“Tito… ’yung ate na ’yan, nakatira malapit sa bahay namin.”

Si Ginoong Dungo – isang kilalang negosyante sa buong Quezon Province – sa loob ng tatlong taon ay walang palyang bumibisita sa libingan ng kanyang anak tuwing weekend.

Ang anak niyang si Thalia, 10 taong gulang, ay namatay sa isang aksidenteng kinasangkutan ng isang hit-and-run. Hindi kailanman natagpuan ang sasakyan o ang salarin.

Mula noon, para siyang multong nabubuhay—walang sigla, walang direksiyon.

Isang araw, habang pinupunasan niya ang lapida, biglang may lumapit na isang payat na batang babae, marungis ang mukha, may hawak na supot ng tuyong tinapay. Tumayo ito ilang metro mula sa kanya at itinuro ang lapida:

“Tito… ’yung ate dito, nakikita ko po araw-araw. Nakatayo siya sa tabi ng ilog malapit sa bahay namin. Hindi po siya nagsasalita.”

Napahinto ang paghinga ni Ginoong Dungo.

Agad niyang tanong, nanginginig ang boses:

“Anak… sigurado ka ba sa nakita mo?”

“Opo. Araw-araw po. Nakatayo siya sa ilalim ng puno ng mangga sa likod ng bahay namin.”

Agad niyang hinawakan ang kamay ng bata.

“Ihatid mo ako roon!”

At nang makarating sila sa lugar na iyon…
napatulala si Ginoong Dungo, halos mawalan ng lakas…

Nang makarating sila sa gilid ng ilog sa baryo ng San Isidro, Quezon, halos mabingi si Ginoong Dungo sa lakas ng tibok ng kanyang puso. Tahimik ang lugar, maliban sa lagaslas ng tubig at sa pagaspas ng dahon ng malaking puno ng mangga.

Tumuro ang batang babae.

“Tito… ayun po siya lagi nakatayo.”

Pero wala siyang nakita.

Wala—kahit anino.

Umikot ang paningin ni Ginoong Dungo. Nanlalamig na ang mga palad niya.

“Anak… sigurado ka ba?”

Tumango ang bata.

“Opo. Kanina nga po, bago ko kayo makita sa sementeryo… nandito po siya. Nakatingin lang po sa ilog.”

Kinilabutan si Dungo.

Hindi dahil sa idea ng multo…

…kundi dahil kaninang umaga, may natanggap siyang ulat mula sa barangay na may bata raw na ilang beses nakikitang naglalakad mag-isa sa may ilog… nakaputing damit… pero pag lalapitan, biglang nawawala.

At walang batang ganoon sa listahan ng mga residente.

Parang sasabog ang ulo niya.

Napasigaw siya:

“THALIA!!!”

Umalingawngaw ang pangalan ng anak niya sa buong ilog.

Pero ang tanging sagot ay ang katahimikan.

Kinabukasan, bumalik si Dungo. Hindi siya nakatulog nang gabing iyon. Parang may malamig na kamay na pumipisil sa puso niya. Kailangan niya ng sagot.

Habang papalapit siya sa puno ng mangga, biglang…

TOK!

May nahulog na bato mula sa itaas at tumama sa paanan niya.

Napaatras siya, pero biglang may sumulpot na anino sa likod ng puno.

Isang bata.

Isang batang babae.

Nakaputing lumang bestida.

Nakasalubsob ang buhok.

Tumigil ang paghinga ni Dungo.

“Thalia…?”

Dahan-dahang iniangat ng bata ang mukha nito.

At tumambad ang isang pares ng mata—mapurol, parang pagod. Hindi iyon mata ng anak niya. Hindi rin iyon mukha nito.

Iba.

Ibang bata iyon.

Ngunit nakapagsalita ito ng pangalan ng anak niya.

“Si ate Thalia… umiiyak po gabi-gabi.”

Nanlaki ang mata ni Dungo.

“Ano’ng ibig mong sabihin?”

“Naririnig ko po siyang umiiyak sa gilid ng ilog. Sabi niya… ‘Hindi ako umalis. Nandito lang ako.’”

Parang bumagsak ang paligid sa sinabi ng bata.

Hindi niya alam kung ano iyon—espiritu ng anak niya? Alaala? O isang mensahe?

