Bago siya pumanaw, bumulong ang aking ama, “Mag-ingat ka sa iyong ina… hindi siya—” sa sandaling iyon, pumasok ang aking ina at pagkatapos ay nalagutan din siya ng hininga.

Naaalala ko pa rin ang araw na namatay ang aking ama.
Ang tanging tunog sa silid ng ospital ay ang mahinang tibok ng puso at ang masangsang na amoy ng antiseptic. Nakahiga siya sa kama, napakanipis kaya kitang kita ko ang mga buto sa kamay na nakahawak sa kamay ko.

Bumulong si tatay:

“Mag-ingat ka… sa nanay mo… siya… hindi—”

Naputol ang pangungusap sa kalagitnaan ng pangungusap, pagkatapos ay biglang naputol ang heart monitor sa isang walang buhay na beep.

Bumukas ang pinto.
Pumasok ang aking ina, basang-basa pa ng hamog ang manipis niyang amerikana, hawak ang kahon ng lugaw na binili niya para sa kanya. Napatulala siyang tumitig sa eksena bago ibinagsak ang kahon sa sahig.

Muli akong tumingin sa kanya, nakaramdam ako ng lamig sa dibdib.
Para sa ilang kadahilanan, ang hindi natapos na mga salita ng aking ama ay patuloy na umaalingawngaw sa aking isipan tulad ng isang sirang huling hiling:

“Mag-ingat ka sa nanay mo…”

Sa mga araw pagkatapos ng libing, walang laman ang bahay kaya umalingawngaw ang tunog ng paghampas ng mga kutsara sa mga mangkok. Tahimik na nakaupo si Nanay sa tabi ng altar, binibilang ang bawat stick ng insenso. I still treated her normal, pero may invisible wall sa pagitan namin.

Isang gabi, narinig ko siyang may kausap sa telepono.
Ang kanyang boses ay mahina, ngunit sapat na para marinig ko ang mga salita:

“Oo, nailipat ko na lahat ng dokumento. Nabili na ang bahay, ipapadala ko ang iba mamaya.”

huminto ako. “Papel”? “Pagbebenta ng bahay”?
Sinabi sa akin ng aking ama na ang bahay na ito ay gawain ng kanyang buhay, “huwag hayaang tingnan ito ng sinuman”. At ngayon…

Nagsimula akong mapansin ang mga bagay.
Ikukulong ni Nanay ang kwarto ni Tatay, at sa tuwing susubukan kong pumasok, iniiba niya ang usapan.
Nagsimulang mawala ang mga larawan ng pamilya sa mga dingding.
At isang araw, nakita ko siyang nagsusunog ng salansan ng mga lumang sulat sa likod-bahay.

“Anong sulat ‘yan, Mom?” tanong ko.
“Ito ay isang scrap paper lamang, huwag mag-alala tungkol dito.”

Bahagyang nanginginig ang boses niya, pero hindi sumalubong sa akin ang mga mata niya.
Tumaas ang usok na may nasusunog na amoy. Sa apoy, nasulyapan ko ang sulok ng isang kalahating sunog na litrato—isang silweta ng isang lalaking nakatayo sa tabi ng aking ama, pamilyar ang mukha ngunit kalahating punit.

Mula sa araw na iyon, nagsimula akong  mag-alinlangan .

Habang naghanap ako, mas nakakabahala na mga detalye ang nakita ko.
Sa isang drawer ng mesa ng aking ama, nakita ko ang isang lumang notebook. Sa huling ilang pahina, nanginginig ang kanyang sulat-kamay:

“Tôi không biết mình còn sống được bao lâu… Bà ấy thay đổi rồi. Cứ lạnh nhạt, tránh né tôi… Có những đêm tôi nghe bà gọi tên ai đó trong mơ… Tôi sợ mình không hiểu nổi người đàn bà sống cạnh mình suốt 30 năm.”

Tôi đóng sổ lại, tim đập thình thịch.
Từ nhỏ, tôi từng nghĩ cha là người khô khan, ít nói. Không ngờ, trong ông lại chất chứa từng ấy tổn thương.

Tôi bắt đầu tưởng tượng ra hàng ngàn kịch bản:
Phải chăng mẹ phản bội cha?
Phải chăng bà có người đàn ông khác, và tôi… không phải con ruột của ông?

Câu nói “bà ấy không—” như nhát dao cứa sâu hơn.
Bà ấy “không đáng tin”?
Bà ấy “không phải người tốt”?
Hay tệ hơn… bà ấy “không phải mẹ tôi”?

Một tối, tôi không chịu nổi nữa.
Tôi tìm đến mẹ, giọng run:

“Con hỏi thật… Cha từng nghi ngờ mẹ ngoại tình phải không?”

Mẹ sững người. Cái thìa trong tay bà rơi xuống bàn.

“Con… con nghe ở đâu?”
“Từ nhật ký của cha. Ông còn viết… sợ con không phải con ruột của ông.”

Mặt bà tái nhợt. Một lúc sau, bà đứng dậy, đi thẳng vào phòng, khép cửa lại. Không một lời.

