Kumusta po kayo mga minamahal kong kakwento? Isang maganda at mapagpalang araw sa bawat isa sa inyo. Muli, ako ang inyong kasama sa isa na namang paglalakbay ng puso. Isang kwentong kukunin natin mula sa baol ng buhay. Sabi nila, ang pinakadakilang pag-ibig ay ang pag-ibig ng isang ina. Gaano kalaki ang kayang isakripisyo ng isang ina para sa kapayapaan ng kanyang pamilya? At paano kung ang kapayapaan na yon ay may katumbas na pagyurak sa sarili niyang dangal? Halin’t pakinggan natin ang kwento ni Lola Amparo. Huminto

ang tricycle sa tapat ng isang simpleng bahay na semento. Sandaling katahimikan ang pumagitna ng patayin ng draver ang makina. At sa katahimikang iyon, dinama ni Lola Amparo ang bigat ng sandaling iyon. Ito na. Ito na ang bago niyang simula. Dahan-dahan siyang bumaba. Ang mga tuhod ay bahagyang nanginginig.

Hindi lang dahil sa kanyang edad na pit kundi dahil sa pinaghalong kaba at pag-asa na gumuguhit sa kanyang dibdib. Hawak ang isang maliit na tampipi na gawa sa bayong. nilingon niya ang kanyang likuran kung saan nakatayo pa rin ang kanyang munting bahay na pawid ngayon ay wala ng laman, malamig at malungkot.

Isang malalim na buntong hininga ang kanyang pinakawalan. “Lola!” Isang matinis na boses bata ang pumunit sa katahimikan bago pa man siya makalingon ng tuluyan isang maliit na katawan na ang yumakap sa kanyang mga binti. Napangiti si Lola Amparo, ang kanyang apo. Si Hiraya ang kanyang liwanag. Apo! Mahinang wika niya habang hinahaplos ang buhok ng 10 taong gulang na bata. Abay kay laki-laki mo na.

Syempre po lola, halika po, ipapakita ko sa inyo ang kwarto na niyo.” Masayang hila ni Hiraya sa kanyang kamay. Ang mga mata nito’y nagniningning sa tuwa. Ang init ng palad ng kanyang apo ang tila nagbigay ng kapanatagan sa pusong-puno ng alinlangan ni Lola Amparo. Mula sa pintuan ay lumabas ang kanyang kaisa-isang anak, si Lino na agad siyang inalalayan.

“Ne! Mabuti’t nakarating kayo ng maayos. pagpasensyahan niyo na po at hindi ko na kayo nasundo. Ayos lang anak, kayang-kaya pa ng lola mo. Pagtatapos niya sa kanyang sinabi na may pilit na ngiti. Mula sa likod ni Lino ay sumulpot si Marikit ang kanyang manugang. Nakapantulog ito na seda. Ang buhok ay maayos na nakapusod at ang mukha ay walang emosyon. Maganda si Marikit.

Iyun ang hindi maikakaila. Ngunit sa likod ng ganda ay may lamig na tila tumatagos sa buto. Kumusta po Ney? Bati nito. Isang pormal na ngiti ang sumilay sa kanyang mga labi ngunit hindi umabot sa kanyang mga mata. Mabilis na dumapo ang tingin nito sa bayong nahawak ni Lola Amparo. Pagkatapos ay sa suot nitong bestidang luma na.

Isang mabilis na pag-smid ang nakita ni Lola Amparo bago ito muling nag-angat ng tingin. “Mabuti naman anak!” sagot ni Lola Amparo. Pilit na pinatatatag ang kanyang boses. “Sige na, nay, ipasok na natin ang mga gamit ninyo.” Sabi ni Lino. Tila sinusubukang putulin ang namumuong tensyon. Iisa lang ang malaking karton na dala ni Lola Amparo.

Puno ng kanyang mga damit at ilang personal na gamit. Ngunit may isa pa siyang bilin sa Driver. Iho, pakibaba na rin yung isa pa. Mula sa tricycle, pinagtulungang buhatin ni Lino at ng Driver ang isang luma, ngunit matibay na baol na gawa sa narra. Medyo malaki ito at halatang mabigat. Nang mailapag ito sa sala, hindi napigilan ni Marikit na magtaas ng kilay.

Ano po yan Nay? Bakit niyo pa dinala yang lumang baol na yan? Baka kung ano pang anay ang madala niyan dito sa bahay. Walang pakundang sabi nito na paatras si Lola Amparo. Hinaplos niya ang takip ng baol. Tila ba pinoprotektahan ito mula sa masasakit na salita. Mahalaga ito sa akin marikit. Pamana pa ito ng lolo ninyo.

Lumapit si Hiraya, ang mga matay bilog sa pagkamangha. Ano po ang laman niyan, Lola? Ngumiti si Lola Amparo, isang tunay na ngiti sa pagkakataong ito. Gumaan ang kanyang pakiramdam dahil sa apo. Inilapit niya ang kanyang mukha sa bata at bumulong. Sapat lang para marinig nito. Ito ang para sao apo. Tumingin siya kay Hiraya na may lihim sa kanyang mga mata.

Isang lihim na tanging silang dalawa lang ang nakakaalam kahit hindi pa man ito naiintindihan ng bata. Dumating ang hapunan. Habang nagsasandok ng kanin si Lino, sinubukan niyang pasiglahin ang usapan. Nakakatuwa ano? Matagal-tagal na rin mula noong huli tayong nagsalo-salo ng kumpleto. Nay, ngumiti si Lola Amparo. Oo nga anak. Ngunit bago pa man niya maisubo ang unang kutsara ng pagkain, nagsalita si Marikit habang naglalagay ng ulam sa plato ni Hiraya.

Hindi ito tumitingin sa biyanan ngunit malinaw kung para kanino ang kanyang mga salita. Sana lang magkasya ang budget natin. Alam mo na Lino. Mahirap ang buhay ngayon. Dagdag gastos ang lahat. Ang kutsarang hawak ni Lola Amparo ay biglang bumigat. Tila naging abo ang lasa ng pagkain sa kanyang bibig. Napayuko si Lino at maging si Hiraya ay natigilan.

Nakatingin sa kanyang ina na may pagtataka. Pinilit ni Lola Amparo na lunukin ang pagkain kasama ng sakit na idinulot ng mga salitang iyon. “Huwag, huwag kayong mag-alala.” mahina niyang sabi. Hindi ako magiging pabigat sa inyo. Ang gabing iyon ay naging mahaba para kay Lola Amparo. Hindi siya mapakali sa kanyang higaan. Ang kwartong ibinigay sa kanya ay ang dating bodega.

Maliit at medyo maalinsangan. Ngunit nagpapasalamat pa rin siya. Bumangon siya para uminom ng tubig. Habang naglalakad pabalik, napadaan siya sa tapat ng silid ng mag-asawa. Bahagyang nakabukas ang pinto at mula sa siwang na yon, narinig niya ang boses ni Marikit. Hindi na pormal, hindi na kontrolado, kundi puno ng iniis.

Isang matalas na bulong na tumusok sa puso ni Lola Amparo. Hanggang kailan titira dito ang nanay mo? Nagiging bodega na itong bahay natin sa mga lumang gamit niya. Napatigil si Lola Amparo. Ang kanyang mga kamay ay nanginig at nabitawan niya ang baso ng tubig. Ngunit walang tunog. Tila ang sahig na mismo ang sumalo nito upang itago ang kanyang presensya.

Dahan-dahan siyang umatras pabalik sa kanyang silid. Ang bawat hakbang ay mas mabigat kaysa sa nauna. Isinara niya ang pinto ng walang ingay at sa dilim niyakap niya ang kanyang sarili. Ang pag-asang dala niya kaninang umaga ay unti-unting naglalaho na papalitan ng anino ng pangamba. Ngayon sigurado na siya hindi ito isang bagong simula.

Ito ay ang simula ng kanyang kalbaryo. Ang mga sumunod na araw ay isang sayaw sa pagitan ng pag-iwas at pagtitimpi. Si Lino sa bawat pagkakataon ay sinusubukang ipakita na ang lahat ay maayos. Magdadala siya ng kape para sa ina sa umaga. Magtatanong kung nakainom na ito ng gamot o magkukwento tungkol sa kanyang trabaho bilang kargador sa isang bodega ng bigas.

