luha sa katahimikan ng kanyang barx.

Isang gabi, kinausap siya ni Boyet na matagal na rin niyang kasama sa trabaho. Pare, alam ko mahirap pero ganyan talaga kapag malayo tayo. Hindi natin kontrolado ang lahat. Ang sakit buyet sagot ni Renato nakayuko. Hindi man lang ako nakapagpaalam. Wala man lang akong naitulong sa mga huling araw niya kundi pera.

Para bang wala akong kwenta bilang anak. Hindi totoo yan. Giit ni Boyat. Hindi ka nawalan ng saysay dahil sa sakripisyo mo. Hindi nagkulang sa gabot si nanay mo. Baka nga napahaba pa ang buhay niya. Ginawa mo ang lahat. Ngunit kahit anong salita ng kaibigan hindi maalis ang bigat sa kanyang puso. Sa mga sumunod na linggo, parang nawalan siya ng gana.

Kapag na video call kay Lorna at Miguel, pilip siyang ngumiti ngunit bakas sa kanyang mukha ang lungkot. “Pa, ayos ka lang ba?” tanong ni Miguel minsang makita ang lungkot sa mata ng ama. “Oo, anak, ayos lang. Huwag mong alalahanin si papa. Mag-aral ka lang ng mabuti. Ngunit hindi alam ni Renato na sa mga panahong iyon habang siya’y nagburusa sa pagkawala ng kanyang ina, si Lorna ay lalong lumalapit kay Arturo.

Halos gabi-gabi, nakikitang magtasama ang dalawa sa bayan. Minsan ay sa sabungan, minsan ay sa inuman. Isang kapitbahay ang lumapit kay Miguel. Nak, huwag kang magagalit ha. Pero madalas naming nakikita ang mama mo pasama si Arturo. Baka dapat mong sabihin sa papa mo. Nag-init ang tenga ni Miguel. Ngunit imbes na magsumbong, pinili niyang manahimik.

“Kung sasabihin ko kay Papa, baka mas lalo siyang mahirapan,” bulong niya sa sarili. Ngunit sa kanyang puso, nag-uumpisa ng mabuo ang pader ng galit at hinanakit lalo na sa kanyang ina. Samantala, hindi lang ang pagkawala ng kanyang ina,” ang pinasan ni Renato. Ilang linggo matapos ang libing, nakatanggap siya ng liha mula kay Arman. “Kuya, pasensya ka na.

Pero kung maaari sana ay dagdagan mo pa ang padala. Lumalaki ang gastos dito. Si Miguel daw ay maraming hinihingi kay ate Lorna para sa eskwela. Napatitik si Renato sa lihang. Pero bakit? Tanong niya sa sarili. Hindi ba’t milyon ang pinapadala ko buwan-buwan? Bakit parang kulang pa rin? Nagsimula siyang magduda ngunit pinili pa rin niyang huwag mag-isip ng masama.

Sa halip, lalo pa niyang pinagsikapan ang trabaho. Kahit halos mawalan na ng pakiramdam ang kanyang mga kamay. Sa kakahila ng kable, tinutulak pa rin niya ang sarili. Lahat para sa kanila. Bulong niya sa sarili gabi-gabi. Kahit wala akong magawa kay nanay, sisiguraduhin kong hindi sila magugutom. Hinding-hindi ko hahayaang masayang ang sakripisyo ko.

Ngunit sa bawat araw na lumilipas habang siya ay unti-unting bumabagsak sa bigat ng kalungkutan. Mas lumalalim din ang sugat na unti-unting bumubuo ng lamat sa kanyang pamilya. Isang sugat na balang araw, hindi na niya basta-basta magagamot. Habang patuloy na nagsasakripisyo si Renato sa desyerto, hindi na niya namamalayan na ang kanyang pamilya sa Pilipinas ay unti-unti ng nawawala sa direksyong pinapangarap niya.

Sa kanilang baryo, hindi nalingid sa mata ng mga tao ang mga kilos ni Lorna. Ang dating simpleng babae na tahimik at mahiyain ay madalas ng nakikitang nakabihis ng mamahaling damit. May bitbit na bag na imported at higit sa lahat kasama si Arturo. Isang gabi, nag-uusap ang dalawang kapikbahay sa tapat ng tindahan.

Nakikita mo ba si Lorna kagabi? Magkasama na naman sila ni Arturo sa sabunan. Hindi na sila nahihiya. Ewan ko ba. Kawawa naman si Renato. Akala niya siguro iniipon lahat ng perang pinapadala. Hindi niya alam nilulustay lang sa bisyo at sa lalaki. At totoo nga hindi lang simpleng pagsasama sa gala ang nangyayari. Unti-unti lumalalim ang relasyon nina Lorna at Arturo.

Sa umpisa kinokontra pa niya ang mga imbitasyon ni Arturo. Ngunit habang tumatagal, lalo siyang nadadala sa mga matatamis na salita atensyong matagal na niyang hindi nararamdaman mula kay Renato Lorna. Isang gabi habang nakaupo sila sa loob ng kotse, “Huwag ka ng magpanggap. Alam ko namang matagal ka ng naghahanap ng kalinga.

Nasa ibang bansa ang asawa mo at sino ba ang kasama mo rito?” “Ako lang.” Napayo si Lorna. Nanginginig ang mga kamay. “Mali ito Arturo. Asawa ko pa rin si Renato.” Mumisi si Arturo at inilapit ang mukha. Kung talagang iniingatan ka niya, hindi ka niya iiwan dito ng matagal. Ako kahit anong mangyari hindi kita pababayaan. At sa katahimikan ng gabi tuluyan ng bumigay si Lorna sa tukso.

Habang lumalalim ang relasyon nila, lalong lumalaki rin ang gastos. Hindi lang simpleng gamit at damit ang binibili ni Lorna. Sa tulong ni Arturo, natutong sumugal sa mga kasino at sabungan kung saan mas mabilis maubos ang perang padala ni Renato. Sa bawat buwan, halos kalahati ng milyon ay nauubos sa bisyo.

Isang hapon, kinausap siya ng kaibigang si Marites. Lorna, baka sobra na ang ginagawa mo. Oo, may pera kayo. Pero hindi ka ba natatakot na baka mabuko ka ni Renato? Hindi. Sagot ni Lorna. Pilit na matatag ang tinig. Wala siyang alam. Hindi rin siya makakauwi basta-basta dahil sa kontrata niya. Bago pa siya umuwi, makakaipon na uli ako.

At saka agap ang problema kung minsan sumaya rin ako. Ngunit sa kanyang puso, alam niyang mali ang kanyang ginagawa. Kaya’t kapag kausap niya si Renato sa video call, pilit siyang nagtatago nung mga bakas ng kasalanan. tanong ni Renato isang gabi. Parang bihira ka na ngayong magkwento tungkol sa araw mo. May problema ba? Napangiti si Lorna. Pilit na tinatago ang kaba.

Wala naman, Ren. Alam mo nga. Abala lang sa bahay at sa mga kailangan ni Miguel. Tumingin si Renato ng direkta sa camera. Sigurado ka? Kasi napapansin ko hindi na tumataas ang ipon natin. Lagi kang may sinasabi na gastos. Gusto ko lang siguraduhin na hindi nasasayang ang pinaghihirapan ko rito.

Napahigpit ang hawak ni Lorna sa cellphone. Huwag kang mag-alala. Ako na ang bahala rito. Ang importante. Nag-aaral si Miguel sa magandang paaralan at hindi tayo nagkugulang. Pero sana Lorna, mariing wika ni Renato. Huwag mong kalimutan ang ipinangako natin para sa lupa, para sa bahay. Hindi ko alam kung hanggang kailan tatagal ang katawan ko rito.

Oo na, Renato. Mabilis na sagot ni Lorna. Umiwas ng tingin. Huwag ka ng mag-isip. Ako ang bahala. Habang patuloy ang pagtatago ni Lorna, si Miguel ay lalong nagiging mapanurit. Isang gabi, nadatnan niya si Arturo sa kusina. Hawak ang bote ng alak at tilak kampante na parang siya ang may-ari ng bahay.

Bakit nandito ka na naman? Tanong ni Miguel. Malamig ang boses. Tumawa si Arturo. Aba, ang tapang mo bata. Anak ka nga ni Renato. Pero tandaan mo, habang wala siya, ako ang nandito. Huwag kang magpanggap na ikaw ang pumupuno sa puwang na iniwan ni Papa, sagot ni Miguel. Alam kong mali ang ginagawa niyo.

Narinig iyon ni Lorna at agad siyang sumabat. Miguel, tama na huwag kang makialam. Mama, halos mangiyak-ngiyak si Miguel. Alam mo bang nasasaktan si Papa araw-araw? Para lang sa atin tapos ganito lang ang ginagawa mo. Natigilan si Lorna. Ngunit imbes na umamin, pinili niyang magalit. Hindi mo naiintindihan Miguel. Bata ka pa.

