Tumitilamsik ang tubig sa lumang bubong ng bahay ni Mang Arturo. Ang bawat patak ay parang hampas ng ala-ala na matagal na niyang tinatakasang maalala. Sa tabi ng apoy, hawak niya ang lumang litrato.

Siya, ang kanyang asawa at apat na batang babae. Gayon, ang litrato ay kupas na. At ang mga ngiti ng mga bata ay parang mga multong bumabalik sa kaniyang isipan. Labimang taon na ang lumipas mula ng itaboy niya ang kanyang pamilya. “Wala kayong kwenta,” sigaw niya noon habang binabagsak ang pinto. Ang gusto ko ay anak na lalaki.

Nanginginig sa takot ang kanyang asawa, si Liza. Nyakap niya ang mga bata. Habang unti-unting naglalaho ang liwanag ng araw sa kanilang likod, lumipas ang mga taon. Ngayon, mag-isa si Mang Arturo. Wala ng tumatawag sa kanya ng tatay. Ang kanyang bahay ay malamig, puno ng alikabok at amoy kalawang. Isang gabi, may kumato, mahina sa una tapos malakas.

Tatlong kato, sunod ay katahimikan. Tumayo siya, mabagal. Nanginginig ang mga kamay. Pagbukas niya ng pinto, malamig na hangin ang unang pumasok. Sa dilim apat na anino. Mga babaeng nakatayo sa ulasa ang buhok at walang imik. Arturo, mahina ang tinit. Nakilala niya agad ang boses si Liza. Ngunit ang kanyang mukha maputla, malamig at walang emosyon.

Ang apat na anak ay nakatingin lang. Walang luha, walang ngiti. Ang mga mata nila ay parang salamin ng mga panahong pinabayaan niya. Ang dibdib ni Arturo ay biglang sumikip. Ang hangin sa paligid ay tila nagbago. May amoy ng basang lupa, halong lumang kandila at usok ng kahapon. “Bakit kayo nandito?” tanong niya. Paus ang boses.

Ngunit walang sumago. Lumapit ang panganay. Dahan-dahan. May hawak siyang maliit na kahon. Inabot ito kay Arturo. Mainit pa ang kahoy. Parang may buhay. Binuksan niya. Sa loob ay may lumang singsing. Ang singsing na itinapon niya noong araw na pinaalis niya sila. Nanginig ang kanyang mga daliri. Napalunok siya ng hangin.

“Patawarin niyo ako,” mahina niyang sabi. Ngunit bago pa man niya matapos ang mga salita, napansin niyang wala na sila sa harapan ng pinto. Walang yapak sa puti, walang bakas ng tao. Tanging ulan at hangin lamang ang naiwan. Ang kahon ay nakabukas pa rin sa kanyang kamay. At sa loob nito ngayon ay may lima ng singsing. Nanigas si Arturo.

Ang kanyang dibdib ay kumakabog na parang may gustong kumawala. Limang singsing, Isa para kay Liza, apat para sa mga anak na babae. Ngunit ang ikalima, hindi niya maalala na may ganon. Tumingin siya muli sa labas ngunit wala ng tao. Tanging ulan na lang ang bumabagsak, mabigat, parang mga luhang hindi na kayang itago ng langi.

Lumapit siya sa lampara sa mesa. Inailawan ang paligid. Sa ilalim ng ilaw, kumikintab ang mga singsing. Tila may sariling liwanag. At sa kanya napansin ang mga ukit sa loob ng bawat isa. Sa unang singsing Lisa, sa pangalawa Maria. Sa pangatlo Elena. Sa ikaapat Sofia at sa ikalima, para sa’yo. Napalunok siya.

Ang mga daliri niya ay nanginginig habang binabasa ang mga letra. Sa gilid ng kanyang tainga, may narinig siyang bulong. Mahina. Hindi mo kami gustong tanggapin noon. Napalingon siya. Walang tao. Ngunit ang hangin ay tila nagsasalita. Ang kurtina sa bintana ay gumagalaw kahit sarado ang lahat. Sa sahig, may bakas ng mga basang paa na dahan-dahang naglalaho.

Lumapit siya roon. Nanginginig ang tuhot. Ang bawat yapak ay maliit. Tila pag-aari ng mga batang babae. At sa dulo ng mga bakas may nakasulat sa alikabo. Anak pa rin kami. Nabitiwan niya ang kahon. Tumilapon ito sa sahig at ang mga singsing ay gumulong. Bawat isa ay umikot ng ilang beses bago huminto sa harap niya. Muling lumakas ang ulan.

Ngunit sa halip na malamig, ang hangin ay tila nagiging mainit. Ang apoy sa kalan ay biglang sumiklab ng walang dahilan. Ang mga larawan sa dingding ay nalaglag isa-isa. Tila may pwers ang gumagalaw sa paligid. “Liza, mga anak ko,” sigaw niya. Nanginginig ang boses. Ngunit ang tanging tugon ay ang tunog ng mga basag na salamin.