Ngunit ang mga sandaling iyon ay laging panandalian, laging may anino ni Marikit na nakabantay sa paligid. Si Lino ay isang taong simple. Ang nais lamang niya ay isang tahimik na buhay. Ngunit ang kapayapaan para sa kanya ay nangangahulugang pag-iwas sa anumang komprontasyon lalo na sa kanyang asawa. Ang pagmamahal niya sa ina ay totoo.

Ngunit ang takot niya kay Marikit ay mas matimbang. Isang hapon, umuwi si Lino na mas maaga kaysa karaniwan. Ang pagod sa kanyang mukha ay hindi na lang dahil sa pagbubuhat. Mayroon itong kasamang bigat ng isang masamang balita. Nakaupo si Lola Amparo sa sala. Tinuturuan si Hiraya sa kanyang takdang aralin.

Nang pumasok si Lino, walang imik. Umupo siya sa silyangyari sa Ratan. Ang mga matay nakatitig sa sahig. Lino, anak, anong problema? Nag-aalang tanong ni Lola Amparo. Umiling lang si Lino. Nakita ni Lola Amparo ang isang lukot na sobre sa nanginginig nitong kamay. Lumabas si Mary Kit mula sa kusina. May hawak na sandok.

Ang aga mo yata. Akala ko ba’y mag-o-overtime ka para may pandagdag tayo sa bayarin sa kuryente?” tanong nito. Ang boses ay may bahid na agad ng panunumbat. Dahan-dahang itinaas ni Lino ang kanyang mukha. Ang kanyang mga mata ay namumula. Marikit. Nagsimula siya. Ang boses ay basag.

Nagbawas sila ng tao sa bodega at at kasama ako sa mga natanggal. Ang sandok na hawak ni Marit ay bumagsak sa sahig. Ang tunog ng metal na tumama sa semento ay umalingawngaw sa buong bahay. Kasing lakas ng pagsabog ng isang bomba. Katahimikan. Pagkatapos ang pagsabog. Ano? Sigaw ni Marit. Ang kanyang mukha ay nag-iba. Naging isang maskara ng galit.

Tinanggal ka. Paano na tayo mabubuhay ngayon, Lino? Paano ang mga bayarin? Ang pag-aaral ni Hiraya? Wala ka man lang naipon, wala kang kwenta. Marikit. Hindi ko naman ginusto ito. Pakiusap ni Lino. Ang kanyang boses ay halos pabulong. Ngunit hindi nakinig si Mary Kit. Tumingin siya sa paligid na tila naghahanap ng masisisi at ang kanyang mga mata ay huminto at dumapo kay Lola Amparo na tahimik na nakayakap kay Hiraya.

Sinasabi ko na nga ba? Dinuro niya ang matanda. Simula ng dumating ang nanay mo sa bahay na ito, puro kamalasan na lang ang nangyayari sa atin. Siya ang may dalang malas, isang palamunin, pabigat. Marikit. Tama na. Sa wakas ay sumigaw si Lino. Ngunit ang kanyang sigaw ay walang lakas. Walang kapangyarihan. Anong tama na? Magsama kayong mag-ina.

Pareho kayong walang silbi. Lumapit si Lola Amparo. Nanginginig ang mga labi. Anak, huwag mong sisihin si Lino. Ako na ang bahala. Huwag mo akong matawag-tawag na anak. Putol ni Mary Kitt. Wala kang maitutulong. Isa ka lang matandang inutil. Napatakip ng bibig si Lola Amparo. Ang mga luha ay nagsimulang mamuo sa kanyang mga mata.

Naramdaman niyang humigpit ang yakap ni Hiraya sa kanyang baywang. Huwag niyo pong saktan si Lola. Umiiyak na sabi ng bata. Ang eksenang yon ang sumira sa kung ano mang natitirang pag-asa sa puso ni Lino. Yumuko siya. Talunan habang pinapanood ang asawang sinisigawan ang kanyang ina at ang anak na umiiyak para sa lola nito. Wala siyang nagawa. Wala siyang sinabi.

Ang kanyang katahimikan ay isang pagsangayon sa kalupitan ni Mary Kitt. Mula sa araw na yon, ang bahay ay naging isang teritoryo yun ang takot. Kinontrol ni Mary Kitt ang lahat. Ang pagkain ay tinitipid. Ang rasyon ni Lola Amparo ay kalahati na lang ng sa kanila. Matatanda, hindi na kailangan kumain ng marami.

Katwiran ni Mary Kitt habang puno ang sarili niyang plato. Isang gabi nang bilangin ni Marit ang natitirang pera mula sa huling sahod ni Lino, nakita niyang kulang ito. Walang imik, kinuha niya ang alkansya ni Hiraya at binasag ito sa sahig. Ma, huwag po. Ipon ko po yan. Sigaw ng bata. Kailangan natin ng pambili ng bigas.

Sagot ni Marikit habang pinupulot ang mga barya. Sa gitna ng lahat ng ito, sinubukan ni Lola Amparo na kausapin si Lino. Nakita niya itong nakaupo sa labas. Nakatingin sa kawalan. “Anak!” Mahina niyang tawag. May kaunti pa akong naipon. Ibibigay ko sa inyo. Huwag na po, nay. Putol ni Lino hindi makatingin sa ina.

Ang hiya sa kanyang mukha ay tila isang pader. Sa pagitan nilang dalawa. Kasalanan ko ‘ walang may kasalanan. Anak pagsubok lang ito. Pagsubok na hindi ko malampasan. Sagot ni Lino. Ang boses ay puno ng pait. Kinabukasan, inilapag ni Marikit ang isang tumpok ng mga papel sa maliit na mesa sa sala. mga resibo ng tubig at kuryente.

Tumingin siya kay Lino pagkatapos ay kay Lola Amparo na nagwawali sa isang sulok. Isang mapanuyang ngiti ang gumuhit sa kanyang mga labi. Kung hindi niyo kayang mag-ambag, sabi niya, ang bawat salita ay may lason. May alam akong paraan. Tumingin siya ng diretso kay Lola Amparo. Iyung lupain ang mga tala ng nanay mo. Ibenta na yan.

Nabitawan ni Lola Amparo ang walis, ang lupain ng mga tala, ang maliit na lote na binili nila ng kanyang yumaong asawa, ang lugar kung saan sila nangangarap na magpatayo ng bahay para sa kanilang mga apo. Ang tanging natitirang ala-ala ng kanyang kabiyak, ang tanging kayamanan na hindi nasusukat ng pera.

Tumingin siya kay Lino. Naghahanap ng tulong ng pagtutol. Ngunit ang nakita lang niya ay isang anak na yumuko, isang lalaking duwag, isang estranghero sa sarili niyang bahay. Sa sandaling iyon, alam ni Lola Amparo na ang unang dagok ay hindi ang pagkawala ng trabaho ni Lino. Ito iyon ang pagtatangkang kunin sa kanya ang huling piraso ng kanyang nakaraan.

At ang tanging pag-asa para sa hinaharap. Ang mungkahin ni Marikit ay parang isang bombang sumabog sa loob ng bahay na ang usok ay nanatili sa hangin. Sa loob ng maraming araw. Nagkaroon ng hindi nakikitang pader sa pagitan nilang lahat. Si Lino ay umiiwas sa tingin ng ina. Si Hiraya ay laging nakadikit sa kanyang lola.

Tila ba isa siyang munting bantay. At si Marikit ay nagmamasid. Isang buwit ring naghihintay sa tamang sandali upang Manila. Hindi mari sagot ni Lola Amparo. Isang gabi. Nang muling buksan ni Lino ang usapan, naroon sila sa kusina. Silang dalawa lang. Si Marikit ay nagpapanggap na natutulog. Ngunit alam ni Lola Amparo na nakikinig ito mula sa silid.