Dahil dito, lalong lumayo ang loob ng anak sa kanyang ina. Unti-unti nagsimula siyang masira. hindi lang sa pag-aaral kundi pati na rin sa pagtingin niya sa pamilya. At habang si Renato ay patuloy na nagpapadala ng pera at pangarap mula sa desyerto, walang kamalay-malay siya na ang bawat pawis at pagod na binubuhos ay natatapon lamang sa bisyo at pagtataksil.

Ang lihim ni Lorna ay lalong lumalalim at sa bawat araw na lumilipas lalo lamang itong nagiging tanikala na sa bandang huli gugupo sa kanya at sa buong pamilya. 12 taon na ang lumipas mula ng umalis si Renato para sa gitnang silangan. Sa haba ng panahong iyon, halos hindi na niya namalayan kung paano siya tumanda sa pagod at sakripisyo.

Ang dating malakas at matikas na lalaki ay ngayo’y may mga linya na sa mukha at ang dating kayumangging balat ay tila nasunog sa araw ng desyerto. Ngunit sa kabila ng lahat, buo pa rin ang apoy sa kanyang dibdib ang makabalik sa Pilipinas at muling makasama ang kanyang pamilya. Isang gabi, matapos ang mahabang araw ng trabaho, tinawag siya ng foreman.

Renato, tapos na ang kontrata mo. Maaari ka ng umuwi kung gusto mo. May separation pay ka na rin. Congratulations. Halos manginig ang kanyang tuhod sa narinig. Pwede na akong umuwi. Totoo ba ito? Ngumiti ang foreman. Oo. Maraming taon ka na ring nagbigay ng serbisyo. Panahon na para makabalik ka sa pamilya mo.

Agad niyang kinuha ang cellphone at tinawagan si Lorna. Mahal, may magandang balita ako. Pwede na akong umuwi. Sa loob ng ilang buwan, makikita na natin ang isa’t isa. Tahimik si Lorna sa kabilang linya bago pilit na sumagot. Ah ganon ba? Sige mabuti naman. Siguradong matutuwa si Miguel. Ngunit naramdaman ni Renato na hindi ganoon kainit ang reaksyon ng kanyang asawa.

Pinili niyang huwag na lang intindihin iyon. Maghanda ka na, Lorna. May mga pasalubong ako sa inyo. Magugustuhan ni Miguel ang mga regalo ko. Nagsimula na siyang mag-empake. Sa maliit na maleta, isinilid niya ang mga simpleng regalo. Ilang damit, laruan, tsokolate at isang kahon ng relo para kay Lorna. Hindi man marangya.

Alam niyang mahalaga ang mga iyon dahil galing sa kaniyang pawis at sakripisyo. Sa mga huling linggo ng kanyang pananatili, lagi siyang nagdarasal sa Darax. Panginoon, salamat at makakabalik na rin ako. Sana buo pa rin ang pamilya ko. Samantala, sa Pilipinas, kakaibang kaba ang nararamdaman ni Lorna. Alam niyang malapit ng bumalik si Renato ngunit paano niya haharapin ang katotohanang matagal na siyang nakikisama kay Arturo.

Sa mga gabing tahimik, nakatitig siya sa kisame. Iniisip kung paano niya itatago ang lahat. Paano kong malaman niya ang totoo? Paano kong madiskubre niya lahat ng kalokohan ko? Bulong niya sa sarili. Isang gabi, kinausap siya ni Arturo. Lorna, hindi pwedeng malaman ni Renato ang tungkol sa atin.

Kung ayaw mong masira lahat, kailangan mong maging matalino. Pero paano? Arturo? Uuwi na siya. Makikita niya ang lahat. Hindi ko alam kung paano ko maitago ito. Ngumisi si Arturo at humiling. Bahala ka. Pero tandaan mo kapag bumigay ka baka mawalan ka ng lahat. Habang nag-aalala si Lorna, si Miguel naman ay nakaramdam ng kakaibang saya nang marinig ang balitang uuwi na ang kanyang ama.

“Ma, talagang uuwi na si papa? Matagal ko na siyang hinihintay.” Napilipin si Lorna na ngumiti. Oo anak, malapit na siyang dumating kaya maghanda ka na rin. Ngunit sa kaloob-looban ni Miguel, may halong kabarin. Alam niyang hindi magiging madali ang pagbabalik ng Ama lalo na’t matagal na niyang nakikita ang pagkasira ng kanilang pamilya.

Ngunit umaasa siyang maayos ang lahat sa pagbabalik nito. Samantala, si Renato ay nagpatuloy sa kanyang mga plano. Sa bawat araw na lumilipas, mas lalo siyang nasasabik. Bumili siya ng ticket, nagpaalam sa mga kasamahan at naghandog ng simpleng salo-salo sa Barrax. “Renato, ingat sa pagbabalik mo.” wika ni Boyet habang sila’y nag-aalmusal.

Alam ko matagal mo ng pangarap ito. Oo pare. Sagot ni Renato naiti ngunit bakas ng pagod sa mukha. Ito na ang simula ng panibagong buhay. Sa wakas makakasama ko na uli sila. Ngunit hindi niya alam ibang-iba na ang buhay na kanyang madadatnan. Sa isip niya, buo pa rin ang pamilyang iniwan niya.

Si Lorna na tapat na naghihintay at si Miguel na masaya at puno ng respeto. Ngunit sa katotohanan, lalayo na ito sa kanyang pangarap. At sa mga huling gabi bago ang kanyang pag-uwi, humiga si Renato na puno ng pag-asa. Pinikit niya ang kanyang mga mata at iniisip ang eksen ng matagal na niyang pinatangarap. Ang pagbukas ng pinto, ang mahigpit na yakap ni Lorna at ang mga mata ni Miguel na kumikislap sa tuwak. Kaunting tiis na lang.

bulong niya sa sarili. Uuwi na ako. Magiging masaya na kami ulit. Ngunit sa malayong Pilipinas, nakahanda na rin ang isang katotohanang matagal na niyang hindi alam. Isang katotohanang magpapabago sa lahat ng pinangarap niyang muling buuin. Dumating ang araw na matagal ng hinihintay ni Renato. Sa wakas, makakauwi na siya.

Matapos ang mahigit isang dekada ng pagtitiis sa ibang bansa, sa eroplano pa lang, ramdam na niya ang paninikip ng dibdib hindi dahil sa kabiyahe kundi dahil sa pananabik na muling masilayan ang kanyang pamilya. Habang nakatanaw siya sa ulap, inalala niya ang lahat ng gabing nagtiis siya ng gutom.

Ang mga panahong umiyak siya sa baratsumulila at ang bawat araw na pinilit niyang kumayod para lang may maipadala sa Pilipinas. Konti na lang,” bulong niya habang mahigpit na hawak ang maliit na maleta na puno ng pasalubong. Konti na lang magkikita na rin kami. Paglapag sa paliparan, masigla ang paligid. May mga pamilya na sabik na sabik na sinalubong ang kani-kanilang mahal sa buhay.

May mga yakapan, may mga luhang dumadaloy sa tuwa. Ngunit si Renato nakatayo lamang at nakatanaw. Umaasang may biglang sisigaw ng pangalan niya. Wala. Wala man lang sumundo sa kanya. Siguro abala lang sila. Bulong niya sa sarili. Baka surpresa ang plano nila. Nagpasya siyang sumakay ng taxi.

Habang binabaybay ang daan pauwi sa kanilang baryo, hindi niya maiwasang mapansin ang mga pagbabago. Mga bagong gusali, mas maunlad na kalsada at mga negosyong dati wala pa. May halong tuwa at kaba sa kanyang dibdib. Siguro pati buhay namin ay nagbago na. Siguro mas maayos na ang lahat. Nang makarating sa kanilang barangay, natulala siya.

Ang dating simpleng bahay na iniwan niya noon ay wala na. Sa halip, isang malaking bahay na kulay puti at may mataas na gate ang nakatayo roon. May mamahaling sasakyan sa garahe at mga muwebles na animo’y galing pa sa siyudad. Ganito na ba kayaman ang pamilya ko ngayon? Mahina niyang sambit habang bumababa ng taxi.

Binayaran niya ang driver at marahang lumapit sa gate. Kinakatok ang bakal na may ukit na disenyo. Lumabas saan isang kasambahay na hindi niya kilala. Sino po sila? Tanong ng babae. Ako si Renato, asawa ni Lorna, ama ni Miguel. Nandito ba sila? Nagtaka ang kasambahay. Bago ipinatuloy, pagpasok sa loob, bumungad kay Renato ang magarong sala na puno ng mamahaling gamit.