Dahan-dahan, naramdaman niyang may lumapit sa likod niya. Mabigat ang hangin. Ramdam niya ang hinga sa kanyang bato. Ngayon, kilala mo na ba kami? Napalingon siya. At sa dilim nakita niya sila. Si Liza nakatayo sa gitna ng silid. Basang-basa ang buhok nakadikit sa mukha. Sa likod niya ang apat na anak na babae ngunit iba ang kanilang mga mata.

Maputla, malalim tila may apoy sa loob. Ang mga labi nila ay nakatikom. Ngunit ang paligid ay puno ng tinig na bumubulong sabay-sabay. Tinapon mo kami, tatay. Ginusto mo ito. Ngayon kami naman. Nangangatog si Arturo. Umatras siya. Tumama sa mesa. Nadulas ang lampara. Tumilapon ang apoy at lumaganap sa sahih umalingaw ang amoy ng nasusunog na kahoy at tela. Ngunit hindi siya makagalaw.

Ang kanyang mga mata ay nakatuon sa kanila. Ang apoy ay gumagapang, sumisiksik sa pagitan ng mga anino. Ngunit ang limang pigura ay hindi tinatablan. Parang usok na buhay. Dahan-dahang lumalapi. Patawad sigaw niya. Halos hindi na marinig sa lagitik ng apoy. Ngunit hindi sila huminto. Ang panganay si Maria ay lumapit hanggang sa isang dangkal na lang ang pagitan nila.

Inabot niya ang kamay ng ama malamig parang yelo. Ngunit n magtagpo ang kanilang balat. May mainit na kirot na dumaloy sa katawan ni Arturo. Parang daan-daang ala-ala ang bumalik sa kanya. Ang iyak ng sanggol. Ang tawa ni Lisa habang nagluluto. Ang halakhak ng mga batang naglalaro sa ulan. At pagkatapos ang mga sigaw.

Ang pintong isinara niya ng walang lingon. Ang mga paang naglalakad palayo habang siya ay nananatiling gali at bulag. Gayon lahat ay bumabalik. Ngunit huli na. Ang apoy ay kumalat na. Ang bahay ay naglalagablab. At sa gitna ng liwanag, ang mga anino na mag-ina ay dahan-dahang naglalaho. Ngunit bago tuluyang mawala, narinig niyang muli ang boses ni Lisa.

Malinaw, kalmado, ngunit malamig. Hindi mo kailangang gustuhin ang anak na lalaki. Ang kailangan mo lang ay puso. At sa sandaling iyon, tumutok ang apoy at ang liwanag ay nilamon ang lahat. Sa labas ng bahay, ang ulan ay patuloy na bumubuhos. Ngunit sa gitna ng abo, may naiwan.

Limang singsing kumikintab sa dilim at sa pagitan nila isang bagong ukit sa sahik. Ama namin tapos na. Nang humupa ang ulan kinabukasan, tumigil ang lahat sa baryo. Ang usok mula sa nasunog na bahay ni Mang Arturo ay umaakyat pa rin sa langit. Mabigat, mabaho at tila ayaw maglaho. Ang mga kapitbahay ay lumapit, nagtakip ng ilong at nagtanong kung ano ang nangyari.

Walang sumago, tanging mga abo at natunaw na kahoy ang natira. Ngunit sa gitna ng abo may kakaibang bagay na kuminang. Isang kahon ang lumang kahon na pag-aari ni Arturo. Maingat itong binuksan ng mga tauhan ng barangay. Sa loob limang singsing, buo, walang bahid ng apoy. At sa ilalim ng mga singsing may papel na parang bagong sula.

Ang sulat ay nakasulat sa maayos na kamay. Pamilyar sa ilan sa matatanda. Si Liza para sao Arturo. Binasa nila ito ng mabagal. Bawat linya ay nag-iwan ng bigat sa hangin. Hindi ako g. Hindi rin ako bumalik para manaki. Bumalik kami upang ipaalala sa iyo ang mga buhay na itinapon mo, ang mga ngiti na pinatay mo at ang pagmamahal na hindi mo kailan man tinangga. Ngayon kami ay payapa na.

Ngunit ikaw, Arturo, ay kailangan mo pa ring matuto kung paano magmahal. Kahit sa huling hinga mo. Ang mga mata ng kapitan ng barangay ay lumaki dahil ang tinta sa papel ay basa pa. Parang kakasulat lang. At sa gilid ng papel may marka ng mga luha. Ngunit ang kakaiba walang katawan ni Arturo na natagpuan. Ni Abo ni Buto.