Pero nay, para naman po ito sa atin, pansamantala lang, kapag nakaluwag-luwag na ako, “Lino,” pinutol siya ni Lola Amparo. Ang kanyang boses, bagama’t mahina ay may bigat at aoridad na matagal ng hindi naririnig ni Lino. Tumingin siya ng diretso sa mga mata ng anak. Ang lupang yan ay hindi pera Lino. Iyan ay pangarap para kay Hiraya.

Walang nagawa si Lino kundi ang mapayuko. Ang pagbanggit sa pangalan ni Hiraya ay parang isang sampal sa kanyang pagkatao. Alam niya sa kaibuturan ng kanyang puso na tama ang kanyang ina. Ngunit ang takot sa gutom at sa galit ni Marikit ay mas malakas. Dahil sa pagtangging iyon, lalong naging impyerno ang buhay ni Lola Amparo.

Ngunit nagbago ang lahat isang umaga sa palengke ng baryo Buhay Tubig, si Marikit ay namimili ng gulay. Kinukuha ang mga pinakamura, ang mga may kaunting sira na para lang makatipid. Ang kanyang puso ay puno ng galit sa biyanan. Habang naghihintay ng sukli, narinig niya ang usapan ng dalawang lalaking nakabarong sa kabilang tindahan.

Mukha silang mga opisyal mula sa munisipyo. Sigurado na raw, engineer, naaprubahan na ng national ang budget para sa bagong highway. Sabi ng isa. Mabuti naman. Sagot ng tinawag na engineer. Malaking pag-unlad yan para sa probinsya natin. Yung mga lupa diyan sa may lumang sapa malapit sa lupain ng mga tala. Tiyak na tataas ang appraisal value niyan.

Sky High. ika nga. Swerte ng mga may-ari. Tiyak na magiging milyonaryo sila sa right of way pa lang. Nabitawan ni Marikit ang hawak na supot ng sitaw. lupain ng mga tala. Milyonaryo. Ang mga salitang yon ay umaling awungaw sa kanyang isipan na parang kampana. Biglang nagliwanag ang kanyang utak.

Ang maliit at halos walang kwentang lote na iyon, magiging susi pala sa lahat ng kanyang pangarap. Ang galit na nararamdaman niya kanina ay napalitan ng isang matinding pagnanasa, isang kasakiman na gumapang sa bawat ugat ng kanyang katawan. Kailangan niyang makuha ang lupang yon. Ano man ang mangyari, pag-uwi marikit sa bahay, ang lahat ay nagulat sa kanyang pagbabago.

Ang dating nakasimangot na mukha ay napalitan ng isang matamis na ngiti. Ang dating masakit na pananalita ay naging malambing. Nay, nagluto po ako ng paborito ninyong ginataang langka. Sabi niya kay Lola Amparo. Habang inilalapag ang isang mangkok sa harap nito, napatanga si Lola Amparo. Maging si Lino at Hiraya ay nagkatinginan.

Puno ng pagtataka. Pasensya na po kayo sa inasal ko nitong mga nakaraang araw. Nay dala lang po siguro ng problema sa pera. Patuloy ni Mary Kit. Ang boses ay tila boses ng isang anghel. Naiintindihan ko po kung bakit ayaw ninyong ibenta ang lupa. Mahalaga po talaga yun sa inyo. Gumaan ang loob ni Lola Amparo.

Marahil naisip niya ay natauhan na ang kanyang manugang. Marahil ay may pag-asa pa. Ngunit ang kabaitan ni Marikit ay isang maskara, isang estratehiya. Sa loob ng isang linggo, inalagaan niya si Lola Amparo. Minasahe ang mga binti nito. Ipinagtimpla ng salabat. Ngunit sa bawat pagmamasahe, sa bawat pag-abot ng tsa, mayroon siyang isinisingit na tanong.

Saan niyo po ba naitago ang titulo ng lupa, Nay? Para lang po masigurado nating ligtas. Wala naman po sigurong ibang may hawak ng kopya po ba? Sino po ba ang nakapangalan doon ngayon nay? Sa inyo po ba o kay lolo pa rin? Si Lola Amparo sa kanyang kabaitan ay walang kamalay-malay sa tunay na motibo.

Sinasagot niya ang mga tanong ng may tiwala. Gabi-gabi sinusubukan ni Marikit na kumbinsihin si Lino. Kailangan nating makuha ang lupang yon, Lino. Bulong niya sa asawa habang nakahiga sila. Hindi dahil sa pera kundi para maipamana natin kay Hiraya. Mas mabuting nasa pangalan natin para maasikaso. ‘Di ba? Matanda na si nanay.

Baka kung ano pa ang mangyari. Ngunit nanatiling matigas si lola. Amparo. Ang lupa ay para kay Hiraya at ibibigay niya ito sa tamang panahon. Isang gabi, matapos ang isa na namang bigong pagtatangka, naupo si Marikit sa sala. Ubos na ang kanyang pasensya. Tapos na ang pagpapanggap. Sa dilim, ang kanyang mga mata ay napadako sa labas ng bintana.

Sa dulo ng kanilang bakuran, doon nakatayo ang luma at abandonadong bodega. Ang dating kulungan ng aso nila na matagal ng namatay. Madilim ito, nababalot ng mga baging at mukhang nakakatakot. Isang malamig at buhong na ngiti ang dahan-dahang gumuhit sa mga labi ni Marikit. Kung hindi makuha sa santong dasalan naisip niya kukunin niya sa santong paspasan.

Tumingin siya sa bodega at sa kanyang isipan, isang napakalupit na plano ang nabuo. Ang kabaitan ni Marikit ay naglaho na parang bula. Ang linggo ng pagkukunwari ay natapos at ang umagang sumunod dito ay mas madilim pa kaysa sa mga nauna. Si Hiraya na noon ay 1 taong gulang na ay mas lalong naging mapagmasid. Nakikita niya ang paraan ng pagtingin ng kanyang ina sa kanyang lola.

Isang tingin na puno ng pagkainip at galit na pinipigilan. Alam niyang may masamang mangyayari. Nararamdaman niya ito sa hangin. Isang hapon habang nag-aayos ng mga damit si Lino, biglang sumigaw si Marikit mula sa kanilang silid. isang sigaw na puno ng pagkukunwaring gulat at pighati. Ang pera. Nawawala ang pera ko.

Nagmamadaling pumasok si Lino. Kasunod si Hiraya. Nakita nila si Marikit na nakaupo sa sahig umiiyak at nakakalat sa paligid niya ang laman ng kanyang wallet. Anong nangyari? Tanong ni Lino. Ang ipon ko. Hagulgol ni Marikit. Yung kaunting perang itinabi ko para sa bigas nawawala. Php5 yon. Pis. Lumabas si Lola Amparo mula sa kanyang silid na abala sa ingay.

Anong kaguluhan ito? Biglang tumayo si Marikit. Tumingin siya kay Lola Amparo. Ang kanyang mga mata ay nag-aapoy sa isang huwad na akusasyon. Alam ko na. Sabi niya. Ang boses ay nanginginig nanginginig sa drama. Kayo lang naman ang laging nandito sa bahay. Nay, kayo lang ang may pagkakataong pumasok sa kwarto namin.

Marikit, ano ang ibig mong sabihin? Bulong ni Lola Amparo. Ang kanyang mukha ay namutla. Sinungaling ka sigaw ni Hiraya. Humarang sa pagitan ng kanyang ina at lola. Hindi magnanakaw si lola. Ikaw ang kumuha niyan. Hiraya, “Huwag kang sumabat!” sigaw ni Marikit at akmang hahampasin ang anak. Ngunit pinigilan siya ni Lino.

“Tama na, Marikit. Baka naman kung saan mo lang nailagay.” sabi ni Lino ngunit ang kanyang boses ay walang kapanipaniwala. “Hindi,” gi ni Mary Kitt. Nakita ko siya kanina Lino. Nakita ko siyang lumabas sa kwarto natin. Kailangan niyang matuto ng leksyon. Kailangan nating gawin ito para hindi na siya umulit.