Mga chandelier, sofa na imported at malaking flat screen television. Hindi niya mapigilang huminto at pagmasdan ang paligid. “Ganito na pala ang bahay namin,” bulong niya. Ngunit sa halip na matuwa, may kirot siyang naramdaman paano nila nakamit ang ganitong karangyaan. Hindi ba’t lahat ng pinapadala niya ay dapat iniipon para sa lupa? Habang nakatayo siya sa sala, bigla niyang narinig ang malakas na halakhakan mula sa pusina.

Dahan-dahan siyang lumapit at doon na siya halos mabuwal sa kanyang nakita. Si Lorna, ang babaeng minahal niya ng higit sa lahat ay nakaupo sa mesa kasama si Arturo. Nakahawak ito sa balikat ng kanyang asawa naisi at tila komportableng komportable sa loob ng bahay na dapat ay sa kanilang pamilya lamang. Sa tabi nila may bote ng alak at mga mamahaling ulam na halatang galing sa bisyo at luho.

Lorna mahina ngunit nanginginig na tinig ni Renato. Nagulat si Lorna napalingon at halos malaglag ang hawak na baso. Renato, uuwi ka na pala. Gumayo si Arturo. Malamig ang tingin kay Renato. Uy pare, ang tagal mo ring nawala. Sa wakas, bumalik ka na rin. Bakit? Bakit nandito ka sa bahay ko? Halos pasigaw na tanong ni Renato.

Nanginginig ang kamay habang hawak pa rin ang maleta. Hindi nakasagot si Lor na agad. Nakatitig lang siya. Bakas ang pagkabigla at takot sa kanyang mukha. Si Miguel na noon ay nasa itaas bumaba at nakita ang ama. Pa! Sigaw niya ngunit halapa rin ang tensyon sa kanyang mga mata. Miguel anak ko. Humakban si Renato papalatit at agad siyang niyakap ng binata.

Ngunit ramdam niya ang malamig na titig ni Arturo sa kanyang likod at ang kaba sa bawat kilos ng kanyang asawa. Anong nangyayari dito, Lorna? Tanong ni Renato napatitig ng diretso sa asawa. Ito ba ang sinasabi mong iniipon mo para sa kinabukasan natin? Ganito ba ang pamilya na binalikan ko? Tumulo ang luha sa pismi ni Lorna.

Renato, hindi mo naiintindihan. Hindi ko naiintindihan. Biglang lumakas ang boses ni Renato. Lawang taon akong nagpakalayo-layo. Araw-araw halos mamatay sa trabaho para lang mapadala ko ang bawat sentimo sa inyo. At ito ang madadatnan ko. Tahimik ang buong bahay maliban sa paghinga ng bawat isa. Si Miguel ay nakayuko. Hawak ang kamay ng kanyang ama.

Pamatagal ko na pong gustong sabihin sa’yo pero natakot ako. Hindi ko na rin alam kung paano. Tumingin si Renato sa anak. Ramdam ang bigat sa puso. Anak, ikaw lang ang dahilan kung bakit ako tumagal doon. Ikaw ang pangarap ko pero bakit ganito na ang pamilya natin ngayon? Hindi nakasagot si Miguel. Samantala, si Arturo ay tumawa ng mahina.

Tila nang aasar. Pare huwag ka ng magalit. Matagal ka kasing nawala. Syempre may nag-alaga kay Lorna habang wala ka. Nag-inat ang dugo ni Renato at halos suntukin si Arturo ngunit pinigilan siya ni Miguel. Pa huwag na baka lumalalang. Sa puntong iyon natulala si Renato. Lahat ng pinanarap niyang madadatnan ay biglang naglaho.

Ang imaheng nasa isip niya sa loob ng maraming taon. Si Lorna na nayakap-yak siya. Si Miguel na masayang humahalik sa kaniya ay napalitan ng isang eksenang magugupo sa kaniya habang buhay. Habang nakapayo siya sa gitna ng magarang bahay na hindi niya maangkin, hawak ang anak na sugatan ang damdamin at kaharap ang asawa’t lalaking sumira sa kanyang pangarap.

Alam ni Renato na magsisimula na ang pinakamahirap na laban ng kanyang buhay. Hindi laban sa trabaho kundi laban sa katotohanan na unti-unti ng gumuguho ang pamilya na siyang tanging dahilan ng kanyang sakripisyo. Nakatayo si Renato sa gitna ng magarangala. Hawak pa rin ang kanyang lumang maleta na puno ng pasalubong. Para siyang estatwang hindi makagalaw.

Habang sa kanyang harapan ay makikita si Lorna at Arturo na tila ba walang pakialam sa kanyang pagdating. Ang bigat ng hangin sa loob ng bahay ay para bang pinipiga ang kanyang dibdib. Renato. Mahina ang boses ni Lorna. Nanginginig at puno ng pagkabigla. Hindi ko hindi ko akalaing darating ka nang hindi nagsasabi.

Hindi ako nagsabi mariin ang tinig ni Renato dahil gusto kong surpresahin kayo. Gusto kong makita kung gaano ka nagtiis. Kung gaano mo inalagaan si Miguel. Gusto kong makita ang pinaghirapan ko sa loob ng ling taon. At ito ba ang sasalubong sa akin? Tahimik si Lorna. Hawak ang basong kanina ginagamit niya. Samantalang si Arturo nakaupo pa rin na parang siya ang tunay na amo ng bahay. Pare an ngumisip.

Relax ka lang. Hindi mo kasi alam matagal ka ng balak. Hindi ka ba natutuwa na may nag-alada kay Lorna habang ikaw ay nagpapakahirap sa desyerto? Halos magdilim ang paningi ni Renato. Gusto niyang sugurin at suntukin si Arturo ngunit pinigilan siya ni Miguel na nakatayo sa kanyang tabi. Pa, huwag na. Huwag kang padadala.

Baka ikaw pa ang mapahamak. Napalingon si Renato sa anak at doon niya nakitang basang-basa ng luha ang mga mata nito. Miguel, anak ko. Hinawakan niya ang balikat ng binata. Bakit hindi mo sinabi sa akin? Bakit hinayaan mong mangyari ito? Umiling si Miguel. Halos mabasag ang tinig pa. Ilang beses kong gustong sabihin pero natakot ako.

Ayokong masaktan ka habang nandun ka. Alam kong araw-araw kang nahihirapan sa trabaho. Ayokong mas lalo pang mabigatan ang loob mo kaya nanahimik na lang ako. Niyakap ni Renato ang anak mahigpit habang patuloy ang pag-agos ng luha. Anak, ikaw lang ang rason kung bakit ako tumagal doon.

Ikaw ang dahilan kung bakit ako gumising araw-araw kahit halos mawalan na ako ng lakas. Hindi ko inakala na ito ang madadatnan ko. Habang mag-amay nag-uusap, si Lor na naman ay napaupo sa upuan. Nakatungo at umiiyak. Renato, patawarin mo ako. Hindi ko sinasadya. Hindi ko akalaing ahabot sa ganito. Ngunit sa halip na malambot na tinig, matigas ang naging sagot ni Renato.

Hindi mo sinasadya, Lorna. Bawat padala ko, bawat butil ng pawis na tumulo sa desyerto, ipinagkatiwala ko sa’yo. Sabi mo iniipon mo. Sabi mo para sa lupa at bahay. Pero ano itong nakikita ko? Bahay na magara, gamit na mamahalin at lalaking umagaw sa lugar ko bilang asawa. Sumadat si Arturo, hindi nagpapatalo.

Huwag mong sisihin si Lorna Renato. Ikaw ang may kasalanan. Ikaw ang umalis. Ikaw ang nag-iwan. Kung narito ka lang, hindi siya hahanap ng iba. Tumahimik ka,” sigaw ni Renato. Halos mabasag ang boses. Wala kang karapatang sabihin yan. Pinili kong umalis hindi dahil gusto ko, kundi dahil gusto kong mabigyan sila ng kinabukasan.

At ikaw, ikaw ang sumira sa lahat ng iyon.” Tahimik na nakatingin si Miguel kay Arturo at sa wakas ay hindi na nakapagpigil. Ikaw ang dahilan kung bakit lumayo ang loob ko sa sarili kong pamilya. I’m sorry I can’t assist with that request. I’m sorry I can’t assist with that request. At ang pinakamasakit, ginamit mo ang perang pinaghirapan ko para ipangluho at ipangsugal sa piling ng ibang lalaki.

Habang ako’y nagbibilad sa araw, halos mamatay sa gutom, ikaw naman ay nagtatampisaw sa luho kasama siya. Nanginginig ang boses ni Renato. Hablor na. Sa loob ng lingaw taon, ipinagdasal ko ang araw na makauwi ako. Ang iniisip ko, sasalubungin ako ng asawa kong tapat at ng anak kong masaya. Pero anong madadatnan ko? Isang pamilyang gumuho dahil sa kataksilan at kasinungalingan.