Đêm ấy, bà không ra ăn cơm.
Sáng hôm sau, khi tôi tỉnh dậy, bà đã rời nhà.

Chỉ để lại trên bàn một tờ giấy ngắn gọn:

“Mẹ về quê ngoại một thời gian. Đừng tìm mẹ.”

Tôi im lặng suốt nhiều tuần.
Trong lòng, vừa giận, vừa sợ, vừa trống rỗng. Tôi tự nhủ: Có lẽ cha nói đúng.
Tôi bắt đầu ký giấy bán căn nhà — căn nhà cha xây bằng mồ hôi và nước mắt — vì không muốn dính dáng đến bà nữa.

Ngày dọn đồ, tôi mở ngăn tủ cũ của cha để kiểm tra lần cuối.
Một hộp nhạc nhỏ rơi ra, cũ kỹ, phủ đầy bụi. Khi tôi mở nắp, giai điệu quen thuộc vang lên — bài hát cha thường bật mỗi khi mẹ mệt.
Dưới lớp nhung lót, có một phong thư được gấp ngay ngắn.
Trên bìa là nét chữ của cha: “Gửi con trai, nếu con đọc được, nghĩa là cha đã đi xa.”

Tôi run run mở ra.

“Con à, cha không giỏi nói lời tình cảm.
Dạo này mẹ con hay quên uống thuốc, lại giấu bệnh, cứ lo cho cha mà chẳng lo cho mình.
Cha chỉ sợ sau này cha đi rồi, con mải công việc mà không để ý đến mẹ.
Nếu có chuyện gì xảy ra, nhớ: Cẩn thận với mẹ con… bà ấy không biết giữ gìn sức khỏe.
Đừng để bà ấy một mình, con nhé.”

Tôi đọc đến dòng cuối mà tay run không cầm nổi.
Trái tim như bị ai bóp chặt.
Câu nói dang dở ấy… hóa ra chỉ là tình thương của một người cha — nhưng cái chết đã cắt ngang nó, biến nó thành một mũi dao đâm vào trái tim con trai mình suốt những tháng ngày qua.

Tôi ngồi thụp xuống sàn, khóc như một đứa trẻ.
Mọi hình ảnh quay trở lại: ánh mắt mẹ hôm bước vào phòng bệnh, nỗi im lặng trong đêm, những bức thư bà đốt — có lẽ chỉ là thư tình cha viết, bà không nỡ giữ lại vì sợ nhớ thêm.

Tôi thấy mình thật nhỏ nhoi, tàn nhẫn, và muộn màng.

Nagmadali akong bumalik sa aking bayan.
Ang lumang bahay na gawa sa kahoy ay nasa dulo ng maruming kalsada, ang bubong nito ay natatakpan ng kulay-pilak na kulay-abo na mga tile. Ang aking ina ay nakaupo sa beranda, ang kanyang buhok ay mas kulay abo kaysa dati, ang kanyang mukha ay payat.

Tumingala siya sa akin, nakangiti, pero pagod ang mga mata niya.

“Bumalik ka na?”
“Mom… bakit hindi mo sinabi sa akin?” nabulunan ako.
“Anong sabi mo?”
“May sakit ang nanay na iyon… hindi nagduda si tatay kay nanay…”

Bumuntong hininga lang siya ng mahina:

“May sinabi ba ang iyong ama noong araw na iyon?”

Tumingin ako sa ibaba. Nangilid ang mga luha.

“Sabi niya… huwag kalimutang pangalagaan ang iyong kalusugan.”

Ngumiti siya ng mahina. Nakapikit ang kanyang mga mata, payapa na parang natutulog.
Bumagsak ang liwanag ng gabi, marahang ginulo ng hangin ang kanyang pilak na buhok.

Pagkaraan ng tatlong araw, ibinalik ko ang aking ina upang humiga sa tabi ng aking ama, sa gitna ng tambo sa aking bayan.
Sa libingan, inilagay ko  ang liham  – ang kapirasong papel na nagpalipas ng isang taon sa pagkalunod sa poot, at pagkatapos ay ito rin ang nakapagturo sa akin na magpatawad.

Nagsindi ako ng insenso at mahinang sinabi:

“I’m sorry… For letting that unfinished sentence become a wound.
Now, I understand.
Gusto lang ni Itay na mahalin ko pa ng kaunti si nanay.”

Umihip ang hangin, mahinang tumunog ang wind chime sa bubong ng nitso.
Ilang sandali, naisip kong narinig ko ang boses ng aking ama – napakalayo, napakalambot:

“Okay, anak.”

🌧️ Magtapos

Minsan, ang pinakamasakit sa atin ay hindi ang katotohanan,
ngunit  ang mga salitang hindi nasabi .
Isang hindi natapos na pangungusap, isang huling tingin — ay maaaring baguhin ang direksyon ng isang buhay.
At sa oras na maunawaan natin, ang taong nagparinig sa atin ng iba pa… ay wala na.