Hinila niya si Lino palayo sa mga bata. Kung hindi mo gagawin ang sinasabi ko, Lino, sa oras na ito, iiwan ko kayo. Magsama kayo ng nanay mong magnanakaw. Banta niya. Sapat na ang lakas para marinig ng lahat. Ang banta na yon ang tuluyang sumira kay Lino. Ang takot na iwanan, ang kahihian, ang pagod. Lahat ay naghalo-halo. Tumingin siya sa kanyang ina pagkatapos sa kanyang asawa.

At sa sandaling iyon, pinili niya ang landas ng kaduwagan. Nay! Nagsimula siya. Ang mga luha ay namumuo sa kanyang mga mata. Patawarin niyo po ako. Naglakad siya papalapit kay Lola Amparo. Bawat hakbang ay tila may tinik. Hinawakan niya ang braso ng ina. Nagpumigla si Lola Amparo hindi dahil sa lakas kundi dahil sa pagkalito at sakit.

Lino, Lino, anak, anong ginagawa mo? Hindi sumagot si Lino. Tuloy-tuloy lang siyang naglakad. Hila-hila ang kanyang ina palabas ng bahay, patungo sa likod bahay. Itay, huwag po. Humahabol si Hiraya umiiyak. Ngunit hinarang siya ni Marikit sa pinto. Dinala ni Lino ang kanyang ina sa harap ng madilim na bodega.

Binuksan niya ang kinakalawang na pinto. Ang amoy ng alikabok, nabubulok na kahoy at kalungkutan ay sumalubong sa kanila. Anak, maawa ka. Pagmamakaawa ni Lola Amparo, ang kanyang mga tuhod ay nanghihina. Patawarin niyo po ako, Nay. Saglit lang po ito para lang tumigil na si Mary Kit. Umiiyak na sabi ni Lino. Hindi niya kayang salubungin ang tingin ng ina.

Itinulak niya ng marahan si Lola Amparo papasok sa dilim at pagkatapos isinara niya ang pinto. Ang tunog ng pagbagsak ng pinto ay parang isang kidlat na gumuhit sa kalangitan. Sumunod dito ang tunog ng kalansing ng candado. Sa loob napasandal si Lola Amparo sa pader. Ang kanyang mga binti ay tuluyan ng bumigay.

Sa labas, napaluhod si Lino sa lupa. Ang kanyang mga higbi ay sinasabayan ng mahinang pag-ulan. At sa may pintuan ng bahay nakatayo si Marikit. Ang kanyang mukha ay walang emosyon. Ngunit sa kanyang mga mata ay may liwanag ng isang demonyong nagtagumpay. Lingid sa kanilang kaalaman, may isang pares ng mga mata ang nakasaksi sa lahat.

Nakatago sa likod ng isang malaking puno ng mangga. Nakatayo si Hiraya. Hindi niya pinunasan ang mga luhang dumadaloy sa kanyang pisngi. Ang kanyang munting katawan ay nanginginig hindi sa takot kundi sa galit. Isang galit na hindi pa niya naramdaman kailan man. isang galit na tumagos sa kanyang mga buto at nanahan sa kanyang puso. Pinanood niya ang kanyang ama na umiiyak sa labas ng kulungan ng kanyang ina.

Pinanood niya ang kanyang ina na bumalik sa loob ng bahay na may ngiti tagumpay. Sa sandaling iyon, si Hiraya ay hindi naisang bata. Sa ilalim ng puno ng mangga sa gitna ng unang patak ng ulan, ipinanganak ang isang pangako. Isang sumpa na binitawan niya sa hangin. Hinding-hindi niya ito malilimutan at darating ang araw, babalik siya.

Babalik siya para sa kanyang lola at sisingilin niya ang lahat ng kanilang pagkakautang. Ang bodega ay naging permanenteng tirahan ni Lola Amparo. Ang mga araw ay naging linggo at ang mga linggo ay naging buwan. Ang pinto ay binubuksan lamang ni Marikit tatlong beses sa isang araw upang iabot ang isang platito ng kanin na may kaunting sabaw o asin.

Pagkaing hindi isusubo kahit ng isang pulubi. Ayan ang para sa mga magnanakaw. Madalas sabihin ni Marikit. Sapat na ang lakas para marinig ng mga kapitbahay na nag-uusyoso. Disiplina lang para matuto. Ang balita ay mabilis na kumalat sa baryo Buhay Tubig. Si Lola Amparo, ang dating kagalang-galang na matanda ay naging usap-usapan.

Isang palabas para sa mga chismosa. Tinatawag siyang Lola sa bodega. Ang kanyang kahihiyan ay naging libangan ng iba. Sa loob ng madilim na kulungan, ang tanging liwanag ni Lola Amparo ay isang maliit na butas sa dingding na yari sa yero. Ang kalusugan niya ay mabilis na humina. Ang kanyang hika ay madalas na sumusumpong dahil sa alikabok at lamig ng sementadong sahig.

Ang kanyang mga buto ay nananakit. Ngunit ang pinakamasakit sa lahat ay hindi ang pisikal na paghihirap kundi ang sakit sa kanyang puso. Ang pagtataksil ng sarili niyang anak. Ang tangi niyang konsolasyon ay ang mga gabing pusikit. Sa mga gabing iyon, kapag ang buong bahay ay tahimik na, isang anino ang dahan-dahang gumagapang patungo sa bodega.

Si Hiraya. Sa kanyang mga kamay may dala siyang isang baso ng mainit na gatas o isang piraso ng tinapay na itinago niya mula sa kanyang baon. Maingat niyang isinusuot ito sa siwang sa ilalim ng pinto. Lola, bulong niya. Kumain po kayo sa dilim. Hahanapin ng mga nanginginig na kamay ni Lola Amparo ang alay ng apo. Salamat apo ko.

Salamat. Ang mga sandaling iyon ang nagbibigay lakas kay Lola Amparo para mabuhay. Ang pagmamahal ng kanyang apo, ang kanyang hangin. At para kay Hiraya, ang mga gabing iyon ang nagpapatigas sa kanyang determinasyon. Ang kanyang pag-aaral ang naging sandata ni Hiraya. Nagbuho siya ng lahat ng oras at lakas sa kanyang mga libro.

Ang bawat A na nakukuha niya sa kanyang mga grado ay isang maliit na tagumpay laban sa kawalang katarungan sa loob ng kanilang bahay. Ang kanyang pagmamahal sa lola ay naging panggatong sa apoy ng kanyang mga pangarap. Nangarap siyang makalayo, maging matagumpay at bumalik ng may sapat na kapangyarihan upang durugin ang mundong binuon ng kanyang ina.

Isang gabi, mas malala ang ubo ni Lola Amparo. Nagdala si Hiraya ng kumot na kinuha niya mula sa sarili niyang higaan. “Lola, magpalakas po kayo.” bulong niya sa siwang. Ang kanyang boses ay puno ng pighati. Aalis po ako papuntang Maynila para mag-aral sa kolehiyo pero babalikan kita. Pangako po, babawiin kita.

Mula sa loob, narinig niya ang hirap na paghinga ng kanyang lola. May iniabot itong kamay sa siwang. Hinahanap ang kanyang palad. Nang maglapat ang kanilang mga kamay, naramdaman ni Hiraya ang panlalamig ng balat ng matanda. Huwag kang magtanim ng galit apo.” Hirap na wika ni Lola Amparo. Ang galit laso niyan sa puso.

Huminto siya para umubo. Ang mahalaga ay ang baol. Buksan mo pag kailangan mo na. Para sa’yo ‘yon. para sa pangarap mo. Ang pag-alis ni Hiraya patungong Maynila ay ang pinakamabigat na araw sa kanyang buhay. Walang naghatid sa kanya sa sakayan kundi ang sarili niyang mga paa. Bago siya tuluyang umalis, sumilip siya sa likod bahay.

Nakita niya ang anino ng kanyang lola sa maliit na butas sa dingding. Tila nagpapaalam. Tinalikuran niya ang kanilang bahay nang hindi lumilingon. Ang bawat hakbang palayo ay isang hakbang palapit sa katarungan. Ang mga taon sa Maynila ay lumipas na parang isang kisap mata para kay Hiraya. Nag-aral siya ng social work, naging scholar.