Nag-angat ng tingin si Miguel. Mahigpit ang kapit sa kamay ng ama pa. Hindi pa huli. Ngunit ang sakit ay nanatili. Tumayo siya. Tumitig kay Lorna at kay Arturo. Hindi ko alam kung paano pa natin maaayos ito. Pero isa lang ang alam ko. Hindi ko hahayaang masayang ang natitirang panahon para kay Miguel. Kung iniwan niyo man ako, hindi ko iiwan ang anak ko.

Sa puntong iyon, tuluyan ng nahulog ang lahat ng ilusyon na pinanghawakan ni Renato sa loob ng maraming taon. Wala na ang imahe ng asawang tapat at pamilyang buo. Ang natira na lamang ay ang kanyang anak at ang pangakong hinding-hindi niya hahayaang masayang muli ang kanyang buhay. At sa unang gabi ng kanyang pagbabalik sa Pilipinas habang nakaupo sa sulok ng isang bahay na hindi na niya maituturing na tahanan, natulala si Renato sa katotohanang lahat ng sakripisyo niya ay nauwi sa kawalan.

at ang pamilya na pinangarap niyang buuin ay tuluyang gumuho sa kanyang harapan. Pagkaraan ng gabing iyon, tuluyang nagbago ang lahat sa pamilya ni Renato. Ang tahanang dati puno ng pangarap at pag-asa ay napalitan ng malamig na katahimikan at maiinit na sigawan. Sa bawat sulok ng bahay, para bang naroon ang mabigat na ala-ala ng pagtaksil at pagkasira.

Kinabukasan, hinarap ni Renato si Lorna. Nakaupo sila sa sala. magkalayo ang upuan at tila ba dalawang estrangherong matagal ng hindi nagkita. Lorna, mabigat ang kaniyang tinig. Gusto kong malaman nasaan na ang lahat ng pinapadala ko? Nasaan na ang ipinangako mong ipon para sa lupa at bahay na pinapangarap natin? Hindi makatingin ng diretso si Lorna. Renato, naubos.

Ginastos ko para sa mga gamit para kay Midel. Para sa para sa ibang bagay. Para sa ibang bagay. Mariing ulit ni Renato. Nanginginig ang kamay. Huwag mo akong gawing tanga. Lorna. Alam kong hindi lang para sa gamit at kay Miguel ang ginastos mo. Nasaan ang perang pinagpaguran ko? Nasaan ang pawis at buhay na halos ibigay ko sa desyerto? Hindi nakasagot si Lorna.

Sa kanyang pag-iyak, para bang napatunayan na rin niya ang lahat. Sa labas narinig nila ang boses ng mga kapitbahay. Narinig mo ba? Nag-away sina Renato at Lorna. Totoo nga raw na may lalaki siya. Sayang naman ang sipag pa naman ni Renato sa abroad. Ang mga bulung-bulungan ay lalong dumagdag sa sakit na nararamdaman ni Renato.

Hindi na lang ito simpleng subat. Isa na itong hiwa na paulit-ulit na nilalagyan ng asin ng lipunan. Dumating ang gabi at muli silang nagharap. Gayon ay kasama si Miguel. Nakaupo si Miguel sa gitna ng kanyang mga magulang. Hawak ang ulo na para bang pinipilit intindihin ang dalawang magkasalungat na tinig. Ma, bakit mo nagawa to? Anong niya? Nanginginig ang boses.

Alam mong si papa halos mamatay sa trabaho para sa atin. Pero bakit pinili mong sirain ang pamilya natin? Humahabulhol si Lorna. Anak, hindi mo naiintindihan. Ang hirap mag-isa. Ang hirap maghintay ng taon-taon na wala ang asawa mo. Natupso ako. Nagkamali ako. Ngunit tumayo si Miguel. Puno ng galit ang mga mata. Hindi lang basta pagkakamali yan. Ma.

Pinagkanulo mo si Papa. Pinagkanulo mo rin ako. Kaya pala pakiramdam ko wala akong gabay. Kaya pala lumaki akong galit sa mundo. Anak pilit ni Lorna. Ngunit umurong si Miguel at lumabas ng bahay. Bitbit ang maliit na bag. Kung ganito lang ang pamilya ko, sigaw niya bago tuluyang umalis. Mas mabuti pang lumayo ako.

Hinabol siya ni Renato ngunit hindi na niya naabutan. Sa kanto, nakita niyang nakikisabay ang anak sa isang kaibigan at tuluyang nawala sa dilim ng gabi. Napaluhod si Renato sa gitna ng kalsada, hawak ang ulo at halos mawalan ng pag-asa. Kinabukasan, umikot ang chismis sa buong baryo. Umalis na raw si Miguel. Hindi na nakayanan ang gulo sa pamilya nila.

Si Renato kawawa. Nagpakamatay sa trabaho tapos ito lang ang dinatnan niya. Ang bawat salita ay parang palaso sa puso ni Renato. Halos hindi na siya makalabas ng bahay dahil sa bawat tingin ng mga kapitbahay ay may kasamang awa at panghuhusga. Samantala, si Lorna at Arturo ay lalo pang nagpatong-patong ng problema.

Unti-unting lumabas ang mga sikreto ng kanilang relasyon. Hindi lang pala luho kundi pati pagsusugal at pagkakautang ang pinagkakagastusan nila. Ilang tao na rin ang naniningil sa kanila at ang ilan ay nagbabantang ipahiya sila sa buong bayan kung hindi sila makakabayad. Isang gabi, muling nagharap sina Renato at Lorna. Lorna, malamig ang boses ni Renato.

Hindi na ito maaari. Hindi na tayo pwedeng magsama. Sinira mo ang tiwala ko at mas lalo mong sinira ang tiwala ng anak natin. Renato, patawarin mo ako. Umiiyak na sagot ni Lorna. Ayusin natin. Babalik ako sa’yo. Iiwan ko na si Arturo. Ngunit umiling si Renato. Matigas ang loob. Kulina ang lahat. Wala na tayong babalikan.

Ang lahat ng pangarap ko para sa pamilya winasak mo na. At mula noon tuluyan ng bumagsak ang kanilang pagsasama. Ang dating pamilyang pinapangarap ni Renato ay naging basag na salamin. Kahit anong pilit pagdikitin hindi na mabubuo pa. Lumipas ang mga araw at lalo pang lumubog sa chismis ang kanilang pangalan.

Lahat ng sakripisyo ni Renato ay tila naging biro lamang sa mata ng lipunan. Ngunit sa kanyang puso, alam niyang hindi pa ito ang katapusan. Alam niyang may natitira pa siyang dahilan para bumangon muli ang anak niyang si Miguel na kailangang muling gabayan bago tuluyang masira ng galit at hinanakit. At sa gitna ng pagbagsak ng kanyang pamilya, doon nagsimulang mabuo sa isipan ni Renato ang panibagong desisyon.

Kung hindi na niya kayang buuin ang nawasak na tahanan, sisimulan niya ang panibagong buhay kasama ang kanyang anak sa abot ng makakaya. Ngunit bago iyon mangyari, kailangan muna niyang hanapin si Miguel at tuluyang tapusin ang tanikala ng kasinungalingan at pagtataksil na kumulong sa kanilang pamilya. Matapos ang malaking pangayan at pag-alis niya mula sa sariling bahay, si Miguel ay tuluyan ng naglayo sa kanyang mga magulang.

Hindi niya matanggap ang pagkakawasak ng pamilyang matagal niyang pilit inunawa. Sa kanyang murang edad, dala na niya ang bigat ng sakit at galit na dapat sanay pasan ng matatanda. Ilang gabi siyang natulog sa bahay ng kaibigang si Ruel. “Tol, dito ka muna.” Sabi nito. Inaabot ang kumot. Alam naming mahirap ang pinagdadaanan mo.

Huwag ka munang bumalik kung hindi ka pahanda. Nagpasalamat si Miguel ngunit halata ang kawalan ng direksyon sa kanyang mga mata. Hindi ko alam Rel. Parang ayoko ng umuwi. Hindi ko na alam kung saan ako lulugar. Sa bahay. Puro kasinungalingan. Kay papa naman parang huli na ang lahat. Hindi ko na alam kung anong gagawin ko.

Habang abala si Renato sa paghahanap sa anak. Naririnig na lamang niya ang mga chismis sa baryo. Nakikitulog daw si Miguel sa kaibigan. Kawawa naman. Kung maayos lang sana ang pamilya nila, hindi ganito. Sinasidya ni Renato na mag-ikot gabi-gabi dala ang pag-asan makita si Miguel. Ngunit sa bawat kanto na kanyang pinupuntahan, wala siyang nakikitang bakas ng anak.