Walang bakas na siya ay nasunog sa loob ng bahay. Tanging mga yapak ng paa ang nakita sa paligid ng bahay. Paikot, paalis, papunta sa kakahuyan. At sa dulo ng mga yapak may isang lumang balon. Ang takip nito ay nakabukas at sa gilid ng balon may nakasulat na mga salita gamit ang uling. Huli na ang pagsisisi. Kinilabutan ang mga tao.

May nagsabing baka tumalon siya sa balon. May nagsabing kinuha siya ng mga espiritu ng kanyang pamilya. Ngunit may ilang matanda ang tahimik lang. Natingin sa lupa at mahinang nagdasal. Mula noon, walang nangahas lumapit sa nasunog na lugar. Ngunit gabi-gabi kapag umuulan, may mga nagsasabing may naririnig silang mga tinig mula sa dating bahay, mga bulong ng bata, mga tawanan na parang galing sa malayo, at minsan may makikita sa dilim limang pigura.

Isang babae at apat na batang babae. Naglalakad sa ulan. Walang anino, tahimik. Ang kanilang mga kamay ay magkahawak. At sa dulo ng hanay may isang lalaking tila nakasunot. Ang mukha niya ay maputla ngunit ang kaniyang mga mata ay puno ng lungkot. Lagi silang lumalakad papunta sa direksyon ng lumang balon.

At bago sila maglaho, naririnig ang isang boses. Mahina. Basang-basa ng ulan. Patawad ko sa inyo. Pagkatapos katahimikan. Walang ibang naririnig kundi ang lagaslas ng ulan at ang huni ng mga kuliglig. Pagkalipas ng ilang linggo, isang batang lalaki ang naglalaro malapit sa nasunog na bahay. Nakakita siya ng bagay na nakabaon sa lupa. Hinukay niya ito, isang larawan.

Lumang larawan nina Arturo at Liza kasama ang apat na batang babae. Ngunit sa likod ng larawan may bagong guhit. Isang lalaking bata nakatayo sa gitna nila. May hawak siyang singsing. Ngumiti siya sa litrato. Parang alam niya ang ibig sabihin. Kinagabihan, ibinigay ng bata ang litrato sa kanyang ina.

Ngunit nang bumalik siya kinabukasan para maglaro muli, wala na ang larawan. Tanging limang singsing na nakahilera sa lupa ang natira. Kumikislap sa ilalim ng araw. At sa tabi ng mga singsing, may isang ukit sa lupa, bago, malinis. Parang kagagawa lang. Ang pamilya ay hindi nasusunog. Mula noon, tuwing umuulan ang mga tao sa baryo ay nananahimik.

Walang lumalabas sapagkat alam nila sa gitna ng ulan may mga yapak na bumabalik. Mga yapak ng limang nilalang na hindi kailan man tuluyang nawala. At sa bawat patak ng ulan, naririnig pa rin ang isang tanong. Paulit-ulit, malambing ngunit malamig. Ngayon tatay masaya ka na ba? Kinabukasan, muling sumikat ang araw sa baryo.

Matapos ang napakahabang tag-ulan, ang lupa ay basa pa ngunit ang hangin ay tila mas magaan. Parang may natapos na kwento. Ang mga tao ay tahimik lang na dumadaan sa lugar kung saan minsan tumayo ang bahay ni Mang Arturo. Ngayon, damuhan na lang at abo ang natira. Ngunit sa gitna ng mga damo may mga bagong usbong na bulaklak kulay puti.

Parang mga daliiring marahang humahaplos sa hangin. Walang nagtanim. Walang nakakita kung kailan tumubo. Ngunit tuwing dapid hapon, kapag tinatamaan ng sinagnang araw ang mga bulaklak, nagiging malinaw ang anyyo ng isang pamilya. Isang lalaki, isang babae at apat na batang babae. Nakatayo, magkakahawak kamay, nakangiti. At sa tabi nila, isang batang lalaki nakatingin sa araw.

Payapa ang mga nakakita ay nagsasabing iyon ang kaluluwa ni Arturo. Sa wakas ay tinanggap at minahal ng kanyang pamilya. Wala ng gali, wala ng sigaw, tanging katahimikan at paghilom. Mula noon, tuwing bumubuhos ang ulan, hindi na ito kinatatakutan ng mga tao sa baryo. Sapagkat alam nila sa bawat patak ng ulan, sa bawat ihip ng hangin, naroon ang isang ama na natutong magmahal sa wakas.

At sa pagitan ng ulan at araw, sa pagitan ng buhay at ala-ala, naroon pa rin ang bulong ng kanyang asawa. Hindi mo kailangang magkaroon ng anak na lalaki. Sapat na natutunan mong magmahal. Ang hangin ay dahan-dahang humupa. Ang mga bulaklak ay kumikislap sa liwanag ng araw. At sa katahimikan ng hapon, natapos ang kwento ng isang pusong huli ng nagising.

Nguni, hindi kailan man nawala ang pag-ibig. M.