Nagtrabaho bilang service crew sa gabi para lang may pandagdag sa kanyang gastusin. Bihira siyang umuwi. Ang bawat tawag sa telepono sa bahay ay isang pagsubok. Si Lino ang laging sumasagot. Ang boses ay laging lasing at puno ng pagsisisi. Kumusta si Lola? Iyun lagi ang unang tanong ni Hiraya. Ayos lang siya anak. Inaalagaan namin. Laging sagot ni Lino.

Isang kasinungalingan na pareho nilang alam. Isang araw, tumawag si Hiraya. Ngunit sa pagkakataong ito, hindi ang lasing na boses ng kanyang ama ang narinig niya. Boses ito ni Mary Kit. Oh, tumawag ang magaling na anak. bungad nito. Puno ng panunuya. Nangangamusta ka pa? Bakit? Magpapadala ka na ba ng pera? Nasaan si Lola? Malamig na tanong ni Hiraya.

Nandoon sa lunggan niya. Saan pa ba? Tumawa si Marikit. Huwag mo na siyang alalahanin. Buhay pa naman. Matibay ang lahi ninyo. Sa gabing iyon, hindi nakatulog si Hiraya. niyakap niya ang kanyang mga tuhod at umiyak ng tahimik. Pakiramdam niya ay nauubos na ang oras. Nang malapit na siyang magtapos, isang huling pagsubok ang dumating.

Kinailangan niya ng pera para sa kanyang graduation fees. Naalala niya ang bili ng kanyang lola. Ang baul. Tumawag siya sa kanyang ama. Itay. Kailangan kong buksan ang baol ni Lola. Sabi niya. Narinig niya ang pag-aalangan sa boses ni Lino. Anak, baka magalit ang nanay mo. Itay. Bilin niyo ni Lola para sa pag-aaral ko.

Pakibuksan niyo na lang po. Ilang araw ang lumipas, isang money order ang dumating para kay Hiraya. Isang maliit na halaga. Kasama nito ang isang maikling sulat mula kay Lino. Ang sulat kamay ay magulo. Anak, ito lang ang laman. Pasensya na. Naintindihan agad ni Hiraya. Kinuha na ni Marikit ang laman nito. Ngunit hindi na siya nagalit.

Ang nararamdaman niya ay isang nakakakilabot na kapayapaan. Malapit na malapit na siyang umuwi. Sa araw ng kanyang pagtatapos. Habang hawak niya ang kanyang diploma, tumingala siya sa langit. Hindi siya ngumiti. Sa halip, bumulong siya sa hangin. Babalik na ako para sao, Lola. Pangako. Ang mga salitang binitawan niya noong siya’y bata pa ay meron ng bigat at kapangyarihan.

Hindi na ito isang pangako ng isang batang walang magawa. Ito na ang deklarasyon ng isang lalaking handa ng maningil. Ang mga taon na lumipas ay tila mga bato na ipinatong sa balikat ni Lino. Bawat araw nagigising siya at makikita ang nakakandadong pinto ng bodega. Isang piraso ng kanyang kaluluwa ang namamatay.

Ang alak ang naging kanlungan niya. Isang pansamantalang pagtakas. Mula sa mga multo ng kanyang pagkukulang, si Marikit naman ay lalong naging kampante. Ang proyekto sa highway ay naantala. Ngunit ang mga bulung-bulungan tungkol dito ay patuloy pa rin. Para sa kanya, ang matanda sa bodega ay isang investment na naghihintay lang ng tamang panahon para anihin.

Ang lupa ay halos abot kamay na niya. Kailangan na lang niyang maghintay. Ngunit ang katawan ni Lola Amparo ay may sariling orasan. Isang gabi, isang malakas na bagyo ang nanalasa sa kanilang probinsya. Ang hangin ay humahagupit at ang ulan ay walang tigil sa pagbuhos. Tila ba nakikidalamhati ang langit.

Sa loob ng bodega, ang tubig ay nagsimulang pumasok sa mga siwang. Basang-basa si Lola Amparo, nanginginig sa ginaw at ang kanyang paghinga ay mababaw at may tunog na tila sipol. Ang kanyang hika na pinalala ng mga tao ng pagpapabaya ay sumusumpong ng mas malala kaysa dati. Narinig ni Lino ang hirap na pag-ubo ng ina mula sa kanyang kwarto.

Ang tunog na yon na sinasabayan ng hagupit ng hangin ay parang mga kuko na kumakalmot sa kanyang konsensya. Hindi na niya kaya. Bumangon siya. Marikit. Kailangan nating ilabas si nanay. Dadalhin ko siya sa ospital.” Sabi niya sa asawa, “Ang kanyang boses ay nanginginig ngunit may bakas ng determinasyon sa unang pagkakataon sa loob ng maraming taon.

” Tumingin si Marikit sa kanya mula sa pagkakahiga. “Nabaliw ka na ba? Bagyo ngayon. At saan tayo kukuha ng pera? Baka sipon lang ‘yan.” “Hindi, Marikit. Iba ito. Pakinggan mo. Pakiusap ni Lino. Sa labas, isang malakas at masakit na pag-ubo ang narinig nila na sinundan ng isang mahabang katahimikan. Iyun na. Napuno na si Lino. Walang imik.

Kinuha niya ang susi ng bodega mula sa pinagtataguan ni Marikit sa ilalim ng Florera. “Saan ka pupunta?” sigaw ni Marikit. Gagawin ko ang dapat kong ginawa noon pa.” sagot ni Lino at tumakbo palabas sa ulan. Sinundan siya ni Marikit hawak ang isang payong. “Huwag mong ituloy yan, Lino.” Ngunit hindi nakinig si Lino.

Nanginginig ang kamay. Sinubukan niyang ipasok ang susi sa candado. Nakita niya sa maliit na siwang ang kanyang ina. Nakasandal sa pader. Ang mga mata ay halos nakapikit na. Nang sa wakas ay nabuksan niya ang pinto. Akma niyang bubuhatin ang ina nang humarang si Marikit sa daan. Ang mukha nito ay hindi na nagpapanggap.

Ito’y mukha ng purong kasamaan sa gitna ng ulan. Hayaan mo na siya. Malamig na sabi ni Marikit. Gastos lang yabigat lang yan. Ito na ang hinihintay natin. Lino. Konting tiis na lang. Umalis ka sa daan, marikit. Sabi ni Lino, ang boses ay mababa at mapanganib. Subukan mo, Lino at makikita mo ang hinahanap mo. Iiwan kita.

Hindi mo na makikita si Hiraya. Magsosulo ka sa buhay kasama ng matandang yan. Natigilan si Lino. Ang banta na yon ay palaging gumagana. Ngunit ngayong gabi iba na. Tumingin siya sa mukha ng kanyang ina. Payapa. Tila ba sumusuko na? Binuhat niya si Lola Amparo. Magaan na lamang ito. Tila isang kumpol ng mga tuyong dahon.

Inay, umiiyak na. Sabi ni Lino. Idinilat ni Lola Amparo ang kanyang mga mata. Ngumiti siya ng bahagya. Itinaas niya ang isang nanginginig na kamay at hinaplos ang pisngi ng anak. Ang ko hirap niyang bulong. Ang kanyang mga mata ay tila hinahanap si Hiraya sa kawalan. Hiraya. Iyun ang kanyang huling salita. Ang kanyang kamay ay bumagsak sa kanyang tagiliran.

Ang kanyang huling hininga ay humalo sa malamig na hangin ng bagyo. Naramdaman ni Lino ang pagkawala ng buhay sa kanyang mga bisig. Isang sigaw ang kumawala mula sa kanyang lalamunan. Isang sigaw ng sakit, pagsisisi at pagkasuklam sa sarili. Niyakap niya ang malamig na katawan ng ina sa gitna ng walang tigil na ulan. Nakatayo lang si Marikit. Pinapanood sila.

Walang luha, walang awa. Nang matapos ang sigaw ni Lino, lumapit siya. Tumingin siya sa walang buhay na mukha ng kanyang biyenan. Sa wakas, bulong niya. Pagkatapos ay tumingin siya kay Lino na parang basang sisiw na yakap-yakap ang ina. Atina ang lupa sa Maynila. Katatapos lang ni Hiraya sa kanyang huling exam. Masaya siya. Uuwi na siya.