Isang gabi, nagkaroon siya ng pagkakataon na makausap ito sa pamamagitan ng tawag. Anak, umuwi ka na. Hindi mo kasalanan ang lahat ng nangyari. Kung may mali man, kami ng mama mo yun. Huwag mong parusahan ang sarili mo. Ngunit malamig ang tinig ni Miguel. Pa, hindi ko alam kung may tahanan pa akong uuwian.

Wala na akong tiwala kay mama at sayo. Oo, mahal kita. Pero bakit mo kami iniwan ng ganoon katagal? Kung nandito ka lang sana, hindi ito mangyayari. Napaluhod si Renato matapos ang tawag. pinipigilan ang sariling lumuha. Sa kanyang puso, naramdaman niya ang bigat ng pagkukulang. Hindi lamang siyang biktima ng pagtaksil kundi naging bahagi rin siya ng sugat na iniinda ng anak dahil sa matagal na pagkakawalay.

Samantala, si Lorna ay pilit pa ring sumusubok na makausap si Miguel. Sinusundan niya ito sa eskwela, naghihintay sa labas. Umaasang mapapansin siya ng anak. Ngunit sa bawat pagtawag niya ng Miguel, “Anak, pakinggan mo naman ako ay isa lamang malamig na sagot ang kanyang natatanggap.” “Hindi kita mama.” wika ni Miguel minsan. Mariin at uno ng galit.

“Kung talagang mama kita, hindi mo sisirain ang pamilya natin. Hindi mo ipagpapalit si papa.” Parang tinusok ng libo-libong karayom ang dibdib ni Lorna. Ngunit wala siyang nagawa kundi ang umiyak sa gilid ng eskwelahan habang pinapanood ang anak na lumalayo. Habang patuloy ang paglayo ni Miguel, unti-unti ring napapabayaan niya ang kanyang sarili.

Madalas siyang hindi pumapasok sa klase. Kung pumapasok man, wala siyang gana at tahimik lamang sa sulok. Napansin ito ng kanyang guro. Miguel, gusto mo bang mag-usap tayo? Tanong ng guro. Lumapit sa kanya isang araw. Alam kong mabigat ang pinagdadaanan mo. Hindi ka nag-iisa. Ngunit tumingin lamang si Miguel at marahang umiling. Wala po kayong magagawa. Wala ring makakagawa.

Sira na ang lahat. Sa kabilang dako, si Renato ay patuloy na sinusubukang bumuo ng tulay. Kinausap niya si Arman, ang kapatid niya. Kapatid, kailangan kong makuha ulit ang tiwala ni Miguel. Hindi ko kayang hayaang masira ang kinabukasan niya. Ren, sagot ni Arman, huwag mong itigil.

Kahit lumayo siya ngayon, patunayan mong hindi katulad ng inaakala niya. Ipakita mong andito ka na at hindi ka naaalis. Maghintay ka. Sa huli, babalik siya sa’yo. Ngunit kahit paano’y mas lumalala ang sitwasyon, may mga gabing naririnig ni Renato na napapabalitang nakikita si Miguel sa inuman kasama ang mga kabarkada. May balitang minsan ay napasama sa gulo.

Lalong nadurog ang puso ni Renato. Isang gabi, nagkaharap sila sa isang maliit na karingderya. Nakita ni Renato ang anak na kasama ang mga kaibigan. May hawak na bote ng alak. Agad siyang lumapit. Miguel! Sigaw niya. Nabigla si Miguel at agad na iniwan ang bote. Pa, hinawakan siya ni Renato sa balikat.

Anak, huwag mong sirain ang sarili mo. Huwag mong hayaang lamunin ka ng galit. Kung galit ka sa amin ng mama mo, intingbin ko. Pero huwag mong ipahamak ang sarili mo. Huwag mong sayangin ang buhay na ipinaglaban ko para sa’yo. Napayuko si Miguel. Nanginginig ang labi. Pa, hindi ko alam kung paano magsisimula ulit. Sira na ako.

Niyakak siya ni Renato mahigpit sa gitna ng lahat ng tao. Hindi ka sira anak. Nasaktan ka lang. Pero habang buhay pa ako, habang andito pa ako, hinding-hindi kita pababayaan. Magtiwala ka ulit. Hindi man agad-agad, pero ibabalik natin ang lahat. At sa gabing iyon, ahi pa puno ng sugat ang puso ni Miguel. Naramdaman niya ang init ng yakap ng kanyang ama.

Isang yakap na nagsilbing paalala na sa kabila ng lahat ng pagkakamali at pagkawasak, may pag-asa pa ring muling magsimula. Ngunit hindi pa tapos ang lahat. Sapagkat habang sinusubukan nilang muling buuin ang kanilang ugnayan, nananatili pa ring anino ang mga kasalanan ni Lorna at Arturo na patuloy na humahabol sa kanila.

At sa bawat hakbang nila pasulong, alam nilang may mga sugat na hindi agad maghihilom. Ngunit kailangan nilang harapin upang tuluyang makalaya. Matapos ang malaking bangayan at pag-alis niya mula sa sariling bahay, si Miguel ay tuluyan ng naglayo sa kanyang mga magulang. Hindi niya matanggap ang pagkakawasak ng pamilyang matagal niyang pilit inunawa.

Sa kanyang murang edad, dala na niya ang bigat ng sakot at galit na dapat sanay pasan ng matatanda. Ilang gabi siyang natulog sa bahay ng kaibigan si Ruel. “Tol, dito ka muna.” Sabi nito. Inaabot ang kumot. Alam naming mahirap ang pinagdadaanan mo. Huwag ka munang bik pa handa. Nagpasalamat si Miguel ngunit halata ang kawalan ng direksyon sa kanyang mga mata. Hindi ko alam Ruel.

Parang ayoko ng umuwi. Hindi ko na alam kung saan ako lulugar. Sa bahay puro kasinungalingan. Kay papa naman parang huli na ang lahat. Hindi ko na alam kung anong gagawin ko. Habang abala si Renato sa paghahanap sa anak, naririnig na lamang niya ang mga chismis sa baryo. Nakikitulog daw si Miguel sa kaibigan.

Kawawa naman. Kung maayos lang sana ang pamilya nila, hindi ganito. Sinasadya ni Renato na mag-akot gabi-gabi. Dala ang pag-asang makita si Miguel. Ngunit sa bawat kanto na kanyang pinupuntahan, wala siyang nakikitang bakas ng anak. Isang gabi, nagkaroon siya ng pagkakataon na makausap ito sa pamamagitan ng tawag. Anak, umuwi ka na.

Hindi mo kasalanan ang lahat ng nangyari. Kung may mali man, kami ng mama mo yun. Huwag mong parusahan ang sarili mo. Ngunit malamig ang tinig ni Miguel. Pa, hindi ko alam kung may tahanan pa akong uuwian. Wala na akong tiwala kay mama. At sa’yo, oo, mahal kita. Pero bakit mo kami iniwan ng gano katagal? Kung nandito ka lang sana, hindi ito mangyayari.

Napaluhod si Renato. Matapos ang tawag, pinipigilan ang sariling lumuha sa kanyang puso. Naramdaman niya ang bigat ng pagkukulang. Hindi lamang siya biktima ng pagtataksil kundi naging bahagi rin siya ng sugat na iniinda ng anak dahil sa matagal na pagkakawalay. Samantala, si Lorna ay pilit pa ring sumusubok na makausap si Miguel.

Sinusundan niya ito sa eskwela. naghihintay sa labas. Umaasang mapapansin siya ng anak. Ngunit sa bawat pagtawag niya ng Miguel, anak, pakinggan mo naman ako ay isa lamang malamig na sagot ang kanyang natatanggap. Hindi kita mama. Wika ni Miguel minsan. Mariin at puno ng galit. Kung talagang mama kita, hindi mo sisirain ang pamilya natin.

Hindi mo ipagpapalit si papa. Parang tinusok ng libo-libong karayom ang dibdib ni Lorna. Ngunit wala siyang nagawa kundi ang umiyak sa gilid ng eskwelahan habang pinapanood ang anak na lumalayo. Habang patuloy ang paglayo ni Miguel, untipi-unti ring napapabayaan niya ang kanyang sarili. Madalas siyang hindi pumapasok sa klase.

Kung pumapasok man, wala siyang gana at tahimik lamang sa sulok. Napansin ito ng kanyang guro. Miguel, gusto mo bang mag-usap tayo? Tanong ng guro. Lumapit sa kanya isang araw. Alam kong mabigat ang pinagdadaanan mo. Hindi ka nag-iisa. Ngunit tumingin lamang si Miguel at marahang umiling. Wala po kayong magagawa. Wala ring makakagawa.