Isang hapon, kinausap niya ang batang babae at nalaman ang pangalan nito.

“Ako po si Lira,” sabi ng bata, nakangiting pilit.

Nang tanungin ni Dungo kung nasaan ang mga magulang nito, napayuko lamang ang bata.

“Wala na po sila.”

Naramdaman ni Dungo ang biglang kirot sa dibdib. Pareho silang may iniwan ng kapalaran.

Kaya’t madalas niya itong puntahan. Dinadalhan ng pagkain, damit, tsinelas. Unti-unting napamahal si Lira sa kanya—hindi bilang kapalit ni Thalia, kundi bilang batang dapat alagaan.

Hanggang isang gabi, umulan nang malakas. Nagpasiya siyang puntahan muli si Lira upang tiyakin na ligtas ito sa barung-barong nito malapit sa ilog.

Pagdating niya, natigilan siya.

Sira-sira ang pinto. Basang-basa ang sahig. Pero wala si Lira.

Naiwan lang ang isang bagay sa mesa—

Isang laruan.
Laruang pag-aari ni Thalia.

Yung mismong nawawala matapos ang aksidente.

Halos sumigaw si Dungo.

Sumugod siya sa barangay upang magtanong.

Doon niya nalaman ang katotohanang nagpatigil sa mundo niya:

“Sir… hindi po taga-rito si Lira. Ngayong buwan lang po siya lumitaw. At sabi ng ibang residente… may kasama raw siyang isang babae tuwing gabi.”

“Anong babae?”

“Mukhang mayaman… nakaputi. Pero hindi makita ang mukha.”

Nalaglag ang puso ni Dungo.

Hindi iyon si Thalia.

Pero bakit dala ng bata ang laruan ng anak niya?

At sino ang babaeng iyon?

Sa gabing iyon, hinalughog niya ang buong paligid ng ilog. Tanging liwanag lamang ng flashlight ang kasama niya.

Hanggang sa may narinig siyang kaluskos.

Paglingon niya…

Si Lira.

Basang-basa. Nanginginig. Nangungusap ang mga mata.

“Tito… nagbalik po siya.”

“Sino?!”

“’Yung ate sa lapida…”

At tinuro ni Lira ang likod niya.

Dahan-dahang tumingin si Dungo.

At muntik nang malaglag ang flashlight sa nakita niya.

May babaeng nakaputi. Mahaba ang buhok. Nangingintab ang balat. Ngunit walang mukha—parang pinahid ng hangin.

Bigla itong humakbang papalapit.

Tumalon si Lira papunta kay Dungo.

“Tito! Takbo!”

Pero hindi kumilos si Dungo.

Kundi… lumapit siya.

May kakaibang pakiramdam.

Hindi takot.

Kundi kilalang-kilala niya ang presensya.

At biglang nagsalita ang babae.

Hindi boses ng isang matanda.
Hindi boses ng multo.

Boses ng isang bata.

“Papa…”

Gumuho ang tuhod ni Dungo.

“Thalia? Anak?”

At sa unang pagkakataon, nakita niyang lumiwanag ang mukha ng nilalang—
unti-unting lumilitaw ang pamilyar na mga mata, labi, at ngiti ng anak niya.

Ngunit may dugo sa gilid ng ulo nito. Katulad noong araw ng aksidente.

“Papa… hindi ako umalis. Hindi ako nagpahinga. Gusto ko sabihin sa ’yo… may nakaalam ng nangyari sa akin.”

Nano’ng sinabi iyon, biglang nawala ang imahe.

At may narinig silang yabag mula sa gilid ng ilog.

Isang lalaking naka-itim. May hawak na kutsilyo.

“Huwag kayong lalapit!” sigaw ng lalaki.

Kinilabutan si Dungo.

Kilala niya ang tinig na iyon.

Si Mang Rodel.
Dating driver niya. Nawalan ng trabaho ilang linggo bago mamatay ang anak niya.

Ngunit hindi niya akalaing—

“Ikaw… ikaw ang…!”

Umiling si Mang Rodel.

“Hindi ko sinasadya! Nakainom ako! Nabundol ko ang anak mo! Natakot ako… nagtago ako…”

Napasigaw si Dungo.