Bukas na bukas sasakay siya ng bus. Naglakad siya pabalik sa kanyang dormitoryo nang mag-ring ang kanyang telepono. Isang hindi pamilyar na numero, numero ng kapitbahay nila. Hello, Iraya. Si Aling Nena. Ito anak. Ang boses ng matanda ay garalgal. Kailangan mong umuwi agad-agad. Bakit po? Ano pong nangyari si lola po? Nag-aalalang tanong niya.

Narinig niya ang isang malalim na buntong hininga sa kabilang linya na sinundan ng mga higbi. Wala na ang lola mo iho. Kinuha na siya ng Diyos. Ang telepono ay bumagsak mula sa kamay ni Hiraya. Ang ingay ng Maynila ay biglang nawala. Ang mga ilaw ng siyudad ay biglang nagdilim. Ang tanging naririnig niya ay ang tibok ng sarili niyang puso na tila binibiyak.

At mula sa lalamunan niya kung mawala ang isang sigaw. Hindi sigaw ng lungkot kundi sigaw ng isang pangakong nabigo. Isang sigaw na nagbabadyya ng isang bagong bagyo na paparating. Ang lamay ni Lola Amparo ay simple at malungkot. Iilang kapitbahay lamang ang nakipaglibing. Karamihan ay naroon dahil sa chismis kaysa sa pakikiramay.

Si Lino ay nakaupo sa isang sulok, amoy alak. Ang mga mata ay mana sa kaiiyak. Isang buhay na larawan ng pagsisisi. Si Mary Kitt sa kabilang banda ay abala. Nakasuot ng itim. Ngunit ang kanyang mga galaw ay mabilis at ang kanyang mga mata ay alisto. Palihim niyang kinakausap sa telepono.

Ang isang ahente ng lupa bumubulong tungkol sa mga dokumento at presyo. Para sa kanya, ang lamay ay isa lamang pormalidad na kailangang tapusin upang makuha na niya ang kanyang gantimpala. Sa ikalawang gabi ng lamay, isang tricycle ang huminto sa tapat ng bahay. Bumaba mula rito ang isang binatang nakaputing polo at itim na slacks. Mataas, matipuno ang pangangatawan at ang kanyang mukha ay seryoso.

Ang dating payat na teenagger ay isa ng ganap na lalaki, si Hiraya. Naglakad siya papasok ng bahay. Ang mga bulungan ay huminto. Ang lahat ng mata ay napako sa kanya. Hindi siya tumingin kanino man. Ang kanyang mga mata ay diretso sa puting kabaong sa gitna ng sala. Dahan-dahan siyang lumapit. Pinagmasdan niya ang mukha ng kanyang lola.

Payapa na ito ngunit bakas pa rin sa manipis na balat at sa lubog ng mga pisngi ang mga taon ng pagdurusa. Hinaplos niya ang salamin ng kabaong. Walang luha. Ang kanyang kalungkutan ay mas malalim pa kaysa sa mga luha. Ito’y isang malamig na bato na nakabaon sa kanyang dibdib. Naramdaman niya ang isang kamay sa kanyang balikat.

Si Marikit. Anak, mabuti’t nakauwi ka. Sabi nito, sinusubukang maging malungkot ang boses. Hindi siya lumingon. Tinanggal niya ang kamay nito sa kanyang balikat na parang isang maruming basahan. “Huwag mo akong tawaging anak.” Sabi niya. Ang boses ay kasing lamig ng hangin sa hating gabi. Napaatras si Marikit.

Nagulat sa lason sa boses ni Hiraya. Naglakad si Hiraya patungo sa kusina. Nakita niya roon ang kanyang ama. Nakatingin sa isang baso ng lambanog. Inangat ni Lino ang kanyang paningin. Puno ito ng hiya at sakit. Anak! Lumapit si Hiraya at tumayo sa harap niya. Hindi siya sumigaw. Hindi siya nanumbat. Tinitigan lang niya ito. Wala na si Lola dahil sa’yo.

Sabi niya hindi ito isang akusasyon. Isa itong katotohanan. Ang mga salitang iyon ay tumagos sa puso ni Lino na parang isang punyal. Yumuko siya at humagulgol na parang isang bata ngunit hindi siya inalo ni Hiraya. Tinalikuran niya ito kinabukasan araw ng libing. Pagkatapos maihatid si Lola Amparo sa kanyang huling hantungan, mabilis na nag-uwian ang mga tao.

Pagdating nila sa bahay, may dalawang lalaking naka-amerikana na naghihintay. Mga ahente ng lupa. Agad silang inasikaso ni Marikit. Ito na ang mga dokumento. Masayang sabi ni Marikit. Inilalabas ang isang folder. Kailangan lang nating ayusin ang deed of sale at ang lupang iyan ay hindi ibinebenta. Isang boses ang pumutol sa usapan.

Nakatayo si Hiraya sa may pintuan. Napalingon ang lahat sa kanya. Hiraya, huwag kang makialam dito. Usapan naming mag-asawa ito. Sabi ni Marikit nanggigil. Ngumiti si Hiraya. Isang nangiting hindi umabot sa kanyang mga mata. Humarap siya sa mga ahente. At kung merroon mang bibili, siguraduhin ninyong handa kayong humarap sa korte dahil ang lupang yan ay may legal na issue.

Nagkatinginan ang mga ahente, nag-aalangan. Gano po ba? Siguro ibabalik na lang kami kapag naayos niyo na ang problema sa pamilya. Sabi ng isa at mabilis silang umalis. Naiwan si Marikit na namumula sa galit. Anong karapatan mo? Sino ka sa akala mo? Hindi siya pinansin ni Hiraya. Sa halip naglakad siya patungo sa dating silid ni Lola Amparo.

Nandoon pa rin ito sa isang sulok na tatakpan ng alikabok. Ang baol na gawa sa narra. Hinila niya ito palabas sa gitna ng sala kung saan naroon pa rin ang bakas ng kabaong. Tumingin siya kay Mary Kit at kay Lino na sumunod sa kanya parehong naguguluhan. Mula sa kanyang bulsa, kumuha si Hiraya ng isang maliit at kinakalawang na susi.

Ang susi na ibinigay sa kanya ni Lola Amparo nung huli silang nagkita na itinago niya sa loob ng maraming taon. Mayroong habilin si Lola. Sabi ni Hiraya. Ang kanyang boses ay umalingawngaw sa tahimik na bahay. Tumingin siya sa kanyang ina at ama na kapwa na katitig sa baol na parang isang bomba. Panahon na para buksan nito.

Ang tunog ng pagpihit ng susi sa kinakalawang na siradura ay tila napakalakas sa loob ng tahimik na sala. Bawat isa ay nagpipigil ng hininga. Si Lino na bahagyang nahimasmasan ay nakatayo na may halong kaba at takot. Si Marikit naman ay nakatayo na may mapanuring tingin. Ang mga mata ay nakapako sa baol.

Tila ba kinakalkula ang halaga ng anumang laman nito. Dahan-dahang itinaas ni Hiraya ang mabigat na takip ng baol. Ang amoy ng lumang papel, pinatuyong bulaklak at nang nakaraan ay humalimuyak sa hangin. Sa loob walang ginto o alahas. Ang nakikita lamang ay mga bagay na sentimental. Isang luma at kupas na damit pangkasal.

Mga litrato nina Lola Amparo at ng kanyang yumaong asawa noong sila’y mga bata pa. Ang unang sapatos ni Lino. Ang mga medalya ni Hiraya mula sa elementarya. Maingat na nakatago sa isang maliit na kahon. Isang ngisi ang sumilay sa labi ni Marikit. Yun lang. Puro basura. Akala ko naman kung ano na. Sabi niya, hindi maitago ang pagkadismaya.