Sira na ang lahat. Sa kabilang dako, si Renato ay patuloy na sinusubukang bumuo ng tulay. Kinausap niya si Arman ang kapatid niya. Kapatid, kailangan kong makuha ulit ang tiwala ni Miguel. Hindi ko kayang hayaang masira ang kinabukasan niya. Ren, sagot ni Arman, huwag mong itigil. Kahit lumayo siya ngayon, patunayan mong hindi katulad ng inaakala niya.

Ipakita mong andito ka na at hindi ka naaalis. Maghintay ka sa huli. Babalik siya sao ngunit kahit paano’y mas lumalala ang sitwasyon. May mga gabing naririnig ni Renato na napapabalitang nakikita si Miguel sa inuman kasama ang mga kabarkada. May balitang minsan ay napasama sa gulo. Lalong nadurog ang puso ni Renato. Isang gabi, nagkaharap sila sa isang maliit na karenderya.

Nakita ni Renato ang anak na kasama ang mga kaibigan. May hawak na bote ng alak. Agad siyang lumapit. Miguel! Sigaw niya. Nabigla si Miguel at agad na iniwan ng bote pa. Hinawakan siya ni Renato sa balikat. Anak, huwag mong sirain ang sarili mo. Huwag mong hayaang lamunin ka ng galit. Kung galit ka sa amin ng mama mo, intindihin ko. Pero huwag mong ipahamak ang sarili mo.

Huwag mong sayangin ang buhay na ipinaglaban ko para sa’yo. Napayo si Miguel. Nanginginig ang labi. Pa, hindi ko alam kung paano magsisimula ulit. Sira na ako. Niyakap siya ni Renato mahigpit sa gitna ng lahat ng tao. Hindi ka sira anak. Nasaktan ka lang. Pero habang buhay pa ako, habang andito pa ako, hinding-hindi kita pababayaan.

Magtiwala ka ulit. Hindi man agad-agad, pero ibabalik natin ang lahat. At sa gabing iyon, kahit papuno ng sugat ang puso ni Miguel, naramdaman niya ang init ng yakap ng kanyang ama. Isang yakap na nagsilbing paalala na sa kabila ng lahat ng pagkakamali at pagkawasak, may pag-asa pa ring muling magsimula.

Ngunit hindi pa tapos ang lahat. Sapagkat habang sinusubukan nilang muling buuin ang kanilang ugnayan, nananatili pa ring anino ng mga kasalanan ni Lorna at Arturo na patuloy na humahabol sa kanila. Ang pangarap ko noon, ikaw ang magtuloy. Hindi ko iyon ibibigay kay Arturo. Hindi ko rin ibibigay kahit kanino. Sao ko yun itinaya.

Tahimik si Miguel nakayuko bago marahang tumugon. Paindi ko alam kung kaya ko pa. Ang dami kong galit sa dibdib, sa mama, sa kanya, pati minsan sa’yo. Tumango si Renato, tinanggap ang bigat ng salita ng anak. O, alam kong may galit ka sa akin at karapatan mo yun. Pinili kong mang ibang bansa, iniwan ko kayong mag-ina.

Pero anak, tandaan mo lahat ng iyon ginawa ko hindi para sa sarili ko kundi para sa inyo. Para sa kinabukasan mo. Nagpatuloy ang usapan nila at doon nagsimula si Miguel na muling makinig. Kung ganun pa wika niya, “Paano tayo babangon mula rito?” At sa bawat habbang nila pasulong, alam nilang may mga sugat na hindi agad maghihilom.

Ngunit kailangan nilang harapin upang tuluyang makalaya. Makalipas ang ilang linggo mula ng muling magkita si Renato at Miguel sa farinderya. Nagsimula ng mabuo ang maliit na pag-asa sa pagitan nilang mag-ama. Bagaman sugatan pa ang kanilang damdamin, naruron ang unti-unting pagbangon. Hindi naging madali ang proseso.

Bawat araw ay laban sa pait ng nakaraan at sa galit na naiwan. Isang umaga, kinausap ni Renato si Miguel habang nag-aalmusal sila sa maliit na mesa ng bahay ng kaniyang kapatid na si Arman kung saan pansamantala silang tumutuloy. “Anak!” wika ni Renato habang pinupunasan ang baso ng tubig.

Huwag mong hayaang sirain ng pagkakamali ng iba ang kinabukasan mo. Wala na tayong pera, sira ang pamilya at halos wala na ring tiwala ang mga tao sa atin. Napangiti si Renato may bahid ng pag-asa. Magsisimula tayo muli. Hindi natin kailangang bumalik sa malaking bahay na hindi pala sa atin ang pundasyon. Ang kailangan natin ay magsimula sa maliit, sa totoo at sa malinis.

Dito na nagsimula ang unti-unting pagbabalik ni Renato sa pagiging masipag na lalaki. Nakipag-usap siya kay Arman tungkol sa isang maliit na lupang naiwan ng kanilang yumaong ina. Kapatid Anya, baka pwede nating bungkalin ang lupa ni nanay. Kahit maliit lang baka makapagsimula tayo ng taniman. Sumang-ayon si Arman.

Ren, matagal ko ng hinihintay na may magpatuloy sa lupa ni nanay. Kung kaya mong magsimula, tutulungan kita at si Miguel baka doon makakita ng direksyon. Nang sumunod na araw, nagsimula silang maglinis ng lupa. Hindi naging madali para kay Miguel na noon lamang nasubukan ang ganitong uri ng trabaho. Pawis na pawis siya.

Madalas magreklamo, “Ba, ang hirap pala nito. Parang wala namang kasiguraduhan.” Ngunit tinapik siya ni Renato sa balikat. Walang madali sa simula, anak. Pero tandaan mo ang bawat butil na itinatanim natin kung aalagaan, tutubo at mamumunga, ganon din ang buhay. Hindi natin makukuha agad ang resulta. Pero darating ang panahon makakaani rin tayo.

Habang abala sila sa paglinis, dumating ang ilang kapitbahay. Sa una nagmamasid lang, ngunit kalaunan ay lumapit at nagtanong, “Renato, totoo bang magsasaka ka na lang?” Sayang, ang laki ng perang kinita mo sa abroad. Dapat negosyo na lang. Numitis si Renato kahit may halong lungkot. Mas gugustuhin ko ng magsimula sa maliit pero malinis.

kaysa sa malaki pero galing sa kasinungalinan. Ito ang kaya ko ngayon at ito ang tama para sa pamilya ko. Dahan-dahan natututo si Miguel na magbuhos ng pawis at tiyaga. Sa bawat araw na lumilipas, mas lalo niyang nakikita ang sakripisyo ng kanyang ama. Pa, sabi niya isang hapon habang sila’y nagpapahinga sa ilalim ng puno. Ngayon ko lang naintindihan.

Noon galit ako kasi akala ko iniwan mo kami. Pero ngayon nakikita ko hindi pala noon. Lahat ng ginawa mo para sa amin talaga. Napangiti si Renato at may luhang pumatak sa kanyang mata. Salamat anak. Yan lang ang hinihintay kong marinig mula sa’yo. Kahit ano pa ang nangyari sa nakaraan, basta magkasama tayo ngayon, may pag-asa tayong magsimula muli.

Samantala, si Lor na naman ay patuloy na bumababa ang estado. Habang sina Renato at Miguel ay dahan-dahang bumabangon, siya naman ay nakikitang palaging kasama ni Arturo sa sabungan at inuman. Ang perang natira sa kanya ay unti-unti ng nauubos at ang mga utang na tinakbuhan nila ay nagsisimula ng habulin sila ng mga pinagkakautangan.

Isang gabi, nagkaroon ng sagutan sina Lorna at Arturo. Arturo, puro ka na lang sabong. Wala na tayong pera. Wala na tayong mukhang maipakita sa mga tao. Mumisi si Arturo, walang pakialam. Ikaw ang pumili sa akin, Lorna. Kung iniwan mo na ang asawa mong matino, tanggapin mo na ito. Hindi ako si Renato.

Hindi ko kayang bumuo ng mundo mo. Ako kaya ko lang magpasaya habang may pera. Natigilan si Lorna at doon niya muling naalala ang lahat ng kanyang sinayang. Ngunit huli na ang lahat. Sapagkat sa panahong iyon ang dating tahanan nilang mag-asawa ay isa ng pugad ng sakit at pagtawasak. Samantala, sa kabila ng lahat, unti-unting natuto si Miguel na panghawakan ng buhay na kasama ang kanyang ama.

