Noong gabi ng aming kasal, dinala ako ng aking asawa sa isang silid na naka-lock sa loob ng 20 taon. Ang katotohanan sa loob ay nagtulak sa akin na tumakas.

Nakilala ko si Miguel Santos sa loob lamang ng halos isang taon bago kami ikinasal.
Tahimik siyang tao, mahinahon, at may tindig ng isang lalaking sanay magpigil ng emosyon.
Isa siyang negosyanteng may-ari ng maliit na kumpanya sa Tagaytay, at nakatira sa lumang bahay na naiwan ng kanyang yumaong ina — isang malaking ancestral house na nakatayo sa gitna ng mga punong kahoy, tila bantay ng mga alaala ng nakaraan.

Sa loob ng bahay na iyon, may isang silid na palaging nakakandado.
Ang pinto, gawa sa makapal na narra, may malaking lumang kandado, at palaging balot ng alikabok.

Minsan, tinanong ko si Miguel, “Bakit laging nakasara ang kuwartong iyon?”
Ngumiti siya ng marahan, saka sagot:

“Hindi na ginagamit iyon, mahal. Huwag mo nang pansinin.”

Hindi na ako nag-usisa, pero sa bawat pagdaan ko roon, palagi akong nakakaramdam ng malamig na hangin at isang uri ng bigat na hindi ko maipaliwanag.

Dumating ang aming honeymoon night — tahimik, payapa, at puno ng saya.
Matapos ang mga bisita at mga larawan, bumalik kami sa bahay.

Habang pinapatay ko ang mga ilaw sa sala, nilapitan ako ni Miguel, hinawakan ang aking kamay, at may kakaibang lamig sa kanyang tinig:

“May gusto akong ipakita sa’yo. Ngayon na.”

Akala ko’y may sorpresa siya, isang regalo, o marahil ay kwento tungkol sa yumaong ina niya.
Pero hindi.
Hinila niya ako papunta sa pintong matagal nang nakakandado.

Dahan-dahan niyang inilabas mula sa bulsa ang isang kalawangin na susi.
Bago niya ikutin ang kandado, tumingin siya sa akin, parang may gustong sabihin ngunit pinigilan.
Pagbukas ng pinto, sumalubong sa amin ang amoy ng kahapon — hindi amoy alikabok, kundi amoy ng isang silid na inalagaan ngunit hindi ginagalaw.

Sa loob ay may maliit na kama, mesa, at mga laruan.
May mga stuffed toy, mga librong pambata, at mga crayon sa ibabaw ng mesa.
Walang alikabok, walang kalat — parang silid ng isang batang babae na lumabas lang sandali para maglaro.

Sa dingding, may isang larawan ng batang babaeng nakangiti — mga pitong taong gulang, kulot ang buhok, nakasuot ng puting bestida.

Lumapit si Miguel at tumikhim.

“Siya si Isabel,” mahinang sabi niya. “Ang kapatid kong babae. Namatay siya nang ako’y sampung taong gulang.”

Nanatili akong tahimik, habang ipinagpapatuloy niya ang kwento.

“Nagkasakit siya isang gabi — lagnat, ubo.
Sabi ni Mama, hintayin na lang ang umaga para dalhin sa ospital.
Pero paggising namin… wala na siya.”

Napakapit ako sa braso ni Miguel.
Ang boses niya ay halos bulong.

“Mula noon, hindi na nakayanan ni Mama.
Araw-araw niyang nililinis ang silid na ito,
pinapalitan ang kurtina, nilalagyan ng bagong bulaklak.
Para bang umaasang babalik si Isabel anumang araw.
Hanggang sa siya rin, binawian ng buhay dalawang taon na ang nakalipas.”

Tumigil siya sandali, saka humarap sa akin.

“Bago siya pumanaw, may hiling siya sa akin.
Sabi niya, kapag nag-asawa raw ako,
dalhin ko rito ang magiging asawa ko.
Hindi para takutin o paiyakin —
kundi para makita kung kaya niyang mahalin
ang isang lalaking may pusong basag na tulad ko.”

Nakatitig lang ako sa kanya.
At sa unang pagkakataon, nakita kong umiiyak si Miguel — hindi dahil sa sakit ng kahapon, kundi sa bigat ng pagbitbit ng alaala sa mahabang panahon.

Lumapit ako, hinawakan ang kamay niya, at sabay naming tinignan ang larawan ng batang babae sa dingding.
Tahimik kong sinabi:

“Hindi ako natatakot sa nakaraan mo, Miguel.
Ang mas kinatatakutan ko ay kung hindi mo ako hahayaang tulungan kang harapin ito.”

Ngumiti siya, basang-basa ng luha.
Sa gabing iyon, tumigil ang mga tik-tak ng orasan —
parang pati ang bahay ay nakahinga ng maluwag sa wakas.

Ilang buwan ang lumipas.
Binuksan namin nang tuluyan ang kuwarto ni Isabel.
Inayos namin ito, nilagyan ng mga halaman sa bintana, at ginawang reading room — isang lugar ng katahimikan.

Tuwing umaga, nagdadala si Miguel ng bulaklak sa mesa.
Tuwing gabi, pinapatay namin ang ilaw nang sabay, at sinasabing,

“Good night, Isabel.”

Isang araw, inilagay ko sa tabi ng litrato ng bata ang isang bagong larawan —
larawan namin ni Miguel sa araw ng kasal.
Sa ilalim nito, isinulat ko sa maliit na papel:

“Ang nakaraan ay hindi kailanman mawawala —
pero maaari itong mahalin muli, sa bagong puso na marunong umunawa.”

At mula noon,
ang bahay na dati’y puno ng lungkot ay napalitan ng tawanan.
Ang silid na minsan ay simbolo ng pagkawala,
naging paalala ng pagmamahal —
hindi lang sa mga nawala, kundi sa mga nanatili