Ngunit hindi siya pinansin ni Hiraya. May isang bagay pa sa ilalim. Maingat niyang inangat ang mga lumang damit. At doon sa ilalim ng lahat ay isang malaking brown envelope na binalot sa plastic upang maprotektahan ito mula sa anay at sa paglipas ng panahon. Kinuha ito ni Hiraya. Ang kanyang mga kamay ay kalmado. Ang kanyang mga galaw ay tiyak.

Binuksan niya ang envelope at inilabas ang isang makapal na dokumento. Ito ang titulo ng lupa. Ang original certificate of title para saang lupain ng mga tala. Inabot ito ni Marikit. Akmang hahablutin. Akin na yan. Kailangan na nating iproseso ang paglipat ng pangalan sa Ngunit itinaas ito ni Hiraya.

Malayo sa kanyang abot, iniharap niya ang titulo sa kanila. Basahin ninyo, utos niya. Lumapit si Lino. Nanlalabo ang mga mata. Binasa niya ang nakasulat sa ilalim ng registered owner. Hindi ito si Amparo Dela Cruz. Hindi rin ang yumaong asawa nito. Ang pangalan na nakasulat doon, malinaw at legal ay Hiriayah C. Dela Cruz.

Ano? Anong ibig sabihin nito? Nauutal na tanong ni Lino. Binili ito ni lolo at lola. Para sa pag-aaral ko, para sa kinabukasan ko. Paliwanag ni Hiraya. Ang boses ay matatag at walang bahid ng emosyon. Isinunod nila ito sa pangalan ko noong sanggol pa lang ako. Hindi ito kailan man naging sa inyo. Hindi kailan man naging pag-aari ni Lola.

Pinagkatiwalaan lang siya na itago ito hanggang sa tamang panahon. Ang katotohanan ay parang isang malakas na sampal sa mukha ni Marikit. Ang kanyang mukha ay namutla. Pagkatapos ay namula sa matinding galit. Ang lahat ng kanyang plano, ang lahat ng kanyang kalupitan. Para sa wala. Sinungaling. Sigaw niya ang kanyang boses ay matinis at puno ng kabaliwan.

“Peke ‘yan. Gawa-gawa mo lang ‘yan.” Sumugod siya kay Hiraya. sinusubukang agawin ang titulo. Ngunit si Hiraya ay hindi na ang payat na batang kaya niyang saktan. Isang kamay lang nito ang ginamit para pigilan siya. Akin yan. Akin dapat ‘yan. Patuloy niyang sigaw. Nagpupumiglas na parang isang hayop na nasukol.

Pinatay ko ang matandang yan para sa wala. Pinagtiisan ko siya sa bahay na to para sa wala. natigilan si Lino. Ang mga salitang pinatay ko ay tumusok sa kanyang pandinig. Tumingin siya sa asawa na ngayon ay hindi na nag-iisip. Sinasabi na ang lahat ng kasamaang itinago niya. At doon sa wakas, isang bagay sa loob ni Lino ang nabasag.

Ang huling hibla ng kanyang kaduwagan. Totoo ‘yon, sabi niya. Ang boses ay nanginginig ngunit malinaw. Tumingin siya sa mga kapitbahay na nagsisimula ng mag-usisa sa labas ng kanilang bintana. Totoo ang lahat. Ikinulong namin siya. Ginutom namin siya. Pinabayaan namin siyang mamatay sa gitna ng bagyo.

Ang bawat salita ay isang pako na ibinabaon niya sa sarili niyang kabaong ngunit isa ring hakbang papalapit sa katubusan. Tumahimik ka, Lino!” sigaw ni Marikit. Sinusubukang takpan ang bibig ng asawa. Ngunit huli na ang lahat. Mula sa labas, isang tunog ang unti-unting lumalakas. Isang tunog na pamilyar sa lahat. Ang sirena ng sasakyan ng pulis.

Bago pa man siya magbukas ng baol, tumawag na si Hiraya sa kanila. Inaasahan na niya ang mangyayari. Dalawang pulis ang pumasok sa bahay. Si Marikit ay natigilan. Ang mukha ay larawan ng purong pagkagulat at pagkatakot. Tumingin siya kay Hiraya. Ang kanyang mga mata ay nanlilisik sa galit at pagtataksil. Ngunit si Hiraya ay tumingin lamang sa kanya ng may awa.

Awa para sa isang kaluluwang nilamon ng kasakiman. Tapos na ang lahat. Mahinang sabi ni Hiraya habang isinasakay si Marikit sa mobile ng pulis at habang si Lino ay kusa na ring sumama para ibigay ang kanyang testimonya na iwan si Hiraya sa sala kasama ang baol. Lumuhod siya at muling tiningnan ang laman nito. Kinuha niya ang isang lumang litrato, isang masayang lola Amparo na karga-karga ang isang sanggol na si Hiraya.

Sa likod nito may sulat kamay ang kanyang lola para sa pangarap ng aking hiraya. Sa unang pagkakataon, mula ng umuwi siya, isang luha ang pumatak mula sa mata ni Hiraya. Hindi ito luha ng galit o lungkot. Ito ay luha ng pasasalamat at ng isang pangakong sa wakas ay natupad na. Ang kaso laban kay Marikit ay naging sentro ng usapan sa buong probinsya.

Ang kwento ni lola sa bodega ay lumabas sa mga lokal na pahayagan at radyo dahil sa testimonya ni Lino at ng ilang kapitbahay na naglakas loob ng magsalita. Naging mabilis ang paglilitis. Si Mary Kit ay napatunayang nagkasala ng serious physical injuries and neglect na humantong sa pagkamatay ni Lola Amparo. Hinatulan siya ng maraming taon ng pagkakakulong.

Si Lino dahil sa kanyang kooperasyon at sa pag-amin sa kasalanan ay nakatanggap ng mas magaan na sentensya, probation at community service. Ngunit ang tunay niyang parusa ay hindi ang utos ng korte kundi ang bigat na habang buhay niyang dadalhin sa kanyang konsensya. Lumipas ang ilang buwan. Ang bahay na dati’y puno ng tensyon at galit ay naging tahimik.

Si Hiraya ang naiwan dito. Inaayos ang mga naiwang gusot ng nakaraan. Isang maaliwalas na umaga, dinalaw ni Hiraya ang puntod ng kanyang lola. Nilinis niya ito at naglagay ng isang palumpon ng puting mga bulaklak. Paborito ni Lola Amparo. Umupo siya sa damuhan. Sa unang pagkakataon, hindi na ang bigat ng paghihiganti ang dala niya kundi isang pakiramdam ng kapayapaan.

Lola, bulong niya sa hangin. Tapos na po. Nakamit na po natin ang katarungan. Nagtagal siya roon. Kinukwento sa puntod ang mga nangyari sa kanyang buhay sa Maynila. Ang kanyang mga pangarap at ang kanyang mga plano. Sa gitna ng kanyang pagkukwento, sa kauna-unahang pagkakataon, umiyak siya ng malaya. Isang yakluluksa, pagpapalaya at pagtanggap.

Kinabukasan, pinuntahan niya ang kanyang ama. Si Lino ay naglilingkod sa kanyang community service. Nagwawalis sa plaza ng bayan. Payat ito, mas mukhang matanda. At ang dating kayabangan ay wala na. Napalitan ng isang malalim na kalungkutan. Hindi ito nagsalita nang makita si Hiraya. Yumumuko lamang ito tila nahihiyangiyangita ng sariling anak.

Nag-abot si Hiraya ng isang bote ng tubig. Tay! Kinuha ito ni Lino. Ang mga kamay ay nanginginig. Patawarin mo ako, anak. Tumingin si Hiraya sa malayo. Hindi ko pa po kayo kayang patawarin, Tay. Pag-amin niya ng may katapatan. Marahil balang araw. Pero sa ngayon huminga siya ng malalim. Pwede nating simulan. Hindi na niya kailangan ng paghihiganti.

Ang kailangan niya ngayon ay paghilom. At alam niyang ang paghilom ay nagsisimula sa pag-unawa kahit hindi pa sa pagpapatawad. Bumalik si Hiraya sa bahay at inilabas ang isang malaking papel mula sa kanyang bag. Isa itong architectural plan. Maingat niya itong inilatag sa ibabaw ng baol ni Lola Amparo.