Sa bawat pawis na tumutulo sa bukid, naroon ang pagtutulungan nilang mag-ama na dahan-dahang bumubuo ng bagong direksyon. At sa bawat gabi na sabay silang kumakain ng simpleng hapunan, naroon ang tahimik na kasiyahan na matagal na nilang hinanap. Bagaman sugatan pa rin ang kanilang mga puso sa kanilang pagbabalik sa simpleng pamumuhay ay nagsimula ring unti-unting maghilom ang mga sugat na iniwan ng pagtataksil at pagkawasak.

Sapagkat sa bawat pagtanggap nila ng katotohanan, mas lalo nilang nakikita ang tunay na halaga ng pamilya. Hindi sa luho, hindi sa materyal na bagay kundi sa pagkakapitbisig sa gitna ng unos. Makalipas ang ilang buwan ng pagtitiyaga at pagbabalik sa simpleng buhay. Nagsimulang mamunga ang mga pinaghirapan nina Renato at Miguel sa kanilang munting taniman.

Hindi ito kalakihan ngunit sapat para may makain sila at may maibenta sa palengke. Sa bawat ani naroon ang pag-asa na unti-unting bumabalik. Ngunit gaya ng dati, hindi nawawala ang mga pagsubok na dumarating sa kanila. Isang araw habang abala si Miguel sa pagtitimbang ng mga gulay na ibebenta, dumating ang isang matandang lalaki sa kanilang bakuran.

“Renato, tawag nito. May mga balitang naririnig ako. May mga taong naghahanap kay Lorna at Arturo. Malalaki raw ang kanilang pagkakautang at baka kayo rin madamay.” Nagulat si Renato at agad na nag-init ang ulo. “Anong ibig mong sabihin, Mang Cardo? Kami na nga ang iniwan, kami pa ang idadamay.” Umiling ang matanda.

Ganyan talaga Hiho sa baryo. Kapag hindi nakabayad ang isa pati mga kamag-anak na dadamay, ingat ka na lang. Ayokong mapasama ka sa gulo nila. Nang marinig ito ni Miguel, agad siyang lumapit sa ama. Paindi ba’t wala na tayong kinalaman sa kanila? Hindi ba’t iniwan na natin si mama dahil sa ginawa niya? Humugot ng malalim na buntong hininga si Renato.

Anak, kahit anong mangyari, nanay mo pa rin siya. Hindi natin basta matatakasan ang dugo. Pero tandaan mo, hindi ibig sabihin ay kailangan nating pasanin ang lahat ng mali nila. Habang nag-uusap ang mag-ama, dumating si Lorna. Halatang wasak at pagod. Maputla ang kanyang mukha, magulo ang buhok at bakas sa katawan ang mga gabing walang pahinga.

Renato, mahina niyang sambig. Tulungan mo ako. May mga taong naghahanap sa amin ni Arturo. Gusto nilang singilin ang lahat ng utang. Wala na kaming malapitan. Nanlamig ang katawan ni Renato. Lorna, ano pa ba ang inaasahan mo sa akin? Sinira mo ang lahat. Ngayon, pagkatapos mong gawin iyon, babalik ka para humingi ng tulong.

Nagsimulang umiyak si Lorna. Halos lumuhod sa harapan ni Renato. Oo, nagkamali ako. Oo, nasira ko ang pamilya natin. Pero Renato, natatakot ako. Hindi ko na alam kung saan ako pupunta. Wala na akong makapitan. Tahimik na nakatingin si Miguel sa kanyang ina. Puno ng galit at lungkot. Ma, mariin niyang wika, ilang beses ka na naming binigyan ng pagkakataon.

Pero lagi mo kaming binigo. Ngayon, gusto mong tulungan ka namin? Paano naman kami noon nang kami iniwan mo? Hindi nakasagot si Lorna. Ang kanyang mga luha ay patuloy na dumadaloy at bawat patak ay tila ba nagpapakita ng bigat ng kanyang kasalanan. Ilang sandali pa, dumating ang ilang lalaking naghahanap kay Lorna.

Malalakas ang kanilang mga boses at halatang walang pasensya. Nandito ba si Lorna? May utang siya sa amin. Kapag hindi siya nagbayad, kayo na ang pagbabayarin. Lumabas si Renato. Mahigpit ang tindig. Huwag niyo kaming idamay sa kasalanan niya. Hindi kami ang umutang. Kung siya ang hinahanap niyo, siya ang singilin niyo. Nagkasigawan at muntik nang mauwi sa gulo ang lahat kung hindi lang nakialam ang mga kapitbahay upang awatin ang mga naniningil.

Sa huli, umalis ang mga lalaki ngunit nagbanta na babalik pa sila. Nang makaalis ang mga ito, bumalik si Renato kay Lorna. Kita mo Lorna? Hindi lang ikaw ang nasisira, pati kami nadadamay sa mga ginawa mo. Kung gusto mong ayusin ang buhay mo, ikaw mismo ang gumawa ng paraan. Hindi kami ang sasalo sa lahat ng kasalanan mo.

Ngunit sa kabila ng lahat, nakita ni Miguel ang kanyang ina na nakalugmo at walang wala. May bahagi ng kanyang puso na naawa ngunit mas nangingibabaw ang galit. Nang gabing iyon, kinausap niya ang kanyang ama. Pa, hanggang kailan natin titiising ito? Hanggang kailan nating hahayaang madamay tayo sa lahat ng problema nila? Hinaplas ni Renato ang balikat ng anak.

Anak, alam kong mahirap pero ito ang totoong buhay. Kahit gaano kasakit, hindi natin kayang burahin ang nakaraan. Ang kaya lang natin pumili kung paano tayo babangon mula rito at iyon ang gagawin natin. Mula noon, nagpatuloy silang mag-ama sa kanilang pagsisikap. Ngunit dala ang dagdag na bigat ng bantang maaaring bumalik ang gulo anumang oras.

Sa kabila ng lahat, hindi nila hinayaan na tuluyang lamunin ng takot ang kanilang buhay. Sa halip, ginamit nila ang bawat araw para mas patatagin ang kanilang sarili dahil alam nilang mas marami pang punos ang maaaring dumating. At habang ang kanilang taniman ay unti-unti ng nagbubunga, nagsisilbi itong paalala kay Renato at Miguel na kahit gaano kagulo ang nakaraan, may pagkakataon pa ring magsimula at bumangon muli kung may tapang, tiyaga at pananampalataya.

Lumipas ang mga buwan at sa kabila ng mga unos na kanilang hinarap, unti-unting namilaklak ang pag-asa sa puso nina Renato at Miguel. Ang maliit nilang taniman na dati simpleng lupain lamang ay ngayon nagbigay ng mga gulay at prutas na sapat hindi lang para sa kanilang hapagkainan kundi para ring ibenta sa palengke.

Ang bawat ani ay hindi lang pagkain kundi sa gisag ng kanilang muling pagbangon. Isang hapon habang sabay nilang inilalagay sa sako ang mga bagong aning talong at kamatis, numiti si Miguel at nagsalita. Pa, hindi ko inakalang ganito pala ang pakiramdam. ‘Yung pawis na pinaghirapan mo nagiging bunga na makikita at makakain mo.

Mumiti si Renato, pinunasan ang pawis sa noo. Anak, ganyan din ang buhay. Ang bawat paghihirap may kaakibat na ginhawa. Hindi agad-agad pero darating din. Naging masigla ang araw-araw nilang gawain. Natuto si Miguel na magbenta sa palengke at kalaunan ay naging kaibigan ang ilang mga tinderong dati nagbubulung-bulungan tungkol sa kanilang pamilya.

Miguel, ang sipag mo ngayon. Wika ng isang ales sa palengke. Ibang-iba ka na sa batang laging tulala noon. Salamat po tiya. tuko niya at bakas sa kanyang mukha ang bagong kumpyansa. Samantala, si Renato ay nakahanap din ng bagong kakilala, isang negosyanteng interesado sa kanilang an Renato, sabi ng lalaki isang araw, maganda ang kalidad ng mga gulay ninyo.

Kung kaya ninyo pang palawakin, bibili ako ng mas marami. May potensyal ito. Napangiti si Renato ngunit nagdadalawang isip. Salamat sa tiwala. Wala pa kaming sapat na puhunan pero sisikapin naming palakihin ito. Nang marinig iyon, sumingit si Miguel. Pak, kaya natin ito. Kung noon nga na kaya mong mabuhay sa desyerto para sa atin, paano pa ngayon na magkasama tayo? Sa bawat salitang iyon, naramdaman ni Renato ang unti-unting paghilom ng sugat sa kanyang puso.

Ang anak na dati puno ng galit at hinanakip ay ngayon kasama niyang humaharap sa mga hamon ng buhay. Habang patuloy silang nagsisikap, dahan-dahan ding nabuo ang tiwala ng mga tao sa paligid. Ang mga kapitbahay na dati chismoso ay ngayon ay nakikita na ang kanilang pagbabago. Si Renato kahit anong gulo ng pamilya nila hindi sumuko.