“Hayop ka! tatlong taon kong hinanap ang sagot!”

Nanginginig si Rodel.

“Gusto ko na sana lumapit. Pero nakita ako ng batang ito—” itinuro niya si Lira “—kaya sinusundan ko siya. Dahil baka ilantad niya ako!”

Umiyak si Lira:

“Tito, natatakot po ako!”

At sa gitna ng lahat ng iyon—
may malamig na hangin na dumaan.

Kasunod ang tinig ng batang babae.

“Papa… protektahan mo siya.”

Si Thalia.

Ang multo ng anak niya.

At nang tumingin si Rodel sa likod nila, tumirik ang mga mata nito.

“Huwag… Huwag ka lumapit sa akin! Hindi ko sinasadya!”

Tumalikod si Rodel para tumakbo, ngunit nadulas—
at nahulog sa mababang bangin sa gilid ng ilog.

Isang sigaw.
Isang lagabog.

At katahimikan.

Dinala ni Dungo at ng barangay ang katawan ni Rodel.

Sa loob ng bulsa nito, may isang bagay na ikinagulat nilang lahat.

Isang birth certificate.
Pangalan ng bata: Lira R. Dungo
Ama: Rodolfo R. — ngunit walang nakalagay sa Nanay.

Nanlaki ang mata ni Dungo.

“Si Lira… anak ni Rodel?”

Hindi makapaniwala ang barangay.

Ngunit ang nakakagulat ay ang susunod na dokumentong nakita:

Resulta ng DNA.
Hindi pa signed pero malinaw:

“Possible match with: Dungo, Ricardo.”

Napatigil si Dungo.

Nanlamig.

Ito ang twist na hindi niya inasahan.

Si Lira… ay maaaring anak niya rin.

Naguguluhan siya. Hindi niya maalala. Ngunit may sinabi ang kapitan:

“Sir… si Rodel daw ay may ka-live-in dati, nagtatrabaho sa isa sa mga branch ninyo. Baka…”

Napatigil si Dungo.

Naalala niya.

May isang babaeng nagtrabaho sa kumpanya niya nang matagal. Mahiyain. Biglang nag-resign at lumipat sa probinsya. Noon ay may problema sila ng asawa niya at sandaling panahon silang naghiwalay.

Hindi niya inisip iyon noon.

Ngunit ngayon…

si Lira pala ang bunga.

At ngayon, si Lira ang batang unang nakakita sa multo ni Thalia.

Sa gabing iyon, habang nakahiga si Lira sa kama sa bahay niya, nakaupo si Dungo sa tabi nito.

“Tito… aalis ka rin ba… tulad ng iba?”

Napahawak si Dungo sa ulo ng bata.

“Hindi. Hindi na kita iiwan.”

Nang gabing iyon, muling lumitaw si Thalia.

Pero ngayon, payapa. Hindi duguan. Nakangiti.

“Papa… salamat. Pwede na ako magpahinga.”

Umiyak si Dungo.

“Anak… patawad kung hindi kita nabantayan.”

Umiling si Thalia.

“Hindi mo kasalanan. Pero bantayan mo si Lira. Kapatid ko siya.”

Parang gumuho sa loob niya ang mga salita.

“Pamilya ko rin siya, Papa. Huwag mo siyang pababayaan.”

At unti-unti, naglaho ang imahe.

Ngunit ngayon ay may liwanag. May kapayapaan sa mukha nito.

Lumipas ang ilang buwan.

Inayos ni Dungo ang papeles ni Lira. Pinagamot. Pinag-aral. Dinala sa bahay niya at itinuring na tunay na anak.

At tuwing bibisita sila sa libingan ni Thalia, hinihimas ni Lira ang lapida at sinasabing:

“Ate, salamat po.”

At minsan—
kapag hapon at mahangin—
may maririnig silang mahinang tawa ng bata.

Parang tinig ni Thalia. Masaya. Mapayapa.

Hindi lahat ng multo ay upang takutin tayo.
Minsan… sila ay dumarating upang itulak tayo sa katotohanan.
Upang ituro ang katarungan.
At higit sa lahat—
upang ipaalala na ang pagpapatawad ang tanging paraan upang makamove on ang mga lumulutang na kaluluwa… at ang mga buhay na puso.