Ilang linggo ang lumipas, ipinatawag ni Hiraya ang mga opisyal ng barangay at ang mga residente ng baryo Buhay Tubig. Nagtipon sila sa bakanteng lote sa lupain ng mga tala. Tumayo si Hiraya sa harap nilang lahat. Hindi na bilang isang naghihiganting apo kundi bilang isang social worker, isang miembro ng komunidad.

Marami sa inyo ang nakakakilala sa lola ko, si Amparo Dela Cruz. Simula niya, “Marami rin sa inyo ang naging saksi sa kanyang pagdurusa. Isang katahimikan ang bumalot sa mga tao. Marami ang napayuko sa hiya. Ngunit hindi galit ang dahilan kung bakit ko kayo tinipon dito ngayon.” Patuloy ni Hiraya. Nandito ako para ituloy ang kanyang tunay na pamana.

Ang lupang ito na pinangarap niyang maging isang tahanan ay magiging isang tahanan. Ipinakita niya sa kanila ang plano. Sa tulong ninyo at ng ilang organisasyon, itatayo natin dito ang tahanan ni Amparo. Isang libreng bahay kalinga para sa mga matatandang inabando na at walang masilungan. Isang bulungan ng pagkamangha ang kumalat sa mga tao.

Mula sa isang simbolo ng kasakiman at trahedya, ang lupa ay magiging isang simbolo ng pag-asa at pagmamahal. Kinabukasan, isang malaking bulldozer ang pumasok sa Anglupain ng mga tala. Ang tunog ng makina nito ay hindi ingay ng pagwasak kundi musika ng isang bagong simula. Sinimulan nitong patagin ang lupa, tinatanggal ang mga damo at mga batong naging saksi sa mga lihim at kasinungalingan.

Habang pinapanood ni Hiraya ang makina, naramdaman niya ang isang mahinang ihip ng hangin sa kanyang batok tila isang haplos. Napangiti siya. Alam niyang nakamasid ang kanyang lola at sa wakas pareho na silang malaya. Isang taon ang mabilis na lumipas. Ang dating bakanteng lote na puno ng matataas na damo ay isa ng maganda at maaliwalas na lugar.

Isang simpleng gusali na may malalawak na bintana. Isang hardin na puno ng mga bulaklak at isang malaking arko na may nakaukit na pangalan ang bumungad sa sinumang darating. Tahanan ni Amparo. Sa araw ng pormal na pagbubukas nito, ang buong baryo buhay tubig ay naroroon. Mayroong munting salo-salo, musika at tawanan, isang tunay na pagdiriwang ng buhay at ng pangalawang pagkakataon.

Si Hiraya na ngayon ay direktor ng pasilidad ay abala sa pag-aasikaso sa mga bisita at sa mga unang residente ng tahanan. 10 matatanda na may kanya-kanyang kwento ng kalungkutan. Ngunit ngayon ay may bagong pag-asa sa kanilang mga mata. Sa isang sulok ng hardin, isang lalaki ang matiyagang nagdidilig ng mga halaman.

Payat pa rin ito ngunit meron ng liwanag sa kanyang mga mata. Si Lino. Pagkatapos ng kanyang sentensya, nagboluntaryo siya na maging tagapag-alaga sa tahanan. Hindi siya nagsasalita ng marami. Ang kanyang pagsisisi ay ipinapakita niya sa kanyang mga gawa. Isang matandang babae na naka-wheelchair ang nilapitan niya. Lola Puring, oras na po para sa gamot ninyo.

Sabi niya ng may magalang na ngiti. Kinuha niya ang kamay ng matanda at matiyaga itong tinulungang inumin ang tableta. Mula sa malayo, pinapanood sila ni Hiraya. Ang pader sa pagitan nilang mag-ama ay unti-unti ng natitibag, napapalitan ng respeto at ng isang tahimik na pag-unawa. Lumapit si Hiraya sa kanya. Tay, salamat po sa pag-aasikaso sa kanila. Tumingin si Lino sa anak.

Ito na lang ang magagawa ko anak para sa kanila at para sa nanay. Ngumiti si Hiraya, isang tunay na ngiti. Sa unang pagkakataon, tinapik niya ang balikat ng kanyang ama. Isang simpleng galaw. Ngunit para sa kanilang dalawa, ito ay nangangahulugan ng isang buong mundo ng pagpapatawad na nagsisimula ng mamukadkad.

Nang maggagabi na at paalis na ang mga bisita, naglakad si Hiraya sa loob ng tahanan. Ang mga residente ay masayang nagkukwentuhan sa sala. Ang iba ay nanonood ng telebisyon. Ang hangin ay puno ng amoy ng nilutong hapunan at ng kapayapaan. Huminto siya sa harap ng isang pader sa may pasukan. Dito nakasabit ang isang malaking litrato. Ito ay isang larawan ni Lola Amparo.

Kuha noong kabataan nito. Ang kanyang nangiti ay maning kanyang mga mata ay puno ng buhay at pangarap. Ito ang larawang pinili ni Hiraya. Ang amparo na puno ng pag-asa. Hindi ang amparo na biktima ng kalupitan. Habang nakatitig siya sa larawan, naramdaman niya ang presensya ng kanyang lola hindi bilang isang malungkot na ala-ala kundi bilang isang buhay na inspirasyon.

Ang kanyang pagmamahal na sinubukang patayin at ikulong ay siyang ngayong nagbibigay buhay at kanlungan sa marami. Ang katarungan ay hindi lamang pagpaparusa sa nagkasala. Ang tunay na katarungan ay ang pagbabago ng isang trahedya tungo sa isang pagpapala. Tumingala si Hiraya sa bintana at nakita ang unang bituin na kumikinang sa papalubog na araw.

Ang lupain ng mga tala. Ngayon ang mga bituin ay hindi na lang nasa langit. Ang mga ito’y nasa loob na ng tahanan sa mga ngiti ng mga lolo at lola na muling natutong mangarap. At sa gitna ng lahat, ang diwa ni Lola Amparo ay buhay na buhay. Nagpapatunay na ang pag-ibig, gaano man ito yurakan ay palaging hahanap ng paraan upang muling tumubo, mamukadkad at magbigay ng lilim sa iba.

At dito po nagtatapos ang kwento ni Lola Amparo at ng kanyang apo si Hiraya. Isang paglalakbay na nagturo sa atin na ang tunay na dangal ng isang tao ay hindi nasusukat sa kanyang yaman o sa bilang ng kanyang taon kundi sa pagmamahal na kanyang inialay. Ito ay isang paalala na ang katarungan kahit minsay mabagal ay darating at ang pinakamataas na uri ng katarungan ay ang kakayahang gawing hardin ng pag-asa ang isang lupain ng pighati.

Taos puso po akong nagpapasalamat sa inyong walang sawang pagsubaybay at sa pagbibigay ninyo ng pagkakataon na samahan kayo sa bawat emosyon, sa bawat galit, luha at pagbangon. Nais ko pong marinig ang inyong saloobin. Anong bahagi ng kwento ang pinakatumatak sa inyo at anong aral ang inyong napulot mula sa buhay ni Lola Amparo? I-comment niyo lang po sa ibaba dahil napakahalaga ng inyong boses sa amin.

At syempre hindi dito nagtatapos ang ating paglalakbay. Marami pa pong kwentong kasing ganda at mas puno ng aral dito sa aming channel. Kung nagustuhan niyo ang kwentong ito, isang pindot lang po sa like button ay malaking bagay na. I-share na rin ninyo sa pamilya at mga at kaibigan. At kung hindi pa po kayo nakapag-subscribe, ngayon na po ang tamang panahon para maging bahagi ng ating pamilya.

Huwag kalimutang i-click ang notification bell para kayo ang unang makarinig kapag may bago kaming upload. Muli, ako po ang inyong lingkod. Nag-iiwan ng isang paalala. Ang bawat puso ay may sariling kwento at ang bawat kwento ay may aral na naghihintay. Pagpalain po kayo ng Panginoon, kayo at ang inyong buong pamilya.

Hanggang sa muli.