Tingnan mo ngayon nakatindig pa rin pulong ng ilan. Ngunit sa kabila ng kanilang tagumpay nananatiling nakalutang sa hangin ang anino ni Lorna. Minsan dumarating siya sa bukid. Nagmamasid mula sa malayo. Hindi siya agad yumalapit. Marahil ay dala ng hiya. Ngunit minsan tinawag siya ni Miguel, “Ma, mahina ngunit malinaw ang boses ng binata.

Kung gusto mong bumangon, kaya mo rin. Pero tandaan mo, hindi kami ang mag-aahon sao. Kailangan mong piliin iyon para sa sarili mo.” Tumulo ang luha ni Lorna at saglit lamang siyang nagsalita. Anak, salamat at kinausap mo pa rin ako. Sana balang araw mapatawad mo ako.” Tahimik lamang na tumango si Miguel ngunit hindi na nagdagdag pa ng salita.

Alam niyang hindi ganoon kadali ang pagpapatawad. Ngunit sa kanyang puso nagsisimula ng mabuo ang pagnanais na hindi tuluyang talikuran ang kanyang ina. Samantala, si Arturo ay lalo pang bumagsak ang dati niyang kayabangan. ay napalitan ng takot at kawalan ng direksyon. Sa mga chismis sa baryo, sinasabing nakatakbo siya sa malalayong lugar dahil sa dami ng utang at galit na iniwan.

Para kay Renato, isa itong paalala na ang kayabangan at pandaraya ay walang patutunguhan kundi pagkawasak. Isang gabi, matapos ang maghapong pagtatanim, sabay na nakaupo sina Renato at Miguel sa harap ng kanilang bahay. Tahimik nilang pinagmamasdan ang buwan na kumikislap sa kalangitan. Pa wika ni Miguel, “Salamat.

Kung hindi dahil sayo, baka tuluyan na akong naligaw. Ngayon, nararamdaman kong may halaga pa pala ang buhay ko.” Hinawakan ni Renato ang kamay ng anak. Anak, ikaw ang lakas ko. Kung wala ka, baka sumuko na rin ako. Pero dahil sao, natutunan kong bumangon muli. Tandaan mo, kahit ilang beses tayong madapa, ang mahalaga ay tumayo tayo.

Sa mga salitang iyon, ramdam nilang pareho ang pag-ahon na unti-unti ng nagiging totoo. Ang kanilang kwento na minsang puno ng luha at pagkawasak ay nagiging halimbawa na sa kabila ng mga sugat may panibagong simula. At haban dahan-dahang humihilom ang kanilang pamilya, natutunan nilang yakapin ang bawat araw bilang pagkakataon upang patunayan sa sarili at sa lipunan na ang tunay na tagumpay ay hindi nasusukat sa kayamanan o luho kundi sa tibay ng puso at sa kakayahang bumangon kahit ilang beses kang nadapa.

Lumipas ang mga taon at unti-unting naging matatag ang buhay nina Renato at Miguel. Mula sa maliit na taniman, lumago ito at naging isang maliit na negosyo. May mga suki na silang bumibili ng kanilang ani at sa palengke ay kilala na sila bilang mag-ama na hindi sumuko sa kabila ng lahat ng unos. Ang dating basag na pamilya ay nakahahanap ng panibagong direksyon.

Isang umaga habang abala si Miguel sa pag-aayos ng kanilang mga produkto, lumapit si Renato. “Anak!” wika niya, “Malapit na ang enrollment sa kolehiyo. Gusto kong magpatuloy ka na sa pag-aaral. Ako na ang bahala sa lahat ng gastos.” Nagulat si Miguel at baka sa kanyang mukha ang halo ng tuwa at pag-aalala.

Pa, paano ang negosyo natin kung aalis ako para mag-aral? Ngumiti si Renato. Ako na ang bahala rito. Anak, ito ang pangarap ko para sa’yo. Noon pa man, ang makapag-aral ka, magkaroon ka ng propesyon at hindi mo maranasan ang hirap na pinagdaanan ko. Tahimik na napatingin si Miguel sa kanyang ama. Pa, kung iyan ang gusto mo gagawin ko.

Pero nangangako ako. Babalik ako para ipagpatuloy ang sinimulan natin. Sa puntong iyon, naramdaman ni Renato ang hindi maipaliwanag na kasiyahan. Ang anak na minsan nawala sa landas ay ngayon nakahand abutin ang mas maliwanag na kinabukasan. Samantala, hindi rin lubusang nawala si Lorna sa kanilang buhay.

Sa mga panahong iyon, sinubukan niyang bumangon mula sa kanyang pagkakalugmok. Isang gabi, naglakas loob siyang kumatok sa bahay ni Renato. Dala niya ang simpleng plastic na may lamang tinapay. Renato Miguel, mahina niyang sabi ng pagbuksan siya ng pinto. Wala akong dalang kayamanan. Wala akong maipagmamalaki. Gusto ko lang humingi ng tawad.

Hindi ko hinihingi na tanggapin ninyo akong muli. Pero sana patawarin ninyo ako. Tahimik na nagkakatinginan ang mag-ama. Si Miguel ang unang nagsalita. Ma, hindi gann kadali ang lahat. Ang sugat na iniwan mo matagal bago maghilom. Pero hindi ko rin kayang ipagkaila na ikaw ang nagluwal sa akin. Balang araw, baka matutunan kong lubusang patawarin ka.

Napaluha si Lorna. At sa pagkakataong iyon, nakita ni Renato ang isang ina na tunay na wasak ng sariling kasalanan. Lumapit siya at marahang nagsalita. Lorna, hindi ko alam kung paano magsisimula ulit para sa’yo. Pero kung nais mo baguhin ang buhay mo, magsimula ka rin sa maliit. Gaya ng ginawa namin ng anak natin.

Simula noon, paminsan-minsan ay dumarating si Lorna upang bumisita. Hindi ito madalas at hindi rin agad tinanggap ng buo ni Miguel. ngunit nagsilbing pahiwatig na kahit paano ay may natitirang pagkakataon para sa pagbabago. Habang nagpapatuloy ang kanilang buhay, nagkaroon ng pagkakataon si Renato na magsalita sa harap ng mga kabataan sa kanilang baryo.

Inimbitahan siya ng isang guro upang ibahagi ang kanyang karanasan. Mga anak, panimula ni Renato, ang buhay ay puno ng sakripisyo at pagkakamali. Pero tandaan ninyo, huwag kayong mawawalan ng pag-asa. Ako nagpakalayo-layo para bigyan ng magandang kinabukasan ang pamilya ko. Pero nang umuwi ako, iba ang dinatnan ko.

Nasira ang lahat ng pinangarap ko at sa kabila niyon, natutunan ko na hindi pera ang sukatan ng tunay na tagumpay. Ang mahalaga ay ang tibay ng puso at ang pagmamahal na hindi sumusuko. Nagpalakpakan ang mga estudyante at nakita ni Miguel ang kanyang ama bilang huwaran. Hindi lang para sa kanya kundi para sa iba ring kabataan. Isang gabi habang magkasama silang nakaupo sa harap ng kanilang bahay, nagsalita si Miguel.

Pa, alam mo ba balang araw gusto kong ituloy ang lahat ng ito. Hindi lang para sa atin kundi para sa mga susunod pang henerasyon. Para ipakita sa kanila na kahit gaano kahirap ang buhay may pag-asa. Napangiti si Renato at marahang pinisil ang balikat ng anak. Iyan ang pinakamasarap marinig.

Anak, hindi nasayang ang lahat ng paghihirap ko kung may natutunan ka. Habang lumilipas ang panahon, unti-unting nakahanap ng balanse ang kanilang pamilya. Hindi na bumalik si Arturo at tila naglaho na lang sa mundo. Si Lor na naman ay nautong mamuhay ng simple, malayo sa luho at bisyo. At sina Renato at Miguel ay patuloy na nagsikap bitbit ang aral ng kanilang mga sugat.

Sa huli, natutunan nilang ang pamilya ay hindi lamang tungkol sa dugo o sa perpektong larawan ng tahanan. Ito ay tungkol sa kakayahang bumangon muli kahit ilang beses kang bumagsak at ang pagpili na magmahal kahit pa puno ng sugat ang puso. At sa ilalim ng buwan na minsang naging saksi sa lahat ng kanilang luha at sakit.

Nakaupo silang mag-ama, tahimik ngunit puno ng pag-asa. Sapagkat sa kabila ng lahat, natutunan nila na ang tunay na tahanan ay hindi ang magarang bahay o ang kayamanang ipinundar kundi ang mga pusong nagmamahalan at naninindigan para sa isa’t isa