Mainit ang sikat ng araw noon sa baryo ng San Bartolome, isang tahimik na lugar na ngayon ay tila nakakulong sa isang alaala.

Isang lalaki ang bumalik — magulo ang buhok, bakas sa mata ang pagod sa mahabang paglalakbay, dala ang isang lumang bag at isang pusong punô ng tanong.

Siya si Ramon, apatnapu’t dalawang taong gulang, dating rebelde sa sariling pamilya. Sampung taon na ang nakalipas mula noong iniwan niya ang kanyang sanggol na anak sa kanyang ina. Wala siyang sinabi noon — isang gabing umalis at hindi na muling nagparamdam.

Ngayong nagbalik siya, ang bahay na dati’y puno ng sigaw ng kanyang ina, si Aling Rosa, at iyak ng kanyang anak, ay tahimik na. Ang mga bintana’y nakasara, may mga damong ligaw sa harapan, at ang lumang duyan ay unti-unti nang nabubulok.

“Ma?” sigaw niya, halos bumulong sa hangin.

Walang sumagot.

Sumilip siya sa bintana — bakante. Walang gamit. Wala man lang aninong naiwan. Isang bahay na tinabunan na ng panahon.

Dahan-dahan siyang lumuhod sa mismong harap ng pintuan. Kinapa niya ang ilalim ng paso sa gilid — at gaya ng dati, naroon ang susi.

Binuksan niya ang pinto, at pumasok sa isang tahanang hindi na tahanan.

Lahat ng bakas ng pamilya ay nawala. Isang lumang larawan na lang ang naiwan sa dingding — siya, si Aling Rosa, at ang isang batang babae na noo’y wala pang isang taon.

Ang puso niya’y tila piniga.

“Nasaan sila?”

Sa mesa, may isang liham. Lumang papel, kupas, ngunit malinaw ang sulat.

“Anak, kung binabasa mo ito, ibig sabihin ay nagbalik ka na. Matagal kitang hinintay. Bawat taon, inaasam kong kumatok ka sa pintuan. Ngunit habang lumilipas ang mga araw, pinili kong itayo ang mundo ng apo mo kahit wala ka.

Mabait siya. Maganda. Marunong. Pinangalanan ko siyang Mira — mula sa salitang ‘himala’, dahil siya ang himala sa buhay kong halos sumuko na.

Ngunit anak, darating ang araw na gugustuhin niyang malaman kung sino ka. Kung bakit wala ka. At hindi ko kayang sagutin lahat. Kaya’t sa oras na mabasa mo ito, alam mong nasa tamang panahon na rin. Nasa Maynila kami ngayon. Kung handa ka, hanapin mo siya — hindi para sayo, kundi para sa kanya.”

Tumulo ang luha ni Ramon. Ang galit sa sarili’y mas matindi pa sa anumang parusa. Sampung taon siyang nawala — at sa sampung taon na iyon, isang ina ang muling naging ina sa pangalawang pagkakataon.

—

Ilang linggo ang lumipas. Sa isang maliit na art exhibit sa Maynila, isang dalagang may maamong mukha ang nagpapakita ng kanyang mga likha — mga kuwadro ng isang bahay, ng isang matandang babae, at ng isang lalaking wala ang mukha — nakatalikod.

Sa dulo ng exhibit, isang lalaking umiiyak habang nakatitig sa isang larawan.

Lumapit ang dalaga.

“Sir, okay lang po ba kayo?”

Hindi siya makasagot. Ngunit nang lumingon siya, napahawak ang dalaga sa kanyang kwintas — may pendant iyon na kamukha ng isa sa mga larawang iginuhit niya noon mula sa alaala.

“Sino po kayo?”

Mahina ang tinig niya. Pero matatag.

“Ako ang dahilan kung bakit may kulang sa mga larawan mo,” sagot ng lalaki. “Ako ang ama mo, Mira.”

Tahimik ang paligid. Ngunit sa katahimikan, unti-unting bumukas ang puso ng isang batang matagal nang naghahanap. Wala mang agarang yakap, wala mang sigaw ng kapatawaran — sapat na ang pagkakatagpo.

Sapagkat sa wakas, natagpuan nila ang isa’t isa — hindi sa lumang bahay, kundi sa bagong simula.

Nararamdaman mo na bang bitin pa ang huling tagpo? Sige, dudugtungan ko ito para maging mas teleserye-style ang pagtatapos — mas emosyonal, mas masarap sa pakiramdam, at may mas malinaw na pagbabalik-loob.

—

Pagkatapos ng unang pagkikita sa exhibit, hindi agad nagbukas ng puso si Mira. Bagaman ramdam niya ang bigat ng bawat salita ni Ramon, dala pa rin niya ang sugat ng mga taon ng kawalan.

Lumipas ang mga araw, paulit-ulit na dumadalo si Ramon sa mga exhibit at event ni Mira, tahimik lang na nakatingin mula sa malayo. Kapag may pagkakataon, iniiwan niya ang mga maliliit na bagay — isang sketchpad, isang bagong brush, o bulaklak na alam niyang mahilig ang anak niya. Ngunit hindi niya kailanman pinipilit ang sarili.

Isang gabi, habang nagliligpit ng mga gamit si Mira, natagpuan niya sa ilalim ng mesa ang isang lumang kahon. Doon nakalagay ang mga sulat ni Aling Rosa — mga liham para kay Mira na isinusulat ng kanyang Lola noong bata pa siya, ngunit hindi agad ibinigay.

Sa huling sulat, nakasulat:

“Mira, darating ang araw na makikilala mo ang tatay mo. Maaaring hindi mo agad siya matanggap, at tama lang iyon. Pero alalahanin mong kahit nagkamali siya, dala niya ang dugong bumuo rin sa’yo. Kapag nakita mo siya, tignan mo hindi lang ang kanyang nakaraan, kundi ang kanyang pag-asa para sa inyong kinabukasan.”

Napaluha si Mira. At sa unang pagkakataon, nagdasal siya — hindi para hanapin ang ama niya, kundi para bigyan siya ng lakas na tanggapin kung darating ang oras.

—

Sa huling araw ng exhibit, dumating si Ramon. Nakita niyang inaayos na ni Mira ang kanyang mga obra para ibaba. Dahan-dahan siyang lumapit, at hawak ang isang lumang larawan — ang kopya ng kanilang tatlo: siya, si Aling Rosa, at si Mira bilang sanggol.

“Hindi ako humihingi ng kapatawaran agad,” basag ang boses ni Ramon. “Pero gusto kong malaman mo na simula ngayon, hindi na ako aalis.”

Matagal siyang tinitigan ni Mira. Kita niya ang pagod sa mga mata ng ama, ngunit higit sa lahat, nakita niya ang katapatan.

Sa halip na salita, isang simpleng bagay ang ginawa ni Mira — iniabot niya ang isang brush sa ama.

“Kung talagang hindi ka aalis,” sabi niya, “turuan mo akong ipinta ang mga bagay na hindi ko maipinta mag-isa.”

At doon, sa gitna ng canvas at pintura, nagsimulang buuin ng mag-ama ang larawan ng kanilang bagong simula.

—

Ipinakita sa huling tagpo ang isang bagong painting ni Mira: isang bahay na dati’y wasak at bakante, ngunit ngayon ay muling maliwanag at may mga taong nakatayo sa harap nito — isang matandang babae na nakangiti, isang ama, at isang anak na magkahawak-kamay.

Sa ilalim ng painting, nakasulat ang pamagat:

“HINDI NA MULING IIWAN.”